Batum’un İşgalinin Dünya Basınındaki Yansımaları

Türk basınında Batum‟un alınması büyük coşkuyla karşılanmıştı. 16 Nisan 1918‟de İstanbul gazeteleri 15 Nisan 1918 tarihli Karargâh-ı Umumiye‟den yayınlanan Tebliğ-i Resmi‟yi haberleştirmişlerdi. Tebliğ-i Resmi‟yi Ati gazetesi “Batum Kalesinin Asakir-i

Mensuremiz Tarafından Fethi/Batum’un Fetih ve İstirdadı” başlığıyla, Tanin gazetesi

“Batum Alındı” başlığıyla “Şanlı Askerimize Gösterilen Hüsn-ü Kabul” alt başlığıyla

1

ATASE, BDH, Kls: 2916, D: 488, B: 14-1, 37. Kafkas Fırkası Kumandanı Miralay Kazım Bey‟den III. Ordu Kumandanlığı‟na (16 Nisan 1918); Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993: 489. Tanin gazetesi 4 general ve 560 subay ele geçirildiğini söylemişti (Tanin, 24 Mayıs 1334/1918, n. 3396, s. 1). ATASE Arşivi‟nde başka bir belgede ise Türklerin 6 general ve 588 subayı ele geçirdiğini yazmaktadır (ATASE, BDH, Kls: 2916, D: 486, B: 6-1).

2

ATASE, BDH, Kls: 2916, D: 486, B: 6-1. Ele geçirilen asker esir sayısını Tanin gazetesi 2.000 (Tanin, 24 Mayıs 1334/1918, n. 3396, s. 1); Rus belge neşri BPSVADM ise 6.000 (BPSVADM, belge no: 69, s. 123-127); The Times gazetesi 3.000 (The Times, April/Nisan 20, 1918, n. 41769, s. 6); Genelkurmay‟ın Kafkas Cephesi kitabı ve The Manchester Guardian gazetesi ise 2.500 olarak vermektedir (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:489; The Manchester Guardian, April/Nisan 20, 1918, s. 5).

3

ATASE, BDH, Kls: 2916, D: 486, B: 6-1.

4

ATASE, BDH, Kls: 2916, D: 488, B: 14-1. 37; Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993: 489; The Manchester Guardian, April/Nisan 20, 1918, s. 5; The Times, April/Nisan 20, 1918, n. 41769, s. 5. Türklerin ele geçirdiği top miktarını Tanin gazetesi 200 (Tanin, 2 Haziran 1334/1918, n. 3405); Tanin gazetesinin başka haberinde 260 (Tanin, 24 Mayıs 1334/1918, n. 3396, s. 1); The Times gazetesi başka bir haberinde 150 (The Times, April/Nisan 20, 1918, n. 41769, s. 6) olarak vermişlerdir.

5

ATASE, BDH, Kls: 2916, D: 488, B: 14-1; Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993: 489; The Manchester Guardian, April/Nisan 20, 1918, s. 5; The Times, April/Nisan 20, 1918, n. 41769, s. 5.

6

ATASE, BDH, Kls: 2916, D: 486, B: 7-1. Batum‟daki Türklerin hâkimiyetlerini tesis etmelerine rağmen, Kavkazkoe Slovo gazetesi, 16 Nisan 1920‟de Batum üzerinde uçuş yapan bir Gürcü pilotun şehirden Türklerin Gürcü donanması tarafından kovulduğu şeklindeki istihbaratına yer vermişti (Kavkazkoe Slovo, Aprel/Nisan 5 (18), 1918, n. 77, s. 2). Fakat bu haber ancak propaganda amaçlı olmalıdır.

vermişlerdi1

. Sabah gazetesi ise 16 Nisan 1918 tarihinde “Batum İstirdat Edildi” başlığıyla ve “Kahraman Askerlerimiz Nisan’ın On Üçüncü Akşamı Şehre Dâhil Oldu” alt başlığıyla Batum‟un alınmasını haberleştirmişti. Bu haberde Batum hakkında bilgi verilirken Batum‟un alınma sevinci de açıkça okunmaktaydı². Gazetenin haberinin devamında “Batum Şehri Hakkında Malumat” başlıklı yazıda Batum hakkında tarihî ve coğrafî bilgiler verildikten sonra yazı, “nüfusunun çoğunluğu Müslüman Türk olan bu

sevimli limanın Türk kucağına avdet etmesi gönüllerimizi büyük bir gurur ve sevinçle kabarmaktadır” şeklinde sonlandırılmıştır3. Batum‟un alınması 16 Nisan‟da okuyucularına duyuran diğer bir gazete olan Tasvir-i Efkâr haberini “Batum’da Şanlı

Bayrağımız Temevvüç Ediyor..” başlığıyla vermişti4

. İkdam gazetesi 16 Nisan 1918 tarihinde “Ordumuz Batum’u İstirdad Etti” başlığıyla, “Tabyaların Beyaz Bayraklarla

Mutavaâtı ve Şanlı Kıtamızı İstikbal” alt başlığıyla vermişti5

. Vakit, 16 Nisan 1918‟de

1

15 Nisan 1918 tarihli Karargâh-ı Umumiye‟den yayınlanan Tebliğ-i Resmi şu şekildedir: “Batum elimize düştü. Kalenin istihkâmat-ı hariciyesine hatve be hatve müdafaa eden muhasım geri atılmış, 13-4-34 akşamı kalenin cenub tabyalarına karşı taarruza başlanılmıştı. Yüksek bir ruh tarzla ve büyük bir metanetle ilerleyen kıtaatımız kalenin bu cephesindeki kuvvetli tel örgü mevânii ile muhat tabyalara girdiler. Bundan sonra taarruzumuz yine devam etmiş ve civar tabyalarından bazıları beyaz bayraklarla arz-ı mutavaat ederken bir kısım diğeri de büyük mukavemeti göstermişlerdir. Şehirden gelen bir heyet kıtaatımızı istikbâl etmiş şehir ve liman bila-mukavemet işgal edilmiştir. Şehirde sükûnet hükümfermadır. Üsera ve ginaim mikdarı henüz tadat edilememiştir. Hasmın zayiatı azimdir”(Ati, 16 Nisan 1334/1918, n. 106, s. 1; Tanin, 16 Nisan 1334/1918, n. 3358, s. 1).

2

Sabah gazetesinin haberinin önemli kısımları şu şekildedir: “Dün varid olan haberler Batum‟un kahraman askerlerimiz tarafından işgal edildiği ve Nisan‟ın on üçüncü günü akşamından beri Batum üzerinde şanlı sancağı temevvüç ettiğini bildirmekte idi. Diğer kısmımızda münderiç tebliğ-i resmi ile teyid eden bir haber derhal İstanbul‟da şayi„ olmuş ve her tarafta büyük bir şevk ve meşerret tevlid etmiştir…. Batum‟un en büyük ehemmiyeti petrol ihracat merkezi olmasındadır. Bundan maada bal, kereste ihracı da mühim bir yekune baliğ olur. Nüfusu 30 bin kadar olup güzel bir limanı ve sokakları vardır…..Batum‟un kırk senelik bir iftiraktan sonra tekrar ana vatana kavuşması kemâl-i memnuniyetle ve ordumuza yeni muvaffakiyetler temenni eyleriz” (Sabah, 16 Nisan 1334/1918, n. 10207, s. 1).

3

Bu haberdeki bazı noktalar şunlardı: “Dünden beri kalelerinde Osmanlı bayrağı yeniden müveccehlenmeye başlayan Batum, Trabzon‟un 178 kilometre şark şimalinde ve Çoruhsu munsabının 16 kilometre şarkında Karadeniz‟in en işlek eskilerinden biridir. 1877 Osmanlı Rus muharebesinden evvel Lazistan sancağının merkeziyken Berlin muâhedenâmesi mucibince muvakkaten Rusya‟ya terk edilmiş olan Batum bu eski muharebede de Türk kahramanlığına şahid olmuş, Ruslar bu güzel şehri zabt için çok uğraşmışlarsa da muvaffak olamamışlar, sonra bil-mecburiye şehir Ruslara bırakılmıştı” (Tanin, 16 Nisan 1334/1918, n. 3358).

4

Tasvir-i Efkâr‟ın 16 Nisan tarihli haberinden önemli kısımlar şu şekildeydi: “Osmanlı kıtaatı Karadeniz‟in bu güzel beldesini, tabyaları birer birer bil-hücum zabt ettikten sonra işgal ettiler. Batum 93 seferinde, müdaâfât-ı kahramanasiyle, Moskofların bütün muhacemâtına rağmen harbin sonuna kadar mukavemet eylemişti. Bu şehir, Ruslara ancak Berlin muahedesiyle terk olunmuştu, Batum‟un müdafaası tarih harbimizin en parlak ve en galip sahifelerinden birini teşkil ediyor. İşte, bugün Osmanlı kıtaatı güzel şehre girmiş 93 haksızlığını, gasblığını telâfi ettirmiş bulunuyorlar. Batum gerek ticaret, gerek askerlik nokta-yı nazardan Bahr-i Siyah‟ın en mühim limanlarından biridir. Batum‟un ehemmiyet-i ticariyesi Bahri Siyah‟a münhasır kalmayıp adeta cihanın her tarafına şâmildir” (Tasfir-i Efkâr, 16 Nisan 1334/1918, n. 2426, s. 1).

5

Haber şu şekildedir: “Bugün millet, memleket gazânfer ordularımız bir feth-i celîl ve mûbin ile daha kâmbin oldular. (Batum), aksâ-yı vatan-ı Osmaniyye gerek askerlikçe gerek siyaseten ve hatta iktisaden

“Batum Alındı” başlığıyla Batum‟un alınmasını duyurmuştur. Bu haberde 1878‟de Türklerin hangi koşullar altında Batum‟u kaybettikleri anlatılmıştır (Vakit, 16 Nisan 1334/1918, n. 177). Aynı şekilde, İkdam gazetesinin 18 Nisan 1918 tarihli nüshasında “Batum-Ardahan” başlıklı yazıda da Batum ve Ardahan hakkında tarihî bilgiler verilmişti (İkdam, 18 Nisan 1918, n. 7611). Milli Ajans‟ın 17 Nisan 1918 tarihli haberini Tanin gazetesi “Batum’da Kıtaatımız”, İkdam gazetesi ise “Batum’un Zabtı

Tafsilâtı” başlıklarıyla vermişti. Bu haberde ise Batum‟un Türkler tarafından nasıl

alındığı teferruatıyla yer almıştı¹. 22 Nisan 1918‟de Milli Ajans‟ın haberi Tasvir-i

Efkâr gazetesinde “Batum’da Kıtaat-ı Osmaniyenin Suret-i İstikbali” başlığıyla, Tanin

gazetesinde ise “Şanlı Kıtaatımız Batum’da” başlığıyla verilmişti. Bu haberde Türk ordusunun Batum‟a nasıl girdiği ve Batum‟da nasıl büyük bir coşkuyla karşılandığı anlatılmıştır2

.

ziyadesiyle bir bender-i mamurdur. 1878 sene-i miladiyesinde mahza tazminat-ı nakdiye-i harbiyye mukabili eczayı vatandan ayrılan bu belde-i meşhûre üzerinde Rusların ne tarihî ne de ırkî ve millî, hiçbir alakası yoktu. Avrupa muvazene-i siyasiyyesi bu mevkii mühimi Rusların eyâdi-i gaspında tutmakla bize büyük bir gadr ediyordu. Berlin muahedesi muktezasınca Rusya hükümeti burasını tahakküm etmeyecek, bir serbest liman halinde bulunduracaktı. Ve İngiltere‟de ancak bu şartı ihtirazı ile limanın Rusya‟ya ilhakını kabul etmişti. Hâlbuki Rusya mevki-i mezkûru rasin bir kale haline ifra„ etti. Binaen aleyh şimdi elimize tekrar geçen mevki-i lede‟l-hassa aleyhimizde isti„malimize salih bir istihkâm idi. Batum‟da bir askeri bir de ticari iki liman mevcuttur. Bütün Bakü petrolleri ve madenleri borularla ta Batum‟a kadar gelir. Orada tüccarın en belli başlı kısmı Türk ve Müslümandır, Ruslar yabancıdırlar. Kırk sene gibi bir ayrılıktan sonra yine metbu meşrularının taht-ı hakimiyetlerine giren Batumlu vatandaşlarımıza istihlaslarını inn-i samimü‟l-kalp tebrik ettiğimiz gibi amme-i Osmaniyye‟de şayeste-i tehiyyet görürüz. Cenâb-ı kahhar-ı hakiki Ordu-yu Osmanî böyle harekât-ı şahâne ile „ala buyursun; amin!” (İkdam, 16 Nisan 1334/1918, n. 7609).

1

Milli Ajans‟tan alınan haber şu şekildeydi: “17 Nisan akşamı Batum‟a muvasalat eden memurinin-i mülkiyemizin istikbaline gelen anasırı muhtelife memleketleri gerek vaziyet-i cedideye ve gerek hücumda ki kahramanlıkları derecesinde şehrin büyük bir ulviyet ve basiret ibrâz eden kuvve-i işgaliyemize karşı memnuniyetlerini ve meserretlerini beyan ettiler. Yabancı eller muhakemesiz başların cereyanına kapılarak Osmanlı işgal kıtaatına karşı husumet göstermiş onları alenen takbih eylemek suretiyle hükümet-i seniyeye sadakâtlerini izhar eylediler. Şehir, heyet-i asliyesiyle, bütün servet ve azimetiyle, muazzam müessesâtıyla sınaiye ve ticariyesiyle, mükellef ve muhteşem mebâni-i resmîyesiyle bugün daima adl ve şefkatle sallanan Osmanlı sancaklarıyla müzeyyen olarak elimizde bulunuyor. Ginâim-i harbiye hesapsızdır ve geçilmez dağları, istihkâmları bu çetin ve azgın mevsimde her adımda büyük bir kahramanlık ve fedakârlıkla aşarak azm ve imanı yanık nâsiyelerinde parlayan kıtaatımızın şehre duhulü büyük bir hayret ve takdirle ve alkışlarla karşılandı” (Tanin, 20 Nisan 1334/1918, n. 3362, s. 2; İkdam, 20 Nisan 1918, n. 7613).

2

Milli Ajans‟ın haberi şu şekildedir: “Batum‟da kıtaatımızın istikbâli gayet parlak oldu. Sokaklar İslam ve Hıristiyan ahali ile dolu idi. Her taraftan „Padişahım çok yaşa‟ avazesi yükseliyordu. Ahalinin şevk ve süruru bi-nihayedir. Bütün sokaklar Osmanlı bayrağıyla donatılmıştır. Şehirde sükûn ve intizam hükümfermadır. Mağazalar bir iki gün içinde açılmaya başlamıştır. Sokaklarda Rus zabitleri serbest bir halde dolaşmaktadır. Batum‟a giren kıtaatımızın kumandanlarıyla birçok zabitan ve efradı, Cuma namazını Batum Cami-i Şerifi‟nde eda ettiler Cuma günü Batum Camii‟nde Mevlid-i Nebevi kıraat edildi. Kıtaatımızın iğtişaş-ı ber-taraf ve sükûn ve asayişi derhal iade etmesi üzerine, Batum‟dan firar edenlerden birçokları avdet etmeye başlamışlardır. Yaralılarımız Hilal-i Ahmer hastanelerine yatırılmıştır. Osmanlı ordusu her tarafta bir halaskar sıfatıyla karşılanıyor. Batum‟da elde edilen ginaim

Haberlerin dışında köşe yazarları da Batum‟un alınmasıyla alakalı makaleler neşretmişlerdi. Tasvir-i Efkâr gazetesinin 17 Nisan 1918 tarihli nüshasında Yunus Nadi “Batum’un İstirdadı” başlıklı yazısında, Batum‟un tarihî önemine kısaca değindikten sonra Batum‟un nasıl alındığını anlatmış ve sözlerine şu şekilde devam etmiştir: “…Batum‟da adeta istihkâmların kademe kademe zabtı suretiyle belli başlı bir harp cereyan eylemiştir. Her yerde olduğu gibi burada dahi fedakârane savletlerle kahramanlığını ispat etmiş olan ordumuzu tebcil eyleriz” (Yunus Nadi, “Batum‟un İstirdadı”, Tasvir-i Efkâr, 17 Nisan 1334/1918, n. 2427, s. 1). Ağaoğlu Ahmet ise Tercüman-ı Hakikat gazetesindeki köşesinde “Kafkasya’ya Doğru/Batum’un Zabtı” başlığıyla yazdığı makalede Batum‟un alınmasının önemine işaret ederek, “Batum‟un zabtı harb-i hazırın en mühim vakıalarından birisidir. Yeni bir tarih başlıyor. Önümüzde yeni bir alem açılıyor….. Batum‟un istirdadının Kafkasya‟nın müstakbel mükadderatı üzerine icra eylediği tesiri zikretmek icab eder” demiştir1

. Ahmet Emin ise Vakit gazetesindeki “Batum ve Kıbrıs” başlıklı makalesinde farklı bir noktaya dikkat çekerek, Batum‟un Türkler tarafından alınmasıyla İngiltere ile imzalanan ve Kıbrıs‟ın İngiltere tarafından işgaliyle neticelenen 4 Haziran 1878 tarihili Kıbrıs Konvansiyonu Antlaşması‟nın2

geçerliliğinin kalmadığını vurgulamış ve İngiltere‟nin Kıbrıs‟ı Türkiye‟ye geri vermesi gerektiğini belirtmiştir (Vakit, 16 Nisan 1334/1918, n. 177). Bu suretle Ahmet Emin bir gerçeği dile getirmişti.

Batı basınında ise Batum‟un Türkler tarafından alınmasını İngiliz gazetelerinden The

Times 18 Nisan 1918‟de “Türkler Batum’u İşgal Ettiler” başlığıyla vermişti. Türk resmî

açıklamasının yer aldığı haberde Batum‟un alınması anlatıldıktan sonra Batum hakkında bilgi verilmiştir3

. The Times gazetesinin aynı gün başka bir haberinde ise Batum‟un külliyetlidir. Üsera meyanında beş general ile beşyüzü mütecaviz zabit ve binlerce efrat vardır. 19 Nisan 1334” (Tasvir-i Efkâr, 22 Nisan 1334/1918, n. 2432; Tanin, 22 Nisan 1334/1918, n. 3364, s. 1).

1

Ağaoğlu Ahmet “Kafkasya‟ya Doğru/Batum‟un Zabtı”, Tercüman-ı Hakikat, 16 Nisan 1918, n. 13335, s. 1.

2

Bu antlaşma ile Osmanlı devleti İngiltere‟nin Kıbrıs‟a yerleşmesini kabul etmişti. İngiltere bunun karşılığında Kars, Ardahan ve Batum‟a yerleşecek olan Rusya‟nın Anadolu‟yu tehdit etmesi halinde duruma müdahale edecekti (Karal, 1984:72). İngiltere, buna engel olamazsa Kıbrıs‟ı boşalmayı kabul etmişti (The Times, July/Temmuz 17, 1886, n. 31814, s. 6).

3

Haber şu şekildeydi: “Türk Raporu: Batum elimize geçti düşman adım adım şehrin dışına doğru zorlandı. 13 Nisan akşamında kalenin güney taraflarına çok azimli bir saldırı başlatıldı. Bazı surlar herhangi bir mücadele olmadan kazanılırken, diğerleri büyük bir direniş sergiledi. Kasaba ve liman binaları herhangi zorlama ile karşılaşmadan ele geçirildi. Kasabada şu anda her şey sakindir. Esirlerin sayısı ve ele geçirilen ganimetin miktarı henüz belli değildir. Düşmanın kayıpları oldukça fazladır. 46.000 nüfuslu Batum, Karadeniz‟in en önemli limanlarından birisidir. Petrol endüstrisinin merkezi

Türkler tarafından nasıl ele geçirildiği anlatıldıktan sonra, Kars Ardahan bölgesinin olduğu kadar Kafkasya‟nın da çok önemli liman olanı olan Batum‟un Brest-Litovsk Antlaşması ile self-determinasyon şeklinde Türklere verildiği, fakat buna rağmen Gürcüler ve Ermenilerin Batum‟u Türklere karşı savundukları bahis mevzusu olmuştur (The Times, April/Nisan 18, 1918, n. 41767, s. 6). Diğer bir İngiliz gazetesi The

Manchester Guardian ise 18 Nisan tarihli haberinde Türk resmî tebliğini kullanarak

Batum‟un Türkler tarafından nasıl ele geçirildiği anlatmıştır1

. Amerikan gazetelerinden

Fort Collins Weekly Courier Batum‟un ele geçirilmesini “Türkler Karadeniz limanını

ele geçirmişlerdir. Batum Pazartesi günü ele geçirilmiş, sivillerden oluşan temsilciler heyeti karşılamaya gitmişlerdir. Batum Karadeniz‟deki en önemli limanlardan birisidir” şeklinde okuyucularına duyurmuştur (Fort Collins Weekly Courier , 19 Nisan 1918, s. 1). Diğer Amerikan gazeteleri Record Journal of Douglas County, Range Ledger ve

Plateau Voice ise Batum‟un Türkler tarafından ele geçirilişini kısaca haber yapmıştır². Batı basını Batum‟un alınmasını, bir taraftan yer yer Türk resmi tebliğlerini de kaynak göstererek haber yaparlarken diğer taraftan da bir Ermeni katliamı olarak göstermeye çalışmıştı. Özellikle Sovyet Rusya‟nın Almanya‟ya müracaatına atıfta bulunarak “Türkler Ermenileri öldürmektedirler” şeklindeki protestosunu haber yapmışlardı3

. Batum‟daki yerel gazeteler ise “Kızıllardan iyi ki kurtulduk”, “Allaha şükürler olsun ki

Türkler geldi kızıllar gitti” şeklinde haberler yapmışlardı (BPSVADM, belge no: 69, s.

123-127).

sağlamak için boru da mevcuttur. 1878‟de Batum, Kars ve Ardahan ile birlikte Rusya‟ya bırakıldı, fakat Bolşeviklerle Mart 1918‟de imzalanan antlaşma ile tekrar Türklere verildi. Buna en çok Ermeniler ve Gürcüler itiraz etmişlerdir” (The Times, April/Nisan 18, 1918, n. 41767, s. 6).

1

Haber şu şekildeydi: “Türk raporu: Batum elimize geçti. Düşman savunması dış kaleden itibaren adım adım alındı. 13. akşamı güney kaleden itibaren saldırıya geçildi. Bazı kaleler direnç gösterirken, bazıları da hiç direniş olmadan alındı” (The Manchester Guardian, April/Nisan 18 1918, s. 5).

2

Record Journal of Douglas County, January/Ocak 3, 1919, s. 2; Range Ledger, January/Ocak 4, 1919 s. 8; Plateau Voice, January/Ocak 3, 1919, s. 6.

3

Sovyet Rusya‟nın protestosunu yer veren gazeteler şunlardır: The Manchester Guardian, April/Nisan 15, 1918, s. 6; The Manchester Guardian, April/Nisan 16, 1918, s. 5; The Washington Post, April/Nisan 15, 1918, s. 5; New York Times April/Nisan 14, 1918, s. 3.