Türk Ordusunun İleri Harekâtı

Rus birliklerinin geri çekilmeleri sırasında Ermeniler Rus subaylarının da yardımlarıyla kendi teşkilatlarını kurmuşlar ve Müslümanları tedhiş etmeye, öldürmeye, köyleri yağmaya başlamışlardı. Ermenilerin amacı Doğu Anadolu‟da bir Ermeni devleti kurmaktı. Bu durum karşısında Türk idaresi bunun önüne geçmek için önlemler almaya başladı. Ermenilerin ve hatta Gürcülerin teşkilatlarını kurmalarına meydan verilmemesi gerekliydi. Enver Paşa, Ocak ayından itibaren III. Ordu1

Kumandanı Vehib Paşa‟ya

1

III. Ordu ve II. Ordu‟dan oluşan Kafkas Ordular Grubu Kumandalığının 16 Aralık 1917‟de lağvedilmesinden (Kafkas Cephesi, c. II, 1993:441) sonra II. Ordu karargâhı Halep‟e gönderildi ve bu ordunun fırkalarından 4. kolordu oluşturularak III. Ordu emrine verildi. III. Ordu böylece I. Kafkas

telgraflar göndererek bir taraftan Maverâ-yı Kafkasya‟daki komiserlik ile barış görüşmeleri gerçekleştirmenin yollarını ararken, diğer taraftan da Ermeni mezaliminin engellenmesi için gerekli önlemleri almasını istemişti. Vehib Paşa ise Odişelidze‟ye başvurarak Ermenilerin mezalimlerine son vermesini istemiş, fakat bu girişimlerden bir netice alınamamıştı.

Bu arada Vehib Paşa‟nın barış telgrafına Komiserliğin cevabı da gecikmişti. Ermenilerin Müslüman halka karşı yaptıkları mezalim ise artarak devam etmekteydi. Artık Osmanlı devleti, Ermeni zulüm ve baskılarına maruz kalan vatandaşlarının güvenliğini sağlamak için acilen daha sert tedbirler almak zorundaydı. Yani, Türk ordusunun askeri harekâta geçmesinden başka çare yoktu. III. Ordu Kumandanı Vehib Paşa, 20 Ocak 1918 tarihinde Enver Paşa‟ya gönderdiği telgrafta artık Türk ordusunun ileri harekâta başlaması gerektiğinden bahsediyordu. Bunun üzerine Enver Paşa, III. Ordu‟ya taarruz için hazırlanmalarını emretti (Kılıç, 1998:260). Vehib Paşa da 23 Ocak 1918‟de birliklerine emir göndererek hazırlanmaları talimatını verdi (Belen, 1967:150). Bu arada Brest-Litovsk‟ta devam eden müzakerelerin 10 Şubat 1918‟de kesilmesi üzerine, diplomatik yolla meselelerin çözülmesi ihtimali de ortadan kalkmıştı1

. Almanya‟nın da onayını alan2

Enver Paşa, III. Ordu Kumandanı Vehib Paşa‟ya 11 Şubat 1918‟de gönderdiği telgrafla, 12 Şubat‟ta askeri harekâta başlanmasını emretti (Şahin, 2002:217). Enver Paşa, aynı zamanda Vehib Paşa‟dan Erzincan Mütarekesi hükümlerine göre Türk ileri harekâtının başladığını Rus Ordusu Komutanı General Odişelidze‟ye bildirmesini istedi. Vehib Paşa da 12 Şubat 1918‟de General Kolordusu, II. Kafkas Kolordusu ve IV. Kolordu‟dan meydana geldi (Görgülü, 1993:124). 22 Ocak 1918‟de II. Kafkas Kolordusu Kumandanı Miralay Kazım Bey‟in I. Kafkas Kolordu Kumandanlığı‟na ve I. Kafkas Kolordusu Kumandanı Miralay Şevki Bey ise II. Kafkas Kolordusu kumandanlıklarına tayin edilmişlerdir (BOA, İ.DUİT, 156/ 31, Harbiye Nezareti‟nden - 22 Ocak 1918).

1

Rusya‟da esir iken kaçarak Suşehri‟nde III. Ordu Karargâhına gelen Süvari Teğmen Hüsamettin (Tugaç) Bey‟in Ordu Kumandanlığı‟na Kafkasya‟daki duruma dair verdiği rapor, ileri harekâtın şekillenmesine tesir etmişti. Hüsamettin Bey Vehib Paşa‟ya sunduğu raporunda (Vehib Paşa ordunun ileri harekâtını bu rapora dayandıracağını kendisine söylemişti) özetle bölgede Rus ordusunun dağıldığını; Ruslar geri çekilirken büyük miktarlarda malzeme ve silahlarını Ermenilere bıraktıklarını; Gürcülerin ve Ermenilerin Ruslardan kalan silahlar ve Tiflis‟te bulunan İngiliz-Fransız misyonlarının yardımı ile kendi ordularını kurarlarken, Müslümanların ordularının olmadığını ve dolayısıyla özellikle Ermenilerin hücumları ile Rusların çekildikleri bölgelerde bir tek Müslüman‟ın bile kalmama ihtimalinin olduğu bilgileri vardı (Tugaç, 1975:210-212).

2

Almanya Dışişleri Bakanı von Kühlmann Türk ordusunun ileri harekata başlamasını onayladığını yazılı olarak açıkladı. Çünkü o, işgal altındaki toprakların artık diplomatik yollarla çözüme kavuşturula-mayacağı düşüncesindeydi (Kılıç, 1998:321). Zaten daha önce Kühlmann ile görüşen Talat Paşa, sözlü olarak ileri harekât onayını almıştı (Duran, 1973c: 31).

Odişelidze‟ye bir mektup göndererek, yapılacak ileri harekâtın, Ruslara karşı bir hareket olmadığını, bölgedeki Müslüman ahalinin Ermeni çetelerinden kurtarmak amacını taşıdığını bildirdi (Kılıç, 1998:318-319). General Odişelidze, Vehib Paşa‟nın bu telgrafı üzerine, bütün Rus birliklerinin bulundukları yerlerde kalmalarını, üstün Türk kuvvetlerinin hücum etmeleri durumunda ise, karşı koymadan kademeli bir şekilde geri çekilmelerini emretti (DMZG, belge no: 32, s. 49-50).

Türk ileri harekâtını gerçekleştirecek Ferik Vehib Paşa komutasındaki III. Ordu, Mirliva Ali İhsan Paşa kumandasındaki IV. Kolordu, Miralay Kazım Karabekir Bey kumandasındaki I. Kafkas Kolordusu1

ve Mirliva Yakup Şevki Paşa kumandasındaki II. Kafkas Kolordusu‟ndan oluşmaktaydı. 30.000 muharip kuvveti olan III. Ordunun mevcudu, 650 kilometrelik Doğu cephesi göz önüne geldiğinde aslında yeterli değildi (Kafkas Cephesi, 1993:441). Fakat Rus orduları geri çekildiklerinden, Türk ordularının karşısında Ermeni düzenli birlikleri ve çeteleri vardı. 40-50 bin civarında oldukları tahmin edilen² bu birliklerin koordinasyon ve organizasyondan yoksun olmaları nedeni ile düzenli Türk birlikleri karşısında başarılı olamayacakları aşikârdı.

III. Ordu, 12 Şubat 1918‟de üç ana koldan ileri harekâta başladı. I. Kafkas Kolordusu Erzurum ve Kars istikametinde; II. Kafkas Kolordusu Karadeniz Sahili ve Çoruh vadisi boyunca Bayburt, Trabzon ve Batum istikametinde; IV. Kolordu Van, Beyazıt istikametlerinde yürüyüşe geçti³. I. Kolordu‟nun Erzincan istikametine ilerlediğini gören Erzincan‟daki kuvvetlerin komutanı4, şehri terk etmişti. Kolorduya bağlı 9. Kafkas Fırkası 13 Şubat 1918‟de şehre girdi (Kafkas Cephesi, 1993:446; Atak, 1953:86; Karabekir, c. I, 2009:488; Çakmak, 2005:238).

Türklerin bir günde Erzincan‟a girmeleri ve ileri harekâta devam etmeleri üzerine Kafkasya Ordusu Kurmay Başkanı General Lebedinski, 14 Şubat 19l8‟de Vehib Paşa‟ya bir telgraf göndererek, askerî harekâtın durdurulmasını ve mütareke hattını

1

22 Ocak 1918‟de I. Kafkas Kolordusu kumandanlığına atanan Miralay Kazım Karabekir 28 Ocak 1918‟de Refahiye‟ye gelerek kolordunun komutasını almıştı. I. Kafkas Kolordusu‟nun muharip kuvvesi 498 subay, 11.390 muharip piyade, 98 makineli tüfek, 46 toptan ibaretti (Kafkas Cephesi, 1993: 441, 443).

2

Kazım Karabekir Paşa, bu birliklerin sayısının 100.000‟e çıkabileceğini de belirtmişti. (Karabekir, 1990:55).

3

NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; Belen, 1967:151-152.

4

geçen Türk askerlerinin geriye alınması ricasında bulunmuştu. Lebedinski ileri harekâtın işgal bölgesindeki Müslümanların durumunu daha da kötüleştirebileceğini belirttikten sonra, Müslümanların her türlü saldırıdan korunması için gerekli önlemlerin alınacağını bildirmiştir (DMZG, belge no: 33, s. 50-51). Lebedinski‟nin protestosuna rağmen Vehib Paşa, Türk ileri harekâtını durdurmak niyetinde değildi. Zira bu gibi taahhütler daha önce de yapılmasına rağmen hiçbir sonuç alınamamıştı (Şahin, 2002, s. 222).

İleri harekâtına devam eden Türk birlikleri, Erzincan‟ı aldıktan sonra 15 Şubat 1918‟de Mamahatun‟a ilerlemeye başlamışlardı. Sahildeki II. Kafkas Kolordusu‟na ait 37. Kafkas Fırkası ise Vakıfkebir‟i işgal etmişti (The Times, February/Şubat 19, 1918, n. 41717, s. 5). Bundan sonra harekâtına devam eden Türk kuvvetleri 19 Şubat‟ta Bayburt‟u (Atak, 1953:86; Çakmak, 2005:238)1, 21 Şubat‟ta Gümüşhane ve Torul‟u (Şahin, 2002:450), 22 Şubat‟ta Mahamahatun‟u2, 24 Şubat‟ta ise Trabzon‟u ele geçirmişlerdi (Kafkas Cephesi, 1993:453; Çakmak, 1936:268). Harekâta devam eden Türk birlikleri, 25 Şubat‟ta Aşkale, 26 Şubat‟ta da Yeniköy‟ü geri almışlardı (Belen, 1967:153; Karabekir, c. I, 2009:490). Böylece, ileri harekatına 12 Şubat‟ta başlayan Türk ordusu, çok hızlı bir şekilde ilerleyerek3

26 Şubat 1918 tarihinde I. ve II. Kafkas Kolordusu‟yla Yeniköy-Aşkale-Of hattına, IV. Kolordu‟yla da Ahlat hattına kadar gelmişlerdi (Kafkas Cephesi, 1993:454).