Dönemlere Göre Türkiye Çevre Alanyazınında Ortaya Konulan Yayın Türlerinin Genel Değerlendirmes

Türkiye çevre alanyazınında ortaya konulan inceleme dönemlerinin yayın türleri bakımından genel bir değerlendirmesi yapıldığında; Türkiye çevre alanyazınında, ilk yapıtların makale türünde yayımlandığı görülmektedir. İlk aşamada akademik nitelikte olmayan dergilerde daha çok yer alan çevre konularına yönelik makaleler, sonraki dönemlerde akademik nitelikteki dergilerde daha çok yer bulmuştur. Makalelerin yayın ortamlarına bakıldığında, 1960 öncesi dönemde akademik olmayan yayın ortamlarında çevre makaleleri yoğun olarak

yayımlanmışken, 1960 sonrası dönemde ise akademik yayın ortamları daha yoğun olarak kullanılmaya başlanmıştır. Yayın ortamlarında da önemli gelişmelerin olduğu çevre alanyazınında doğrudan çevre konulu dergiler de yayımlanmış ve bunların sayısı 1980 sonrası dönemde önemli ölçüde artmıştır. Dergilerin niteliğinde değişmeler de olmuş ve hakemli çevre dergileri de bu süreçte yer almıştır.

1960 öncesi dönemde çevre makalelerine yer veren dergi sayısı on üç iken, yayın ortamlarında meydana gelen gelişmeler ve çevre bilinçlenmesinin etkisiyle 1980 sonrası dönemde 389’a yükselmiştir. Yani çevre konulu makalelere yer veren dergi sayısı bakımından 1960 öncesi döneme göre 1980 sonrası dönemde 30 kat bir artış meydana gelmiştir. Üstelik bu dergiler başlangıç dönemlerine göre daha geniş bir yelpazeye sahiptir. Doğrudan çevreye yönelik yayın yapan “çevre dergileri”nin yoğun olarak artmaya başladığı dönem olarak 1980 sonrası dönem belirmektedir. Bu dergilerin varlığına rağmen çevre konulu makalelerin yayımlanması için diğer dergilerin de yoğunlukla kullanıldığı göze çarpmaktadır.

Çizelge.28’de Türkiye çevre alanyazınında ortaya konulan yapıtların dönemlere göre toplam sayı ve oranları verilmiştir.

Çizelge. 28: Dönemlere Göre Türkiye Çevre Alanyazınındaki Yayınların Yayın Türlerine Göre Dağılımı

1960 Öncesi 1960-1969 1970-1979 1980 Sonrası Toplam Yayın Türleri

Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %

Makale 40 62.5 202 74.26 244 58.79 2538 56.29 3024 57.49 Rapor, Resmi Belge ve Görüş 17 26.56 6 2.20 27 6.50 37 0.82 87 1.65

Kitap 5 7.81 18 6.61 42 9.87 345 7.67 410 7.79

Tez 2 3.12 3 1.13 9 2.16 777 17.22 791 15.03

Bildiri - - 39 14.33 76 18.31 675 14.96 790 15.01

Bildiri Kitabı - - 3 1.10 15 3.61 121 2.68 139 2.64

Ders Notu,Teksir - - 1 0.36 2 0.48 10 0.22 13 0.24

Dergi Özel Sayı - - - - 1 0.24 5 0.11 6 0.11

Toplam 64 100 272 100 416 100 4508 100 5260 100

Yayın türleri bakımından yapılan incelemeler sonucunda oluşturulan Çizelge.28’den ortaya çıkan sonuca göre, Türkiye çevre alanyazınında yer alan yapıtların %86’sı 1980 sonrası dönemde ortaya çıkmıştır. Türkiye çevre alanyazınında en çok ortaya konulan yayın türünü makaleler oluşturmaktadır. Genel toplam hariç makale türü yayınlar tüm dönemlerde en çok ortaya konulan yapıt türü olmuştur. Dönemlere göre en fazla ortaya konulan yapıt türü olan makalelere her dönemde en fazla yer veren dergiler Çizelge.29’da ortaya konulmuştur.

Çizelge. 29: Dönemlere Göre En Fazla Çevre Makalesi Yayımlayan Dergiler

Dönem Dergi Adı Makale Sayısı Makale Oranı

1960 Öncesi Orman ve Av 20 50

1960-1969 Dönemi Tüberküloz ve Toraks 23 11.38

1970-1979 Dönemi Tabiat ve İnsan 34 13.93

1980 Sonrası Dönem Çevre ve İnsan 183 7.21

1960 öncesi dönemde en fazla makalenin yayımlandığı dergi “Orman ve Av”, 1960-1969 döneminde “Tüberküloz ve Toraks”, 1970-1979 döneminde doğrudan çevre odaklı bir yayın organı olan “Tabiat ve İnsan” ilk sırada yer almıştır. 1980 sonrası dönemde ise çevre alanında en fazla makalenin yayımlandığı dergi olarak yine doğrudan çevre odaklı bir dergi olan ve Çevre ve Orman Bakanlığı tarafından yayımlanan “Çevre ve İnsan” olmuştur. Aynı değerlendirmeyi inceleme dönemlerinin tümü içinde yaptığımızda ise şöyle bir durum ortaya çıkmaktadır: 1980 sonrası dönemde yayın hayatına başlayan “Çevre ve İnsan” tüm dönemler içerisinde en çok çevre konulu makalenin yayımlandığı (%6.04) dergi olmuştur. 1960’lı yıllarda yayın hayatına başlayan “Tabiat ve İnsan” ise ikinci en çok çevre makalesinin yayımlandığı (%4.19) dergi olmuştur. Buradan çıkan sonuca göre çevre amaçlı olarak yayın hayatına başlayan dergiler bu amaca uygun birer yayın ortamı olmuşlardır.

Türkiye çevre alanyazınının başlangıç aşamasında, henüz çevre bilincinin oluşmadığı bir dönem olması nedeniyle doğrudan çevreye yönelik yayın yapan yayın organlarının olmaması, bu alanda ortaya konulan yapıtların öteki dergilerde yoğunlaşması sonucunu doğurmuştur. Ancak daha sonraki dönemlerde çevre konulu dergilerin yayımlanmaya başlamasıyla, makalelerin yayımlandığı bu ortamlarda alan dergileri lehine gelişme olmuş ve bu dergiler daha tercih edilir olmuştur.

Bunun dışında tez türü araştırmaya dayalı çalışmaların 1980 sonrası dönemde

%17’lik oranla ikinci sıraya yerleşmesi ise yayın türleri değerlendirmesinde dikkat çeken önemli noktalardan biri olarak belirmiştir.

Bir bilim dalında ortaya konulan yapıtların hangi aşamaları izleyerek geliştiğine yönelik bir karşılaştırma imkanı sunması bakımından bu konuda Kartal (2007, 179-183) tarafından ortaya konulan ölçütlerle karşılaştırma yapmak, Türkiye

çevre alanyazınında yer alan yapıtların gelişim aşamalarının ortaya konulması bakımından anlamlı olabilir.

Bir ülkedeki bir bilim dalındaki yayınların gelişme aşamalarına yönelik olarak Kartal (2007,179-183) bir bilim dalının zaman içindeki gelişme aşamalarını sırasıyla şöyle belirlemiştir (Çizelge.30): (1) Gazetelerde ve “Popüler Dergiler”de makalelerin yayımlanması aşaması, (2) tek konulu araştırma yazanaklarının (monografların) kitap biçiminde yayımlanması aşaması, (3) hakemsiz meslek dergilerinin yayımlanması aşaması, (4) derleme kitapların yayımlanması aşaması, (5) ortak (çok yazarlı) kitapların yayımlanması aşaması, (6) hakemli meslek dergilerinin yayımlanması aşaması, (7) “ders kitabı”nın yayımlanması aşaması, (8) bilim dalı ustalarının yaşamöykülerinin veya özyaşamöykülerinin yazılması ve yayımlanması aşaması.

Çizelge.30’da Kartal’ın öngördüğü gelişme aşamaları ve karşılarında bu “Türkiye Çevre Alanyazını Kaynakçası:1945-2006”ndan yayın türlerine göre elde edilen sonuçlar verilmiştir.

Çizelge. 30: Kemal Kartal’ın Bir Bilim Dalındaki Yayınların Gelişme Aşamaları Ölçeğine ve “Türkiye Çevre Alanyazını Kaynakçası:1945-2006”ya Göre Elde Edilen Sonuçlar *

“Türkiye Çevre Alanyazını Kaynakçası:1945-2006”dan Elde Edilen Veriler 1960 Öncesi 1960-1969 1970-1979 1980 Sonrası Toplam Kartal’ın Öngördüğü Gelişme

Aşamaları (Yayın Türlerine Göre)

Sayı % Sayı % Sayı % Sayı % Sayı %

Popüler dergilerde makale 40 62.5 202 74.26 244 58.79 2538 56.29 3024 57.49 Tek konulu araştırma yazanakları

(monograflar)

3 4.68 6 2.20 5 1.20 163 3.61 177 3.36

Hakemsiz meslek dergileri - - - - - - 1 0.02 1 0.01

Derleme kitaplar - - - - - - 6 0.13 6 0.11

Ortak (çok yazarlı) kitaplar - - - - - - 21 0.46 21 0.39

Hakemli meslek dergileri - - - - - - 1 0.02 1 0.01

Ders kitapları 2 3.12 1 0.36 11 2.64 21 0.46 35 0.66

Ustaların meslek yaşamöyküleri - - - - - - 3 0.06 3 0.05

Toplam yapıt sayısı 64 272 416 4508 5260

*Çizelgede sol sütunda Kartal’ın (1999,198) bir bilim dalındaki yayınların gelişme aşamaları sırasıyla yer almıştır. Sağdaki sütunlarda ise Türkiye çevre alanyazınında her bir aşamada söz konusu yayın türündeki yayınların sayı ve oranları verilmiştir.

Çevre alanyazını yayın türleri bakımından Kartal’ın öngördüğü gelişme aşamaları doğrultusunda değerlendirildiğinde ortaya şu sonuç çıkmaktadır: Türkiye çevre alanyazınındaki ilk yayın türlerinin genel süreli yayınlarda yayımlanan makalelerden oluştuğu yukarıda belirtilmişti. Yani 1960 öncesi dönemde ortaya

konulan ilk yayın türlerini süreli yayınlarda yayımlanan makaleler oluşturmuştur. Bu bakımdan Kartal’ın yukarıda belirttiği aşamalardan ilki çevre alanyazını için de geçerlidir. 1960 öncesi dönemin önemli çevre sorunu olarak toprağa ilişkin sorunlar konusunda yayımlanan makaleler bunun göstergesidir. Makalelerin ardından ortaya konulmaya başlanan ikinci tür yapıtları çevre sorunları konusunda yapılan monograf türü yapıtlar oluşturmuştur. Bu anlamda 1960 öncesi dönemde önemli çevre sorunlarından olan erozyon konusunda ortaya konulan monograf türü ilk yapıtlar, (Uzunsoy, 1952; Uzunsoy, 1956) örnek olarak gösterilebilir. Bu bakımdan yine Kartal’ın yukarıda belirtilen ikinci aşama çevre alanyazını için de geçerlidir.

Üçüncü aşama olan hakemsiz meslek dergilerinin yayımlanması bakımından şöyle bir durum gerçekleşmiştir: Meslek dergisi olmamasına rağmen çevre amaçlı yayın yapan bir dergi olarak 1960’lı yıllarda “Tabiat ve İnsan” dergisi yayın hayatına başlamıştır. Meslek dergilerinin yayımlanması ise daha sonraki bir zamanda, 1980’li yıllardan itibaren gerçekleşmiştir. Ancak çevreye yönelik yayın yapan bir derginin yayımlanması bakımından konuya bakıldığında, yukarıda belirtilen üçüncü aşamanın (meslek dergisi olmasa da bilim dalına yönelik hakemsiz bir derginin yayımlanmaya başlaması) kısmen gerçekleştiği söylenebilir. Hakemsiz meslek dergilerinin yayımlanması ise 1980 sonrası dönemde meydana gelen bir gelişme olmuştur. 1990’lı yıllarla birlikte yayın hayatına başlayan hakemsiz meslek dergisi olarak Çevre Mühendisleri Odası tarafından yayımlanan “Çevre ve Mühendis Dergisi” bulunmaktadır.

Çevre alanyazını içerisinde derleme türü kitapların ortaya konulmaya başlanması ise 1980 sonrası dönemde meydana gelen bir gelişme olmuştur. 1980 yılında TMMOB Kimya Mühendisleri Odası tarafından çevre konusuna yönelik çeşitli araştırmaların bir araya getirilmesiyle oluşturulan kitap (Çevre Sorunları, 1980), çevre alanındaki derleme kitapların ilki olmuştur. Bunun dışında TÇSV tarafından 1981’de yayımlanan ve çevre hukuku alanında yedi hukukçunun araştırmalarını bir araya getiren Çevre Hukuku Araştırmaları adlı yapıt (TÇSV, 1981) da yayımlanmıştır.

Derleme kitaplarda olduğu gibi ortak (çok yazarlı) kitapların yayımlanması aşaması da 1980’li yıllardan sonra gerçekleşmiştir. Çevre alanyazınında ortak kitap türünde ilk yapıt 1985’te (Berkes, Kışlalıoğlu, 1985) yayımlanmıştır.

1990’lı yıllarla birlikte ise çevre alanında bilimsel nitelikte yayınların yayımlanması amacıyla doğrudan çevre odaklı bir hakemli uzmanlık dergisi olarak Çevre Mühendisleri Odası tarafından yayımlanan “Çevre Bilim ve Teknoloji Dergisi” bulunmaktadır.

Sayıca az olmakla birlikte Türkiye’de çevre konusuna yönelik ders kitaplarının yayımlanması aşamasına da ulaşılmıştır. 1960 öncesi dönemde orman ve erozyon konularına yönelik ders kitaplarıyla başlayan bu süreç 1970’li yıllarla birlikte doğrudan çevreye yönelik ders kitaplarının yayımlanmasıyla birlikte devam etmektedir.

Çevre alanındaki ünlü kişilerin veya ustaların meslek yaşamöykülerinin yayımlanması açısından Türkiye’deki duruma bakıldığında, bunların daha çok armağan kitaplar ve tezler şeklinde olduğu görülmektedir. Örneğin, Türkiye çevre alanyazınına önemli katkıları olan ustalardan biri ve sosyal bilimler alanında çevreye yönelik ilk ders kitabının yazarı olan Fehmi Yavuz’a Armağan Kitabı (1983), çevre ve özellikle çevre eğitimine yönelik çalışmalarıyla Türkiye çevre alanyazınına önemli katkıları olan Cevat Geray’a Armağan Kitabı (2001), 1960’lı yıllardan itibaren çevreye yönelik önemli yapıt ve katkıları bulunan ve bu katkılarına halen devam etmekte olan Ruşen Keleş’e Armağan Kitabı (2007) yayımlanmıştır. Bu tür yapıtların dışında lisansüstü tezlerde bu kişilerin meslek yaşamöyküleri de çalışılmaktadır. Örneğin, İnönü Üniversitesi İİBF Kamu Yönetimi Anabilim Dalı’nda Prof. Ruşen Keleş’in (Kahraman, 1999), Prof. Dr. Cevat Geray’ın (Adıgüzel, 2003) meslek yaşamöyküleri ve bu yaşamöyküleri içerisinde çevreye yönelik yapıt ve katkıları incelenmiştir. Bu çalışmalar bir anlamda Kartal’ın yukarıda belirtilen bir ülkedeki bir bilim dalındaki yayınların gelişme aşamalarındaki son aşama olan sekizinci aşamanın da çevre alanyazınında gerçekleşmeye başladığının bir göstergesidir. Son aşamada yer alan bu yayın türleri bugünkü Türkiye çevre alanyazınında en az ortaya konulan yayın türünü oluşturmaktadır.

Kartal’ın yukarıdaki sınıflandırmasında ortaya koyduğu aşamaların Türkiye çevre alanyazınında gerçekleşme durumuna bakıldığında makale türü yayınlarla alanyazının başladığı ve makalelerin, tüm inceleme dönemleri boyunca en çok ortaya konulan yapıt türü olduğu görülmüştür. Tek konulu araştırma yazanakları ve ders kitapları ilk inceleme döneminden günümüze kadar olan süreçte artarak devam

etmiştir. Ancak hakemsiz meslek dergileri, derleme kitaplar, ortak (çok yazarlı) kitaplar, hakemli meslek dergileri ile ustaların meslek yaşamöykülerinin ortaya konulmasına yönelik yayınların Türkiye çevre alanyazını içerinde gelişimi 1980 sonrası dönemde meydana gelen gelişmeler olmuştur. Bu anlamda Türkiye çevre alanyazınındaki yayınların gelişme süreci büyük oranda 1980 sonrası dönemde olmuştur.

Tüm bunlardan sonra, yayın türleri bakımından önemli bir aşama ve kaynak olan çevre konulu dergilerin yayımlanmaya başladıkları dönemlere göre dökümünün verilmesi gerekirse Çizelge.31’deki durum ortaya çıkmaktadır.

Çizelge. 31: Dönemlere Göre Doğrudan Çevreyle İlgili Yayın Yapan Dergiler

Dergi Adı 1960 Öncesi 1960-1969 1970-1979 1980 Sonrası

Tabiat ve İnsan - + + +

Çevre Koruma - - + +

Çevre ve İnsan - - - +

Belde ve Çevre - - - +

Çevre ve Ormancılık - - - +

Anatolia Turizm ve Çevre Kültürü Dergisi - - - +

Su Kirlenmesi Kontrolü Dergisi - - - +

İnsan ve Çevre Sağlığı Koruma Hizmetleri Dergisi - - - +

Ekoloji Çevre Dergisi - - - +

Katı Atık ve Çevre - - - +

Çevre Teknolojisi - - - +

Doğa ve Çevre - - - +

Özel Çevre Koruma - - - +

Çevre ve Kültür Birliği Dergisi - - - +

Çevrebilimleri - - - +

Çevre Koruma Bilim ve Aktüalite Dergisi - - - +

Çevre ve Mühendis - - - +

Çevre Bilim ve Teknoloji - - - +

Doğa Mühendislik ve Çevre Bilimleri - - - +

Üç Ekoloji - - - +

Çizelge.31’de ortaya çıkan duruma göre Türkiye’de doğrudan çevre odaklı yayın yapan dergilere 1960 öncesi dönemde rastlanılmamaktadır. Doğrudan çevreye yönelik yayınlara yer vermek amacıyla 1960’lı yıllarda yayın hayatına başlayan Tabiat ve İnsan ile 1970’li yıllarda yine aynı amaca yönelik yayına başlayan Çevre Koruma Dergisi, 1980’li yıllara kadar Türkiye’de çevre alanında yayın yapan iki dergi olmuştur. Bilim ve yayın dünyasındaki gelişmeler ve gelişen çevre bilinçlenmesinin de etkileriyle 1980 sonrası dönemde doğrudan çevreye yönelik yayın yapan dergilerin sayısı artmıştır. Bu dergilerin çoğunluğu hakemsiz çevre

dergisi olmakla birlikte, yine çoğunluğu mühendislik bilimleri içerisinde yayınlanan dergilerdir.