Türkiye’de Bugüne Kadar Hazırlanan Çevre Kaynakçaları

1970’li yılların, çevre bilinçlenmesinin oluşmaya başladığı bir dönem olması, çevre sorunlarının yaygınlaşması gibi nedenlerle Türkiye’de çevreye yönelik olarak geçmişe bakma gereğinin bir sonucu olarak çevre kaynakçaları ortaya konulmaya başlanmıştır

1971’de TÜBİTAK tarafından yayımlanan Çevre Sağlığı Bibliyografyası

1948-1970 (Olgun, 1971) adlı çalışma toplam kırk sekiz sayfadır. Yapıt ve konu

sınıflandırmasına dayalı altı bölümde 333 yapıtı kapsamaktadır. Bu Kaynakça’nın konu sınıflandırmasına dayanan bölümleri şöyledir (1) Hava, su ve toprak kirlenmesi, (2) tarım ilaçları ve diğer kimyasal maddeler, (3) radyoaktivite ve irradiasyon (4) şehircilik ve şehir planlaması, (5) şehir temizliği ve çöp imhası, (6) gürültü. Tarım ilaçları ve diğer kimyasal maddeler bölümünde tarım ilaçları ve kimyasal maddelerin insan, hayvan ve bitki sağlığı üzerindeki etkilerini konu edinen yapıtlar yer almıştır. Kaynakça’da doğrudan çevre sağlığına yönelik olmayan yapıtların var olduğu görülmektedir. Bu yapıtlardan bazıları şunlardır: “Deniz Suyunun Arıtılması ve Nükleer Enerji”, “Akciğer Tüberkülozu Tedavisinde İklim”, “Endüstri Sağlığı ve Meslek Hastalıkları”, “İlaçlar ve Zehirler”, “Mücadele İlaçlarının Biyolojik Aktivitesine Tesir Eden Amiller”, “Antibiyotiklerin Toksik Reaksiyonları”, “Radyasyonla Gıda Muhafazası”, “Nükleer Medicine’de Radyoaktif İzotoplar ve Tedavi Endikasyonları”, “Deniz Mevsimiyle İlgili Tehlikeler ve Alınması Gereken Tedbirler”, “Konut Projeleri Yönünden İklim Özelliklerinin Analizi ve Değerlendirilmesi”. Bu ve benzeri türden yapıtların varlığı, Kaynakça’nın çevre sağlığına yönelik bir kaynakça olma niteliğini sınırlamaktadır.

Bu Kaynakça’da yer alan konuların yapıt sayısına ve oranına göre dağılımı aşağıdaki Çizelge.1’de verilmiştir.

Çizelge. 1: Çevre Sağlığı Bibliyografyası 1948-1970 (Olgun, 1971)’ in Konulara Göre Dağılımı

Konular Sayı %

Hava, Su, Toprak Kirlenmesi 121 36.3 Tarım İlaçları ve Diğer Kimyasal Maddeler 63 18.9

Radyoaktivite ve irradiasyon 52 15.6

Şehircilik ve Şehir Planlaması 81 24.3

Şehir Temizliği ve Çöp İmhası 8 2.4

Gürültü 8 2.4

Toplam 333 100

Kaynakça’da yer alan yapıtların kirlilik türüne göre yapılan incelemesine göre

en fazla yapıt hava kirliliği konusuna yönelik olarak ortaya konulmuştur. Tüm yapıtlar içerisinde hava kirliliğine yönelik yapıtlar %32’lik oran ile birinci, toprağa ilişkin sorunlara yönelik yapıtlar ise %0.30’luk oran ile en az yer alan kirlilik türü olmuştur. Hava kirliliğine ilişkin yayınların % 22’si ise Ankara’da yaşanan hava kirliliğine yönelik yayınlardan oluşmaktadır.

Çizelge. 2: Çevre Sağlığı Bibliyografyası 1948-1970 (Olgun, 1971)’de Türkiye ve Diğer Ülkelerdeki Somut Çevre Sorunlarını

Ele Alan Yapıtların Dağılımı

Dönemler

Sorun Odağı 1960 Öncesi 1960-1969 1970-1971

Toplam

Türkiye 3 28 2 33

Diğer Ülkeler - 1 - 1

Toplam 3 29 2 34

Kaynakça’da Türkiye’de ve Türkiye dışındaki ülkelerde yaşanan somut çevre sorunlarına yönelik ortaya konulan yapıt sayısına bakıldığında Türkiye kaynaklı sorun alanlarına yönelik yapıtların sayıca üstünlüğü görülmektedir. Yani Kaynakça’da, Türkiye dışındaki ülkelerde yaşanan somut çevre sorunlarının sayıca çok düşük kaldığı görülmektedir.

Bu Kaynakça çevre sağlığı alanına yönelik olarak oluşturulmuş olmasına rağmen doğrudan çevre sağlığıyla ilgili görülmeyen yapıtlara da yer vermiştir. Çevre bilinçlenmesinin henüz gelişmeye başladığı bir zamanda doğrudan çevreye yönelik yapıtların Kaynakça’da yer alması o dönemdeki çevre anlayışını ortaya koyması bakımından önemlidir.

1972’de TÜBİTAK tarafından yayımlanan Hava Kirlenmesi

sekiz yapıttan oluşmaktadır. Bu Kaynakça’da çeşitli tarihlerde düzenlenen toplantı ve kongrelerde sunulmuş tebliğler, çeşitli süreli yayınlarda yayımlanan makaleler, proje ve araştırma sonuçları ile kitaplar yer almaktadır. Kaynakça’da, hava kirliliği, baca gazları, atmosfer kirliliği, hava kirliliğinin insan, bitki, eşya ve hayvanlar üzerindeki etkisi, radyoaktif yağışlar ve radyoaktif kirlilik kaynakları, toz giderimi, toz zararları ve büyük çoğunlukla da Ankara’daki hava kirliliğini konu edinen yapıtlar yer almıştır. Buna rağmen konu dışı ya da hava kirliliği konusuyla doğrudan ilgisi bulunmayan yapıtlara da yer verilmiştir. Bu türden yapıtlara örnek olarak şunlar verilebilir: “Akut karbonmonoksit entoksikasyonu ve reanimation”, “ısı merkezleri ile Türkiye’de yakacak ve ısı ekonomisi sağlanması”, “Ankara ikliminin elemanları sağlık işleri bakımından”, “Türkiye genel enerji raporu”, “tıbbi biyometeoroloji”. Bu Kaynakça’nın hava kirliliğine yönelik olarak yazıldığı göz önüne alındığında ve hava kirlenmesine yönelik yapıtların oranı da düşünüldüğünde hava kirliliği konusunda, nitelikli bir kaynakça olarak değerlendirilebilir.

Bu Kaynakça’da yer alan konuların yapıt sayısına ve oranına göre dağılımı Çizelge.3’de verilmiştir.

Çizelge. 3: Hava Kirlenmesi Bibliyografyası 1948-1970 (Burian, 1972)’in Konulara Göre Dağılımı

Konular Sayı %

Hava Kirliliği 104 70

Radyoaktif Yağış 4 3

Diğer 40 27

Toplam 148 100

Hava kirliliği 1950’li yıllardan itibaren Türkiye’de gündem oluşturan en önemli çevre sorunu olmuştur. Bu sorun daha erken dönemlerden itibaren özellikle de gelişmiş ülkelerde önemli bir sorun olarak ortaya çıkmış ve önemli sonuçlar doğurmuştur. Hava Kirlenmesi Bibliyografyası’nda bu soruna yönelik yerli ve yabancı somut sorunlara yönelik olarak ortaya konulan yapıt miktarı Çizelge.4’te ortaya konulmuştur.

Çizelge. 4: Hava Kirlenmesi Bibliyografyası 1948-1970 (Burian, 1972)’ de Türkiye ve Diğer Ülkelerdeki Somut Çevre Sorunlarını Ele Alan Yapıtların Dağılımı

Dönemler

Sorun Odağı 1960 Öncesi 1960-1969 1970-1979

Toplam

Türkiye 3 25 1 29

Diğer Ülkeler - 2 - 2

Toplam 3 27 1 31

Kaynakça’da yer alan yapıtlardan somut çevre sorunlarına yönelik yapıtların toplam yapıt miktarına oranı %21’dir. Bu yapıtların ise %18’si Türkiye’de yaşanan somut çevre sorunlarına yönelik yapıtlardan, %1’si ise Türkiye dışındaki somut çevre sorunlarına yönelik yapıtlardan oluşmaktadır. Bu Kaynakça’da da, Çevre Sağlığı Bibliyografyası’nda olduğu gibi, Türkiye’de yaşanan somut çevre sorunlarına yönelik yapıtlar daha çok yer almıştır. Türkiye’de yaşanan somut çevre sorunlarına yönelik yapıtların büyük çoğunluğu ise Ankara’nın hava kirliliğine yönelik yapıtlardır. Ankara hava kirliliğine yönelik yapıtların sayıca çokluğu ise Ankara’da yaşanan hava kirliliğinin sonucunda konuyu derinlemesine ele almak amacıyla düzenlenen Büyük Şehirlerde Havanın Temizlenmesi Kongresi’nde (1969) sunulan bildirilerden kaynaklanmaktadır.

1979’da TÜBİTAK tarafından yayımlanan, Türkiye Çevre Sorunları

Bibliyografyası (1962-1972) (Aytuğ, 1979) adlı çalışmada, 2518 yapıt yer

almaktadır. Bu yapıtlar sekiz ana bölümde ve bu bölümlerdeki alt başlıklardan oluşmaktadır. Bu bölümler şunlardır: (1) Genel, (2) kirlenme çeşit ve kaynakları (Hava, su, katı atıklar, pestisidler, biyolojik ajanlar), (3) gürültü ve radyasyon, (4) arazi kullanımı (genel, şehirsel bölge, gecekondu bölgesi, kırsal bölge, sahil bölgesi), (5) doğal kaynaklar (genel, bitkisel, hayvansal,yer altı kaynakları), (6) afetler, (7) nüfus artışı-ulaşım ve trafik, (8) besin-beslenme ve halk sağlığı. Ayrıca Kaynakça’nın sonunda yazar, taranan kaynaklar ve bu kaynakların yayım tarihi dizini verilmiştir. Kaynakça’da çevre sorunlarıyla ilgisi bulunmayan yapıtlar da yer almaktadır. Bu nitelikteki yapıtlara örnek olarak şunlar verilebilir: “Türkiye’de Turizmin Gelişmesi ve Özel Sektör”, “Bingöl’ün Yer Değiştirmesinde Rol Oynayan Jeomorfolojik Etkenler”, “Suda Boğulmalar”, “Denizlerde Dalgaların Hesaplanması”, “Mesken Meselesi”, “Uyuşturucu Zehirlere Alışkanlık Gösterenlerde Kişilik Yapısı”, “Et Zehirlenmeleri”, “Halılara Zarar Veren Böcekler ve Basit

Korunma Çareleri”, “Mesken İdaresi ve Kiracı Eğitimi”, “Şehirsel Toplum Kalkınması Çalışmaları”, “Trafik Kazalarında Kusur Kavramı”, “Dünya Yer Altı Taşıtları”, “Makinistlerde Yorgunluk Sebepleri”. İşte yukarıda sayılan türden yapıtların varlığı, “Türkiye Çevre Sorunları Bibliyografyası (1962-1972)”nın “çevre kaynakçası” olma niteliğini konu yönünden sınırlamaktadır.

Bu Kaynakça’da yer alan konuların yapıt sayısına ve oranına göre dağılımı Çizelge.5’de verilmiştir.

Çizelge. 5: Türkiye Çevre Sorunları Bibliyografyası 1962-1972 (Aytuğ, 1979)’nin Konulara Göre Dağılımı

Aslında bu konu dışı yapıtlar, 1970 öncesi dönemde çevrenin algılanış biçimini ortaya koyması bakımından da önem taşımaktadır.

Bu Kaynakça’da yer alan Türkiye ve diğer ülkelerde ortaya çıkan somut çevre sorunlarının alanyazına yansıma düzeyine yönelik yapıtların sayısı Çizelge.6’daki gibidir.

Çizelge. 6: Türkiye Çevre Sorunları Bibliyografyası 1962-1972 (Aytuğ, 1979)’de Türkiye ve Diğer Ülkelerdeki Somut Çevre Sorunlarını Ele Alan Yapıtların Dağılımı

Dönemler

Sorun Odağı 1960 Öncesi 1960-1969 1970-1979

Toplam Türkiye 3 25 30 58 Diğer Ülkeler - 3 1 4 Toplam 3 28 31 62 Konular Sayı % Genel 144 5.71 Su 473 18.78 Hava 243 9.65 Katı Atıklar 67 2.66 Pestisidler ve Diğer İlaçlar 110 4.36

Biyolojik Ajanlar 60 2.38 Radyasyon 77 3.05 Gürültü 14 0.55 Arazi Kullanımı 461 18.30 Doğal Kaynaklar 369 14.65 Afetler 166 6.59

Nüfus Artışı, Ulaşım, Trafik 185 7.34 Besin, Beslenme, Halk Sağlığı 149 5.91

Daha önce incelenen kaynakçalarda olduğu gibi, bu Kaynakça’da da Türkiye kaynaklı somut çevre sorunlarına yönelik yapıtlar, diğer ülkelerde yaşanan ve Türkiye çevre alanyazınına yansıyan somut çevre sorunlarına yönelik yapıtlardan daha çok yer almıştır.