Mütarekeden Önce Kafkasya’nın Tahliye Meselesi

Osmanlı hükümeti, Kafkasya‟daki büyük başarısına rağmen, diğer cephelerdeki başarısızlıkları ve müttefiklerinin mütareke istemeleri sonucunda, bir yandan mütareke yapmak için uğraşırken diğer taraftan da Kafkasya‟nın tahliyesine karar vermişti. Bunun amacı 1.000 kmlik bir hatta yayılmış olan Şark Cephesi‟ni toparlamak ve diğer cephelere takviye yapmaktı. Bu nedenle, Başkumandanlık, 3 Ekim 1918‟de IX. Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa‟ya Alagöz Dağı‟ndan Ahılkelek‟e kadar olan bölgenin tahliye edilmesi emrini vermişti2. Bu emirde tahliye edilecek yerler arasında Elviye-i Selâse, İran, Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya yoktu. Fakat aynı gün Enver Paşa, Şark Ordular Grubu Kumandanı Halil Paşa‟ya yeni bir telgraf göndererek, Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya‟nın tahliyesi ihtimaline karşı şimdiden hazırlıkların yapılmasını istemekteydi (Berkuk, 1934:60-61)³.

1

Orduların dışında, Şifre kaleminden bütün vilayetlere 31 Ekim 1918‟de çekilen telgrafla mütarekenin imzalandığı ilan edilmiştir (BOA, DH.ŞFR, 92/ 328 - 31 Ekim 1918). Aynı şekilde Sadaret‟ten de 5 Kasım‟da nezaretlere bir yazı gönderilerek mütarekenin imzalandığı duyurulmuştur (BOA, NGG, 340524 - 5 Kasım 1918).

2

Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya‟nın tahliyesinin gerekliliğini düşünen Şevki Paşa‟nın tahliye konusunda bazı tereddütleri vardı. Paşa, Başkumandanlığa gönderdiği telgrafta, İran‟ın,1878 sınırının doğusunda kalan bölgelerin ve Elviye-i Selâse‟nin boşaltılıp boşaltılmayacağını sorarak, boşaltılacaksa bunun zamanında bildirilmesini rica etmişti. Başkumandanlık, İran ve Elviye-i Selase‟nin boşaltılmayacağını Şevki Paşa‟ya bildirmiş, fakat ileride tahliye ihtimaline karşı bu bölgelerdeki erzak ve malzemenin birliklerin bir yıllık ihtiyacına yetecek kadarının Erzurum gibi güvenli yerlere nakledilmesini istemişti (Kafkas Cephesi, c. I/II, 1999:549-551).

3

Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya bölgesinde Osmanlı birliklerinin tahliyesinin düzenli ve hızlı bir şekilde yapılması için Kafkas trenlerinden istifade edilmesi düşünülmüştü. Bu amaçla Kafkas hükümetleri ile görüşmesi için IX. Orduya emir verilmişti (ATASE, İSH, K: 267, G: 101, B: 101-4a, Sadrazam ve Başkumandan Erkân-ı Harbiye Reisi Ahmet İzzet Paşa‟dan Sadaret‟e- 20 Ekim 1918). Ayrıca tahliye sırasında iyi bir haberleşmenin kurulması gerektiğinden, Erivan-Batum telgraf hattından yararlanılması

14 Ekim‟de yeni kabinesini kuran Ahmet İzzet Paşa, Kafkasya‟nın tahliyesini bir adım daha ilerleterek, Brest-Litovsk hudutları haricinde Azerbaycan, Kuzey Kafkasya, Kuzey İran‟ın hatta Batum Antlaşması neticesinde elde edilen Ahıska ve Ahılkelek‟in tahliye edilmesi için, 21 Ekim 1918 tarihinde IX. Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa‟ya bir telgraf göndermişti. Bu telgrafla ayrıca Şark Orduları Grubu lağıv edilmişti1

. Ahmet İzzet Paşa, Yakup Şevki Paşa‟ya aynı gün gönderdiği başka bir telgrafta Kafkasya ve İran‟ın nasıl tahliye edileceğini ayrıntılarıyla anlatmıştı. 21 Ekim tarihli tahliye emirnamesinin genel hatları şu şekildedir:

1- Şark Orduları Grubu ve Baş Menzil Müfettişliği ve 1. Kafkas Kolordusu karargâhları lağıv edilecektir. Ve karargâh heyetleri İstanbul‟a dönecektir.

2- VI. ve IX. Ordular doğrudan doğruya Karargâh-ı Umumiye‟ye bağlanacaktır. 3- İran‟da Sakız havalisinde bulunan süvari livası VI. Ordu emrine verilecektir.

4- 5., 10., 36. Kafkas ve 15. Piyade Fırkaları (toplam 4 fırka) İstanbul‟a nakledildikten sonra 3., 9., 11. Kafkas ve 12. Piyade Fırkaları (toplam 4 fırka)2

doğrudan doğruya IX. Ordu emrinde kalacaktır.

5- IX. Ordu İstanbul‟a nakledilecek olan fırkaların trenlerle Batum‟a nakilleri için doğrudan doğruya Kafkas hükümetleri ile temasa geçmelidir. Hariciye Nezareti vasıtasıyla da bu hususta teşebbüslerde bulunulmuştur.

6- IX. Ordu, İran ve Brest-Litovsk Antlaşması ile Osmanlı hükümetine ilhak edilmemiş olan yani bu antlaşma hilafında işgal edilen bütün araziyi tahliye edecektir. Tahliye konusundaki detaylar bildirilecektir.

7- IX. Ordu‟nun vazifesi: Rumiye batısında Nazlı Çay‟ın İran hududunu kestiği nokta Değirdir (Şkefti) dahil olmak üzere, Karadeniz‟e kadar olan hududun muhafaza ve temini ile sorumlu bulunmaktadır.

düşünülmüş ve bu hususta Ermeni-Gürcü hükümetleri ile münasebete geçilmiştir (ATASE, İSH, K: 3, G: 117, B: 117-1 - 10 Ekim 1918).

1

ATASE, İSH, K: 267, G: 101, B: 101-1a, Sadrazam ve Başkumandan Erkân-ı Harbiye Reisi Ahmet İzzet Paşa‟dan Şark Orduları Grubu Kumandanlığı‟na (21 Ekim 1918).

2

Yakup Şevki Paşa kumandansındaki IX. Ordu‟nun emrindeki 9. Kafkas Fırkası tabur mevcutları 400, 11. Kafkas Fırkası Tabur mevcutları 300, 12. Piyade Fırkası‟nın tabur mevcutları ortalama 150 muhariptir. 3. Kafkas Fırkası erlerinin çoğu Ahıska ve Ahılkelek milisleridir (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:623).

8- Ordunun hudut gerisine çekilmesi esnasında Tebriz-Gümrü tren hattından azami istifade temin ediliyor.

9- VI. ve IX. Ordular arasındaki hudut Değerdir- Siirt hattıdır.

10-Gurup kumandanlığı ile baş menzil müfettişliği kendi karargâhlarından IX. Ordu‟nun ihtiyacı kadar zabit verilmelidir.

11- Karargâh-ı Umumi Riyaseti tesisine bu gibi vaziyete göre VI. ve IX. Ordularla menzil mıntıkalarının suret-i taksimi hakkında teklifatta bulunacaktır1

.

21 Ekim tarihli tahliye emirnamesine göre Brest-Litovsk hududu haricinde bulunan 8 fırka tamamen bulundukları yerlerden tahliye edilerek Brest-Litovsk hududu dâhiline alınacaklardı. Burada 2 yol takip edilecekti. Kuzey Kafkasya ve Azerbaycan‟da bulunan 5. Kafkas Fırkası, 36. Kafkas Fırkası ve 15. Piyade Fırkası önce Batum‟a gelecek ve ardından Batum‟da bulunan 10. Kafkas Fırkası da dâhil olmak üzere bu 4 fırka İstanbul‟a nakledileceklerdi. Ahıska-Ahılkelek, Nahçıvan ve Kuzey Batı İran‟da bulunan 3., 9., 11. Kafkas ve 12. Piyade Fırkaları ise Brest-Litovsk hududu gerisine alınacak ve IX. Ordu emrine gireceklerdi. Görüldüğü üzere Kafkasya‟nın tahliyesinde Batum‟un önemi bir kez daha ortaya çıkmaktadır. Kuzey Kafkasya ve Azerbaycan‟da bulunan Türk birlikleri demiryolu vasıtasıyla geleceklerdi bu nedenle Osmanlı Harbiye Nezareti demiryollarıyla nakliyatın kolaylıkla yapılması için Ermenistan ve Gürcistan hükümetleri nezdinde girişimlerde bulunmasını Yakup Şevki Paşa‟dan istemişti.

Şevki Paşa, Ahmet İzzet Paşa‟dan gelen 21 Ekim tarihli tahliye emirnamesine cevap olarak aynı gün gönderdiği detaylı telgrafında tahliye ile alakalı bazı önerilerde bulunmaktaydı. Şevki Paşa, Batum üzerinden İstanbul‟a nakledilecek olan fırkalardan; 10. Kafkas Fırkası‟nın büyük bir kısmının İstanbul‟a sevk edilmiş olduğunu kalan kısmının da Batum‟a sevk edilmek üzere vapur beklediğini; 15. Fırka‟nın ise bir alayı ile bir topçu taburunun Batum‟da vapur beklemekte ve kalan kuvvetlerin Azerbaycan‟da İslam Ordusu emrinde olduğunu; 5. Kafkas Fırkası‟nın tamamen ve 36. Fırka‟nın bir alayından ve fırka karargâhından başka diğer tüm kuvvetlerin tamamen Azerbaycan İslam Ordusu emrinde olduğunu bildirmişti. Şevki Paşa, Ahmet İzzet Paşa‟dan bu

1

ATASE, İSH, K: 267, G: 101, B: 101-1a, Sadrazam ve Başkumandan Erkân-ı Harbiye Reisi Ahmet İzzet Paşa‟dan Şark Orduları Grubu Kumandanlığı‟na (21 Ekim 1918).

kuvvetlerin Azerbaycan ve Gürcü demiryollarıyla süratle sevk edilmesi için İslam Ordusu Kumandanlığı ile Gürcü hükümetine emir ve tebliğ buyrulmasını talep etmişti1

. Yakup Şevki Paşa, 21 Ekim tarihli tahliye emirnamesinde IX. Ordu‟ya Nazlı Çay‟dan Karadeniz‟e kadar olan mıntıka ve hududun temin ve muhafazası görevinin verildiğini hatırlatarak bazı tertibatın yapılması gerektiğini söylemiştir2

. Bunun dışında Şevki Paşa, İran‟ın Brest-Litovsk Antlaşması‟ndan hariç kalan mıntıkaların tahliyesi için ise bazı önerilerde bulunmuştu3

.

Yakup Şevki Paşa‟nın 21 Ekim 1918 tarihli tahliye emirnamesine karşı cevap olarak gönderdiği telgrafa, Ahmet İzzet Paşa, İstanbul‟a nakledilecek fırkaların trenlerle

1

ATASE, İSH, K: 267, G: 101, B: 101-2 (21 Ekim 1918).

2

Yakup Şevki Paşa‟nın Nazlı Çay‟dan Karadeniz‟e kadar olan mıntıka ve hududun temin ve muhafazası için düşündüğü tertibat şu şekildedir:

“a) Bugün İran‟da bulunan 11. Fırka Nazlı Çay‟dan Ararat dağlarına kadar;

b) Iğdır, Nahçıvan, Culfa havalisinde bulunan 9. Fırka‟yı Ararat dağlarından Çıldır gölüne kadar olan mıntıkaya tahsis eylemek

c) Büyük bir çoğunluğu öteden beri Ahıska ve Ahılkelek kazalarının milis ahalisinden ibaret olan 3. Fırka‟ya, Rumeli müfrezesi adındaki müstakil müfreze ile takviye ederek bu fırkanın bir kısım kuvvetini Ardahan hududu üzerinde ve bir kısım kuvveti Batum havalisinde bulundurmak ve Ermenilere karşı bugün 900 kadar muharip piyade efradı kalmış olan ve fakat teşkilatı ve kadroları mevcut bulunan 12. Fırka‟yı Kars havalisinde toplayarak takviye ve ikmaline çalışmak” (ATASE, İSH, K: 267, G: 101, B: 101-2. 21 Ekim 1918).

3

Şevki Paşa‟nın bu bölgelerin tahliyesi için önerileri şunlardı:

“a) Tahliye edilecek olan İran arazisi dâhilinde bugün erzak, eşya, silahlar ve mühimmat takriben 5 milyon kg kadardır. Bunların elde bulunan vesait ile Van, Beyazıt mıntıkasına sevki birçok ayları alır. Bu işte sürat kazanmak için bir kısım maddelerin Rumiye gölünden istifade edilerek Şerefhan ve oradan da trenlerle Culfa Gümrü üzerinden Kars‟a nakle çalışmak lazımdır. Böyle yapıldığı halde dahi en az iki aylık zamana ihtiyacımız vardır.

b) Culfa, Nahçıvan, Iğdır, Ecmiyadzin, Gümrü havalisinde 18 milyon kg kadar erzak, eşya ve mühimmatımız vardır. Bunların da tamamen şimendiferlerimizle Kars‟a nakline çalışılmaktadır. c) Şu iki geniş mıntıkada şimendiferin göreceği iş pek çok olduğu halde elimizde yeteri kadar mahrukat

yoktur. Azerbaycan‟dan çokça miktarda mazot ve benzin gönderilmesi için İslam Ordusu Kumandanlığınca ve Azerbaycan hükümetine emir buyrulmasına istirham eylerim.

d) Tahliye edilecek olan Ahılkelek ve Ahıska kazaları dâhilinde 10 milyon kg kadar erzakımız ve bir miktar eşya ve mühimmatımız vardır. Bunları yalnız ve pek sınırlı olan kendi ve ahali vasıtalarımız ile taşımaktayız. Bu nakliyatın 3 aydan fazla devam edeceği muhakkaktır. Bu husus kış erken ve şiddetli gelirse daha uzun sürecektir.

e) Bir mecburiyet-i kat„iyye karşısında bile eşyaları terk istesek dahi erzaklarımızı asla terk edemeyeceğiz çünkü tekmil aksam ve teferruatı ile beraber kuvve-i iaşesi 100 bin kadar insan ve 40 bine yakın hayvana bari olan IX. Ordu‟nun bir senelik iaşe maddesi 8 milyon kg hububat ihtiyaç olduğundan biz bir sene Elviye-i mülhakadan ve daha şarkta işgal ettiğimiz arazinin ve İran dâhilinden toplam 30 milyon kg hububat toplanabileceğini 2 ay evvel tahmin ederek işe başladık.

f) Peyderpey toplamakta olduğumuz ve ordunun ancak 4, 5 ay iaşesini toplayacağımız iş bu hububat temin edilmiş ve 7 aylık açık kalmıştır. Eğer bu 30 milyon hububat da toplam cem ve ittihat edemezsek iaşe büsbütün tehlikeye girer. Halbuki bu 30 milyon hububatın 2 milyon kadarı İran dahilinde 10 milyon kadarı Nahçıvan, Ecmiyazin, Iğdır, Serdarabad, Gümrü mıntıkasında 10 milyon kadarı da münhasıran Ahılkelek kazası dahilindedir. Binaenaleyh hiç olmazsa bu hububatın tamamen geriye nakledilinceye kadar tahliyenin tehiri ve vakit kazanılması lazımdır. Mevsimin her türlü müsait şerait altında olmak üzere en az 3 ay olmasını tahmin ediyorum. Daha evvel son bulursa ona göre muamele yapılabilir” (ATASE, İSH, K: 267, G: 101, B: 101-2. 21 Ekim 1918).

Batum‟a nakli için Hariciye Nezareti vasıtasıyla ilgili Kafkas hükümetleri nezdinde teşebbüslerde bulunulduğunu bildirmişti. Ahmet İzzet Paşa, cevabın devamında Şevki Paşa‟nın Nazlı Çay-Karadeniz hududu dâhilinde almayı düşündüğü tertibatın uygun olduğunu bildirmiş, tahliye hakkında daha sonra detaylı tebligat yapılacağını söylemiş ve şimdiden tahliyenin hızlı bir şekilde tamamlanmasına gayret edilmesini istemişti1

. Kafkasya‟nın tahliyesini hızlandırmak için, Harbiye Nezareti‟nin aldığı karar ile 27 Ekim 1918 tarihinde Kuzey ve Güney Kafkas Orduları lağvedilmişti. Bu karara göre, bu birliklerdeki er ve subaylar istedikleri takdirde gizli ve açık Osmanlı hükümeti ile hiçbir münasebette bulunmamak şartı ile Azerbaycan Hükümeti‟nin emrine girebileceklerdi. Ayrıca, Batum‟a nakledilecek olan bu bölgelerdeki kıtaatın 4 hafta içerisinde bu hükümetin hudutları gerisine çekilmesi de kararlaştırılmıştı2. Ahmet İzzet Paşa, Mondros Mütarekesi‟nin müzakereleri devam ettiği bir esnada, “mütarekeden en az zararla kurtulmak için olsa gerek”, 29 Ekim 1918 tarihli emrinde İran ve Kafkasya‟da Brest-Litovsk Antlaşması haricinde işgal olunan arazinin 24 Ekim 1918 tarihinden itibaren altı hafta sonunda tahliye edilmesinin zorunlu olduğunu, buna göre tahliye hususunun ve geriye erzak sevkıyatının hızlandırılmasını istemiştir (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993: 630). Ahmet İzzet Paşa‟nın bu emri ile Brest-Litovsk haricindeki bölgelerin Türk ordusu tarafından 4 Aralık 1918‟de tahliye edilmesi öngörülmüştü.

1

ATASE, İSH, K: 267, G: 101, B: 101-4.

2

Harbiye Nazırı Ahmet İzzet Paşa‟nın, 27 Ekim 1918‟de Şark Orduları Grup Kumandanlığı‟na gönderdiği telgraf özet olarak şu şekildedir:

1- Kuzey ve Güney Kafkas orduları lağvedilmiştir.

2- Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya ve diğer İslam kuvvetleri arazisindeki efrat zabitan ve arzu ettikleri takdirde Osmanlı hükümeti ile gizli ve açık hiçbir münasebette bulunmamak şartıyla o hükümetlerin hizmetlerinde kalabilirler.

3- Bunların ordudan kayıtları silinir. Ancak zabitan 3 seneye kadar avdetlerinde hizmetleri baki kalmak şartı ile tekrar orduya dâhil olabilirler. 3 seneden sonra dâhil olmak isteyenlerin 3 seneden fazla olan hizmetleri zayi edilirler.

4- Zabitan, küçük zabitan ve efrat orada bulundukları müddetçe Osmanlı üniformasını giyemezler. 5- İş bu emirlerin tebligatından itibaren mezkûr hükümetler nezdinde bulunan Osmanlı kıtaat ve efradı

ve zabitan ve küçük zabitan kalacaklar müstesna hemen IX. Ordu emrine döneceklerdir.

6- Nakle imkân olmayan silah ve cephane ile kıtaatın beraberce getireceği silah hakkında dahi alet edevat oradaki hükümetlere teslim edilecektir.

7- Orada kalmayacak olan efradın en geç 4 hafta müddet zarfında bu hükümetler hududu haricine çıkmaları istenmektedir (ATASE, İSH, K: 267, G: 101, B: 101-5, Harbiye Nazırı Ahmed İzzet Paşa‟dan IX. Ordu, Kafkas İslam Ordusu, Azerbaycan, Ermenistan, Gürcistan Siyasi Mümessillerine (27 Ekim 1918).