Gürcistan’ın Almanya’nın Kontrolüne Girmesi ve Maverâ-yı Kafkas Federasyonu’nun Dağılması Federasyonu’nun Dağılması

2.2.4. Gürcistan’ın Almanya’nın Kontrolüne Girmesi ve Maverâ-yı Kafkas Federasyonu’nun Dağılması

Almanların Maverâ-yı Kafkasya‟daki siyasî ve iktisadî emelleri ortadaydı. Zira Almanlar Batum Konferansı‟na gelirken Maverâ-yı Kafkasya‟yı denetimleri altına alan bir taslak hazırlamışlardı. Bu taslak, Türklerin hâkimiyet alanını sınırlandırırken Gürcülerin çıkarlarını korumaktaydı. Gürcüler de Almanya‟yı kendileri için Türklere karşı bir hami olarak görmekteydiler. Ayrıca Türklerin Maverâ-yı Kafkasya‟da devleti ile Maverâ-yı Kafkasya arasındaki meselelerin iki devlet arasında yapılacak hususî antlaşmalarla çözülmesi gerektiği şeklindeki maddeleri ihtiva etmekteydi (DMZG, belge no: 132, s. 268-269; Kazemzadeh, 1951:111).

1

Maverâ-yı Kafkas heyetinin ilk notasına Türk heyetin verdiği cevabî notada Brest-Litovsk Antlaşması‟nın bu müzakerelerin yegane esası olarak kabul edilemeyeceği belirtilmişti (DMZG, belge no: 136, s. 272-273).

2

Maverâ-yı Kafkas heyetinin ikinci notasında Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya arasındaki gelişmelerin seyrinin, Türk heyetinin düşüncelerini değiştirmesini gerektirmeyeceği vardı (DMZG, belge no: 137, s. 273-277).

3

Türk heyetinin, Maverâ-yı Kafkas delegasyonunun verdiği ikinci notaya karşılık verdiği cevabî notada Türk heyeti, Trabzon Konferansı‟ndan sonra gelişen olaylar nedeniyle, Osmanlı hükümetinin mevcut sınırları yeniden düzenleme hakkında sahip olduğu; Osmanlı heyetinin Maverâ-yı Kafkas hükümetinin bağımsızlığını sadece hukukî olarak tanıdığı ve Maverâ-yı Kafkas hükümetinin Brest-Litovsk Antlaşması‟nda ısrar etmeleri durumunda barış müzakerelerinin ciddi şekilde etkileneceği şeklinde maddeler vardı (DMZG, belge no: 145, s. 288-290).

4

Batum Konferansı müzakerelerinde Almanya‟nın delegasyon başkanı olan von Lossow 19 Mayıs 1918‟da, Çhenkeli‟ye bir mektup göndererek, kendisinin aracı olabileceğini teklif etmişti (DMZG,Belge NO.147, s. 293). Çhenkeli Lossow‟un arabulucuğunu kabul etmişti (DMZG, belge no: 149, s. 301-302). Maverâ-yı Kafkas delegasyonu başkanından olumlu yanıt alan Lossow, aynı teklifini Türk heyetine de götürmüş, fakat Türk heyeti bunu kabul etmemişti (DMZG, belge no: 155, s. 306). Böylece Alman delegelerinin arabuluculuk faaliyetleri akim kalmıştı.

5

Halil Bey, Vehib Paşa‟nın isteği üzerine Çhenkeli‟ye İran sınırlarında bulunan İngilizlerin faaliyetlerine ve VI. Ordu aleyhine yapılan hareketlere engel olmak için, Gümrü-Culfa demiryolu hattını kullanılması gerektiğini belirtmiş ve Türk ileri harekâtının başlayacağını söylemişti. (DMZG, belge no: 133, s. 269-270). Çhenkeli ise 15 Mayıs 1918‟de Türk heyetine gönderdiği cevapta Türk kuvvetlerinin ileri harekâta başlamasını protesto etmiş ve ayrıca bu meseleyi Almanya temsilcisi Lossow‟a da bildirmişti (DMZG, belge no: 134, s. 271). Lossow ise Türklerin ileri harekâtına karşı Maverâ-yı Kafkas delegelerinin protestosunu Almanya, Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan hükümetlerine bildirmiş ve Osmanlı devletine de bir nota göndermişti (DMZG, belge no: 138, s. 278). Maverâ-ı Kafkas delegelerinin protestosuna Osmanlı heyeti başkanı Halil Bey, 17 Mayıs 1918‟de verdiği cevapta, ileri harekâta başlanılmasına savaşının mecbur ettiğini, fakat dostluk anlaşmasını imzalamaya hazır olduğunu belirtmişti (DMZG, belge no: 141,s. 282-283).

ilerlemeleri¹ Almanların çıkarlarına uygun düşmemekteydi. Bu gibi nedenler dolayısıyla Batum Konferansı sırasında çok ciddi bir Alman-Gürcü yakınlaşması olmuştu.

Batum Konferansı‟nda Türkler Brest-Litovsk Antlaşması‟nın ötesinde bazı taleplerde bulunmuş, fakat Maverâ-yı Kafkas heyeti Türklerin taleplerini reddetmişti. Aslında Türklerin bu istekleri Gürcüleri Almanlara daha da yaklaştırmıştı. 14 Mayıs 1918‟de Batum‟da Gürcü Milli Konseyi ile Alman delegasyonu arasında yapılan görüşmede, Gürcistan ve Almanya‟nın karşılıklı çıkarları üzerinde durulmuştu. Bu toplantıda Almanya‟yı Lossow temsil ederken, Gürcistan‟ı Gürcü Sosyal Demokratların lideri ve Gürcü Milli Konseyi başkanı Noy Jordanya temsil etmişti. Jordanya, Lossow‟dan, Almanya‟nın Gürcistan üzerindeki korumasını genişletmesini, Kafkasya‟ya silahlı güç göndermesini, Gürcistan‟ın ordusuna yardım etmesini ve Gürcistan‟ı diplomatik olarak desteklemesini istemişti (Hovannisian, 1967:183). Bu görüşme, Gürcülerin Almanların himayesinde bağımsız bir devlet kurmasına doğru atılmış ilk adımdı.

Gürcüler, Almanların desteğini ararken bir taraftan da Azerilerin nabzını yoklamaktaydı. Bu amaçla, 21 Mayıs 1918‟de Batum‟da Gürcü delegeleri, Azeri delegeleriyle Maverâ-yı Kafkasya‟nın geleceği konusunda özel bir görüşme yaptılar². Azerilerle yapılan bu görüşmede artık Maverâ-yı Kafkas Federasyonu‟nun dağılma noktasında olduğunu anlayan Gürcüler, 22 Mayıs‟ta kendi geleceklerini belirlemek için bir toplantı tertiplediler (Kazemzadeh, 1951:115). Toplantıda Avalov tarafından hazırlanan bağımsızlık tasarısı oybirliğiyle kabul edilmişti3. Böylece, Maverâ-yı Kafkas Federatif devletinin dağılması ve Gürcistan‟ın bağımsızlığı konusunda ilk somut adım atılmıştı. Bu arada 23 Mayıs‟ta Alman temsilcileriyle Gürcü temsilcileri, Batum limanı ve Gürcistan‟ın diğer limanlarının kullanımı ile alakalı bir antlaşma tasarısını imzalamışlardı (Avalov, 1924:59). Bu şekilde Gürcistan Almanya ekseninde Maverâ-yı Kafkas Federasyonu‟ndan ayrılma yoluna girmişti.

1

Türklerin Batum‟u alarak Bakû‟ye doğru ilerlemeleri üzerine Almanlar Türkleri protesto etmişlerdi (Irish Independent, May/Mayıs 21, 1918, s. 2).

2

Toplantıya Gürcüler Nikoladze, Surgalazde, Jordanya ve Avalov tarafından temsil edilirlerken, Azeriler ise Fethali Han Hoyski, Has Mehmedov, Safikurdski, Pepinov, Yusufbekov ve Caferov tarafından temsil edilmişlerdi (Avalov, 1924:57; Kazemzadeh, 1951:115; Hovannisian, 1967:184).

3

Avalov tarafından hazırlanan taslak genel hatlarıyla şu şekildedir: Gürcistan‟ın bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü Almanya sağlayacak, Azerbaycan Türkiye‟nin yardımıyla kendi bağımsızlığını ilan edecek; Ermeniler de Türklerden korunmak için Almanya‟nın yardımını talep edecekti (Avalov, 1924:58).

Gürcülerin bağımsızlık yolunda adım atmalarına neden olan iki unsur daha vardı. Bunlardan ilki, Türklerin Batum Konferansı‟nda Almanların arabuluculuk teklifini reddetmeleri, diğeri ise Türk ileri harekâtına devam edilmesiydi. Çhenkeli, bu nedenle, 24 Mayıs gecesi Tiflis‟e gönderdiği yazıda, Türk ilerlemesinin engellenmesinin Almanya‟nın himayesinde bağımsız bir Gürcistan ile mümkün olduğunu belirtmiş ve bağımsızlık ilanının fazla geciktirilmemesini istemişti (Avalov, 1924:59; Kazemzadeh,1951:119). Böylece, Gürcistan artık bağımsızlık yolunda geri dönüşü olmayan bir yola girmişti.

Bu arada Almanlar da Gürcülere destek olmak için 25 Mayıs 1918‟de Kress kumandasında 3.000 kişilik bir kuvvetle Poti‟ye çıkarma yapmışlardı1. Batum‟da artık yapacak bir şey kalmadığına inanan Lossow gece yarısı 25 Mayıs‟ta Batum‟dan ayrılarak (Hovannisian, 1967:184; Kazemzadeh, 1951:116) Poti‟ye gitmiş (Afanasyan, 1981:56) ve burada bir süre sonra görüşeceği Gürcü delegelerini beklemeye başlamıştı. Almanya‟nın desteğini alan Gürcüler, Maverâ-yı Kafkasya Seymi‟ni feshetmek için 26 Mayıs 1918‟de delegeleri toplantıya çağırmıştı. Tserelli, Seym‟in kendisini lağıv etmesinin gerekçelerini uzun uzun izah etmişti (DMZG, belge no: 161, s. 317-323; Hovannisian, 1967:186-187). Sonunda, Maverâ-yı Kafkasya‟nın dağılması için Seym‟e nihaî bir önerge vermişti (DMZG, belge no: 161, s. 323-330). Azerilerin de desteklemesi ile Seym‟in feshedilmesi önergesi büyük bir çoğunlukla kabul edilmişti (DMZG, belge no: 162, s. 330). Bu suretle Maverâ-yı Kafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti sona ermişti².

26 Mayısta 1918‟de kendi kendini fesheden Seym‟in kurulmasında olduğu gibi dağılmasında da Menşevik Gürcüler etkili olmuştu. Seym dağıldığına göre artık Gürcüler kendi bağımsızlıklarını ilan edebilirlerdi. Aynı gün Gürcü Milli Meclisi Yürütme Komitesi Başkanı Noy Jordanya‟nın başkanlığında, Gürcü mebusları bağımsızlıklarının ilanı için bir araya gelmişlerdi (Tanin, 11 Haziran 1918, n. 3414;

1

The Times, July/Temmuz 1, 1918, n. 41830, s. 6. Christian Science Monitor bu olayı “Almanlar için artık Tiflis‟e ve oradan da demiryolları ile Türkistan ve İran‟a ulaşmak çok kolay olacaktır” şeklinde yorumlamıştır (Christian Science Monitor, September/Eylül 21, 1918, s. 3).

2

NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177. The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; NA, AIR, 1/22282/209/74/2, Stituation in Transcaucasia an Transcaspia (February 1918-September 1919); ARDA, fond: 970, siyahı: 1, iş: 111, varak: 17.

Hovannisian, 1967:188). Toplantıda Jordanya tarafından okunan “Bağımsızlık Akdi”¹ mecliste oybirliği ile onaylanmış (DMZG, belge no: 164, s. 332-336) ve Gürcistan‟ın bağımsızlığı ilan edilmişti2. Bağımsız Gürcistan Cumhuriyeti‟nin ilk başbakanı Noy V. Ramişvili olmuştu3. Gürcistan‟ın bağımsızlık ilanından sonra 28 Mayıs 1918‟de Azerbaycan⁴, 29 Mayıs 1918‟de de Ermenistan bağımsızlıklarını ilan etmişti5. Böylece Maverâ-yı Kafkasya‟da üç bağımsız devlet ortaya çıkmıştı.

Gürcistan Başbakanı Noy Ramişvili ve Dışişleri Bakanı Çhenkeli, Alman yetkilileriyle bir antlaşma imzalamak üzere Poti‟ye gittiler. Taraflar arasında yapılan görüşmelerden sonra 28 Mayıs 1918‟de bir Alman-Gürcü geçici antlaşması imzalanmıştı. Bu antlaşma

1

Akdin başlıca maddeleri şu şekildeydi:

1- Bugünden itibaren Gürcü halkı hâkimiyet hakkına sahip olacak, Gürcistan‟da tam yetkili bağımsız bir devlet olacaktır.

2- Bağımsız Gürcistan‟ın siyasi kuruluş şekli demokratik cumhuriyettir. 3- Uluslararası anlaşmazlıklarda Gürcistan her zaman tarafsız kalacaktır.

4- Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti başta komşu devletlerle olmak üzere diğer bütün devletlerle iyi ilişkiler kurmaya çalışacaktır.

5- Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti kendi sınırları içindeki bütün halklara milliyet, din, sınıf ve cinsiyet ayırımı yapmadan her türlü sivil ve siyasi haklar vermeyi garanti eder.

6- Gürcistan Demokratik Cumhuriyeti, topraklarında yaşayan bütün halklara özgürce gelişmeleri için bütün imkânları tanımaktadır.

7- Kurucu Meclisi toplanıncaya kadar Gürcistan‟ı milli azınlıkların temsilcileri ile bütünleşmiş olan Milli Meclis idare edecektir ve onun karşısında da sorumlu olan Geçici Hükümet bulunmaktadır (DMZG, belge no: 165, s. 336-338; The Georgian Messenger, March/Mart 16, 1919, n. 4; Kazemzadeh, 1951:121-122; Şahin, 2002-596-597).

2

FRUS, Russia, c. II, 1918:641; NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; NA, AIR, 1/22282/209/74/2. Stituation in Transcaucasia an Transcaspia (February 1918-September 1919); ARDA, fond: 970, siyahı: 1, iş: 111, varak: 17; DMZG, belge no: 164, s. 332-336; DMZG, Belge No: 168, s. 339; The Georgian Messenger, February/Şubat 23, 1919, n. 1, s. 3; Christian Science Monitor, September/Eylül 21, 1918, s. 3; Buxton, 1926:33; Woytinsky, 1921:164. 29 Mayıs 1918‟de Tiflis İşçi ve Asker Temsilcileri Sovyeti Yürütme Komitesi Gürcistan‟ın bağımsızlığına destek vereceğini açıklamıştı (DMZG, Belge No:167, s. 338).

3

İlk kabinedeki bakanlar şunlardır: Noy V. Ramişvili (Başbakan ve İçişleri), Akaki I. Çhenkeli (Dışişleri), Grigori Georgadze (Harbiye), Georgi Juruli (Maliye, Sanayi ve Ticaret), Georgi Lashişvili (Eğitim), Noy Homeriki (Tarım ve Çalışma), Savla Aleksiyev-Meshişvili (Adliye) ve Ivan Lordkipanidze (Ulaştırma) (DMZG, belge no: 164, s. 332-336; Lang, 1962:209).

4

ARDA, fond: 970, siyahı: 1, iş: 111, varak: 17; Bala, 1953:12; Resulzade, 1953:5. Bağımsız Azerbaycan‟ın ilk hükümetinde yer alan bakanlar ve görevleri şunlardı: Fethali Han Hosyki (Başbakan ve İçişleri), Hüsrevpaşa Sultanov (Harbiye), Nesib Yusufbekov (Maliye ve Eğitim), Mehmed Hasan Hacinski (Dışişleri), Hüdadad Melikaslanov (Adliye), Halil Has Mehmedov (Adliye), Ekberağa Şeyhülislamov (Emek ve Ziraat), Mehmed Yusuf Caferov (Ticaret ve Sanayi) ve Cemo Hacinski (Devlet Kontrolü) (Azerbaycan Tarihi, 1993:245-246).

5

NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; Ermeniler ilk hükümeti ancak, Batum Konferansı bittikten sonra 30 Haziran 1918‟de kurabileceklerdi. Bu hükümet şu kişilerden oluşmaktaydı: Hovhannes Kaçaznuni (Başbakan), Aleksandr Hatisyan (Dışişleri), Aram Manukyan (İçişleri), Kaçatur Karçikyan (Maliye), General Hovnannes Hakverdian (Harbiye) (Hovannasian, 1967:208-209). Ermeniler, Gürcüler ve Azerilerin bağımsızlıklarını ilan ettikten sonra, bağımsızlıklarını ilan etmek mecburiyetinde kalmışlardı. Yani aslında bağımsızlıklarını ilan etmek çok arzu ettikleri bir durum değildi (Şahin, 2003:387).

daha çok ticarî hüviyet taşımaktaydı. Gürcistan‟ın bağımsızlığının tarafından himaye edilmesi karşılığında, başta Gürcü demiryollarının kullanımı olmak üzere Almanya ticarî haklar elde etmişti (Lang, 1962:207-207; Woytinsky, 1921:165).

2.2.5. Barış Müzakerelerinin Yeniden Başlaması ve Ayrı Barış Antlaşmaların