SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRKİYE-KAFKASYA
İLİŞKİLERİNDE BATUM (1917-1921)
DOKTORA TEZİ
Mustafa SARI
Enstitü Anabilim Dalı : Tarih Enstitü Bilim Dalı : Tarih
Tez Danışmanı : Doç. Dr. Enis ŞAHİN
MART 2010
SAKARYA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRKİYE-KAFKASYA
İLİŞKİLERİNDE BATUM (1917-1921)
DOKTORA TEZİ
Mustafa SARI
Enstitü Anabilim Dalı : Tarih Enstitü Bilim Dalı : Tarih
Bu tez 18/03/2010 tarihinde aşağıdaki jüri tarafından oybirliği/oyçokluğu ile kabul edilmiştir.
Prof. Dr. Behçet Kemal YEŞİLBURSA Doç. Dr. Enis ŞAHİN Doç. Dr. Haluk SELVİ Jüri Başkanı Jüri Üyesi Jüri Üyesi
Kabul Kabul Kabul Red Red Red Düzeltme Düzeltme Düzeltme
Doç. Dr. Engin YILMAZ Doç. Dr. İbrahim E. ATNUR Jüri Üyesi Jüri Üyesi
Kabul Kabul Red Red
Düzeltme Düzeltme
yararlanılması durumunda bilimsel normlara uygun olarak atıfta bulunulduğunu, kullanılan verilerde herhangi bir tahrifat yapılmadığını, tezin herhangi bir kısmının bu üniversite veya başka bir üniversitedeki başka bir tez çalışması olarak sunulmadığını beyan ederim.
Mustafa SARI 01.03.2010
Bazı Ģehirler, milletler ve devletler tarafından kendi kaderleriyle bütünleĢtirilir.
Jeopolitik konumu nedeniyle Kafkasya, Doğu Anadolu, Hazar Denizi, Ġran ve hatta Orta Asya’nın Karadeniz vasıtasıyla dünyaya açılan kapısı konumundaki Batum, tarihten bu tarafa Türkiye, Rusya, Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan gibi bölge devletleri için hayatî öneme sahiptir. Bölge devletlerinin dıĢında baĢta Ġngiltere ve Almanya olmak üzere Fransa, Ġtalya ve Amerika’nın da çıkarları çerçevesinde Batum ile alakalı politikaları mevcuttu. Bu çalıĢmada, 1917 Rus Ġhtilali ile güç boĢluğu içerisine düĢen Batum için, adı geçen devlet ve milletlerin 1921 Sovyet dönemine kadar mücadelesi, yerli ve yabancı kaynakların kullanılmasıyla detaylı bir Ģekilde anlatılmaya çalıĢılmıĢtır.
Zahmetli ve yorucu bir sürecin ürünü olan çalıĢmanın hazırlanmasında birçok kiĢinin katkısı bulunmaktadır. Çok zengin kütüphanesini benim istifademe sunan ve çalıĢmanın her safhasında hiçbir yardımını esirgemeyen değerli danıĢman hocam Doç. Dr. Enis ġAHĠN’e sabrı, ilgisi ve ufuk açıcılığı nedeniyle saygılarımı ve Ģükranlarımı sunarım.
Akademik çalıĢmalarım boyunca beni her zaman teĢvik eden Bölüm BaĢkanım Prof. Dr.
Mehmet ALPARGU hocama anlayıĢı, yardımı ve yönlendirmelerinden dolayı sonsuz teĢekkür ederim. Kaynak konusundaki yardımlarından dolayı hocam Doç. Dr. Haluk SELVĠ’ye Ģükranlarımı sunarım. ÇalıĢmayı okuyarak eleĢtiri ve değerlendirmelerde bulunan çok değerli arkadaĢlarım Fatma KOÇAK, Davut DEMĠRCĠOĞLU, Burcu KURT, Cengiz FEDAKAR, KürĢad KARACAGĠL ve Levet DÜZCÜ’nün katkılarını burada anmadan edemeyeceğim. 2007.60.02.012 proje numarasıyla tez çalıĢmasına destek veren Sakarya Üniversitesi, Bilimsel AraĢtırma Projeleri Komisyon BaĢkanlığı’na katkılarından ötürü müteĢekkirim. ÇalıĢmanın baĢından sonuna kadar yardımlarını esirgemeyen Sakarya Üniversitesi Tarih Bölümü öğretim üyelerine ve araĢtırma görevlisi arkadaĢlarıma minnettarım. Beni yetiĢtirip bu günlere getiren ve maddî-manevî yardımlarını esirgemeyen anne ve babama Ģükranlarımı sunarım.
ÇalıĢma boyunca ihmal ettiğim eĢime ve oğluma, gösterdikleri sabır ve anlayıĢları nedeniyle teĢekkür ederim.
Mustafa SARI Adapazarı, Mart 2010
İÇİNDEKİLER
KISALTMALAR……….. viii
TABLO LİSTESİ………. xiii
ÖZET……….….. xiv
SUMMARY……… xv
GİRİŞ………... 1
BÖLÜM 1: OSMANLI YÖNETİMİNDEN ÖNCE BATUM …... 16
1.1. Başlangıcından Rus İhtilallerine Kadar Batum ……….…………... 16
1.1.1. Batum’un Tarihçesi………... 16
1.1.2. Batum’un Etnik Yapısı ve Nüfusu……… 42
1.2. 1917 Rus İhtilalleri, Kafkasya ve Batum …..……... 46
1.2.1. Genel Hatlarıyla 1917 Rus İhtilalleri……… 46
1.2.2. Rus İhtilalleri Döneminde Kafkasya………. 51
1.2.3. Rus İhtilallerinin Batum’daki Yansımaları …... 58
1.3. Yeni Barış Döneminde Maverâ-yı Kafkasya ve Batum………... 64
1.3.1. Brest-Litovsk ve Erzincan Mütarekeleri………... 64
1.3.2. Brest-Litovsk Barışı Müzakerelerine Hazırlık……….. 67
1.3.3. Brest-Litovsk Barışı Müzakerelerinin Birinci Evresi (22-28 Aralık 1917)……….. 68
1.3.4. Brest-Litovsk Barışı Müzakerelerinin İkinci Evresi (9-19 Ocak 1918) 69 1.3.5. Osmanlı Devleti Maverâ-yı Kafkasya İlişkileri……… 71
1.3.6. Brest-Litovsk Barışı Müzakerelerinin Üçüncü Evresi (30 Ocak- 11 Şubat 1918)……… 72
1.3.7. Türk Ordusunun İleri Harekâtı……….. 73
1.3.8. Maverâ-yı Kafkasya Seymi’nin Kurulması……….. 76
1.3.9. 21 Şubat Ültimatomu ve Elviye-i Selâse Meselesi………... 77
1.3.10. Brest-Litovsk Barışı Müzakerelerinin Son Evresi ve Antlaşmanın İmzalanması (27 Şubat-3 Mart 1918)……… 79
1.3.11. Brest-Litovsk Barışı Elviye-i Selâse, Türk ve Dünya Kamuoyu…… 84
1.4. Trabzon Konferansı Dönemi ve Batum……… 89
1.4.1. Trabzon Konferansı’na Hazırlık………... 89
1.4.2. Trabzon Müzakereleri………... 93
BÖLÜM 2: OSMANLI HÂKİMİYETİNDE BATUM: SİYASÎ ve ASKERÎ GELİŞMELER ……….. 103
2.1. Batum’un Osmanlı Devleti Tarafından İşgal Edilmesi………. 103
2.1.1. Elviye-i Selâse’nin Türkler Tarafından İşgal Edilmesinden Önceki Askerî Harekât………... 103
2.1.2. Elviye-i Selâse’nin Türkler Tarafından İşgal Edilme Meselesi……… 105
2.1.3. Batum’un Ele Geçirilmesiyle İlgili İhtilaflar……… 108
2.1.4. Batum İçin Gürcü ve Türk Hazırlıkları………. 110
2.1.4.1. Gürcülerin Müdafaa Hazırlıkları ……….. 110
2.1.4.2. Türklerin Taarruz Hazırlıkları………... 112
2.1.5. Batum Harekâtının Başlaması………... 114
2.1.6. Batum İçin Türk-Gürcü Görüşmeleri ve Nihaî Ültimatom…………... 116
2.1.7. Batum’un Türkler Tarafından Alınması………... 119
2.1.8. Batum’un İşgalinin Dünya Basınındaki Yansımaları………... 123
2.2. Batum Konferansı Dönemi………... 128
2.2.1. Maverâ-yı Kafkasya’nın Bağımsızlık İlanı ve Barış Görüşmelerine Devam Kararı Alması……… 128
2.2.2. Batum Konferansı Hazırlıkları……….. 131
2.2.3. Batum Konferansı Müzakereleri………... 134
2.2.4. Gürcistan’ın Almanya’nın Kontrolüne Girmesi ve Maverâ-yı Kafkas Federasyonu’nun Dağılması……….. 135
2.2.5. Müzakerelerin Yeniden Başlaması ve Ayrı Barış Antlaşmaların İmzalanması………... 139
2.3. Batum’un Alınmasından Batum Konferansı Sonunda Kadar Kafkasya’daki Türk Askerî Harekâtı………. 142
2.3.1. Gürcülere Yönelik Türk İleri Harekâtı……….. 142
2.3.1.1. Batum Bölgesindeki İleri Harekât………. 142
2.3.1.2. Ahıska ve Ahılkelek’in Geri Alınması……….. 146
2.3.2. Ermenilere Yönelik Türk İleri Harekâtı……… 147
2.3.2.1. Kars ve Elviye-i Selâse’nin İstirdadının Tamamlanması…….. 147
2.3.2.2. 1878 Sınırı Ötesindeki Harekât………. 150
2.4. Batum Konferansı’ndan Mondros Mütarekesi’ne Kadar Kafkasya Gelişmeleri……….. 152
2.4.1. İstanbul Konferansı………... 152
2.4.2. Türk İleri Harekâtı……… 155
2. 4.2.1. Doğu Cephesindeki Değişiklikler……… 155
2. 4.2.2. Azerbaycan-Bakû Seferi……….. 157
2. 4.2.3. Kuzey Kafkasya Harekâtı……… 160
2.5. Mondros Mütarekesi ve Tatbikatında Batum……… 161
2.5.1. Mondros Mütarekesi ve Batum………. 161
2.5.2. Mütarekenin Tatbikatı ve Kafkasya’nın Tahliye Edilmesi…………... 166
2.5.2.1. Mütarekeden Önce Kafkasya’nın Tahliye Meselesi…………. 166
2.5.2.2. İngilizlerin Batum’u İşgaline Kadar Tahliye……… 171
2.5.2.2.1. Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya’nın Tahliyesi…... 171
2.5.2.2.2. Ahıska, Ahılkelek ve Diğer Bölgelerin Tahliyesi... 178
2.5.2.2.3. Elviye-i Selâse’nin Tahliye Meselesi……….. 179
2.5.2.2.4. Batum’un Tahliyesine Başlanılması………... 183
2.5.2.2.5. Tahliye Sonrasında Bölgede Türk Millî Teşkilatlanmasının Başlaması……….. 189
BÖLÜM 3: OSMANLI İDARESİNDE BATUM: MÜLKÎ TEŞKİLATLANMA……….. 192
3. 1. Mülkî Teşkilatın Kurulması………. 192
3.1.1. Batum’a İlk Memurların Atanması………... 192
3.1.2. Mülkî Heyetin Batum’a Gelmesi……….. 193
3.1.3. Elviye-i Selâse’de Halkoylaması……….. 196
3.1.3.1. Halkoylaması Hazırlıkları………. 196
3.1.3.2. Batum Dışında Elviye-i Selâse’de Halkoylamasının Gerçekleştirilmesi……….. 198
3.1.3.3. Batum’da Halkoylamasının Yapılması………. 201
3.1.3.4. Halkoylamasına Tepkiler……….. 203
3.1.4. Elviye-i Selâse’nin Anavatana İlhak Edilmesi……….. 208
3.1.4.1. Bir Elviye-i Selâse Heyetinin İstanbul’a Gitmesi………. 208
3.1.4.2. Elviye-i Selâse’nin Osmanlı Devletine İlhakı İle Alakalı Hatt- ı Hümayun……….. 210
3.1.4.3. Elviye-i Selâse’den Gelen Heyete Ödül ve Nişanların Verilmesi……… 213
3.1.4.4. İlhaka Tepkiler……….. 215
3.1.5. Batum Vilayeti’nin Oluşturulması………... 216
3.1.5.1. Elviye-i Selâse’de Mülkî İdarenin Nasıl Yapılacağıyla Alakalı İlk Fikirler………. 216
3.1.5.2. Abdülhalik Bey’in Raporları Doğrultusunda Elviye-i Selâse’de Mülkî İdare’nin Şekillenmesi……… 218
3.1.5.3. Elviye-i Selâse’de Mülkî İdarenin Kurulması……….. 223
3.1.5.4. Batum Vilayeti Kararnamesinin İlanı………... 226
3. 2. Batum Vilayeti’nde Teşkilatlanmayla İlgili Uygulamalar………... 229
3.2.1. Dâhiliye İşleri……… 229
3.2.1.1. Memurların Atanması………... 229
3.2.1.2. Jandarma ve Polislerin İstihdamı……….. 231
3.2.1.3. Nüfus Muamelatı………... 235
3.2.2. Maliye İşleri ………. 237
3.2.2.1. Memâlik-i Mülhaka Tekâlif-i Maliyesi Hakkında Kararname Layihası……….. 237
3.2.2.2. Elviye-i Selâse’de Aşar Meselesi………….……… 238
3.2.2.3. Batum’da Rus Bankaları Meselesi……… 243
3.2.2.4. Elviye-i Selâse’de Para Tedavülü………. 245
3.2.2.5. Elviye-i Selâse Memurlarının Maaşlarının Ödenmesi……….. 249
3.2.3. Maarif İşleri………... 252
3.2.4. Adliye İşleri………... 256
3.2.5. İaşe İşleri………... 257
3.2.6. Sağlık İşleri………... 262
3.2.6.1. Sağlık Teşkilatı………. 262
3.2.6.2. Batum ve Çevresinde Bulaşıcı Hastalıklarla Mücadele……… 263
3.2.7. Harbiye İşleri………. 264
3.2.8. Posta Telgraf İşleri……… 265
BÖLÜM 4: BATUM’DA İNGİLİZ HÂKİMİYETİ DÖNEMİ (I. EVRE: ARALIK 1918-EYLÜL 1919)………...………... 270
4.1. Batum’un İngilizler Tarafından İşgali………... 270
4.1.1. İngilizlerin Kafkasya Politikasının Şekillenmesi……….. 270
4.1.2. Mondros Mütarekesi Sonrasında Türklerin Batum’la İlgili Endişeleri. 273 4.1.3. İngilizlerin Batum’u İşgal Hazırlıkları ve Türklerin Durumu………... 274
4.1.4. İngilizlerin Batum’u İşgal Etmeleri……….. 279
4.2. Türk Tahliyesinin Tamamlanması ve Batum’da İngiliz Hâkimiyetinin Kurulması………... 285
4.2.1. Mondros Mütarekesi Tatbikatı……….. 285
4.2.1.1. Azerbaycan’ın Tahliyesinin Tamamlanması………. 285
4.2.1.2. Batum’un Tahliyesinin Tamamlanması……… 287
4.2.1.3. Elviye-i Selâse’nin Tahliyesinin Tamamlanması………. 298
4.2.1.4. Batum’da Terk Edilen Osmanlı Silah ve Mühimmatı Meselesi………. 300
4.2.2. Mondros Mütarekesi Tatbikatı’na Karşı Türk Millî Teşkilâtlanması... 303
4.2.2.1. Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümetine Giden Yol………. 303
4.2.2.2. Cenûb-i Garbî Kafkas Hükümeti……….. 305
4.2.3. İngilizlerin Türk Millî Teşkilatlanmasına Karşı Reaksiyonu: Batum İngiliz Harp Divanı……… 311
4.2.4. Batum’da Mülkî İdare Meselesi.………... 320
4.2.5. Batum’da İngiliz Mülkî İdaresinin Kurulması ve İşleyişi……… 325
4.3. İngiltere, Gürcistan ve Batum……….……….. 332
4.4. İngilizlerin Kafkasya Politikalarının Değişmesi ve Batum’un Mukadderatı… 340 4.4.1. İngilizlerin Kafkasya İçin Alternatif Çözümler Araması: Manda Meselesi………. 340
4.4.2. İngilizlerin Kafkasya’yı Tahliye Kararını Vermesi ve Batum……….. 346
4.4.3. İngilizlerin Kafkasya’yı Tahliye Sürecinde Bölgesel Güçlerin Batum Politikaları……….. 349
4.4.4. İngilizlerin Kafkasya’yı Tahliye Etmesi ve Batum Meselesi………... 359
BÖLÜM 5: BATUM’DA İNGİLİZ HÂKİMİYETİ DÖNEMİ (II. EVRE – EYLÜL 1919-TEMMUZ 1920)………... 366
5. 1. Denikin Mağlubiyeti Sonrası İngilizlerin Batum Politikaları……….. 366
5.1.1. Denikin’in Mağlubiyeti Üzerine Maverâ-yı Kafkasya Cumhuriyetlerinin İtilaf Devletleri Tarafından Tanınması……… 366
5.1.2. İngilizlerin Batum’un Tahliyesiyle İlgili Kararsızlıkları……….. 374
5.1.3. Batum İçin Uluslararası Mahfillerde Çözüm Arayışları………... 378
5.1.3.1. Londra Konferansı ve Batum Meselesi………. 378
5.1.3.2. San Remo Konferansı ve Batum Meselesi……… 393
5.2. Batum’un İdaresiyle İlgili İngiliz Uygulamaları………... 397
5.2.1. Batum Askerî Valiliği ve Faaliyetleri ……….. 397
5.2.2. Batum ve Petrol………. 416
5.3. Bölgesel Güçler ve Batum……….………... 420
5.3.1. Batum Livası İslam Cemiyeti Faaliyetleri: Batum’da Türk Millî Teşkilatlanması……….………. 421
5.3.1.1. Batum Livası İslam Cemiyeti’nin Teşkilatlanması…………... 421
5.3.1.2. Batum İçin Müslüman-Gürcü Savaşı……… 426
5.3.1.2.1. Batum Livası İslam Cemiyeti’nin Aldığı Tedbirler 426 5.3.1.2.2. Müslüman-Gürcistan Savaşı ve Batum Livası İslam Cemiyeti..………... 433
5.3.2. Erzurum Kongresi’nden TBMM’ye Batum……….. 454
5.3.3. Türk-Sovyet İlişkileri ve Ermeni Harekâtı Tartışmaları Sırasında Batum……….……… 458
5.3.4. Batum’da Pontus Meselesi……… 462
5.4. Batum’da İngiliz Hâkimiyetinin Sonu……….. 468
5.4.1. Bolşevik Tehdidi Karşısında İngilizlerin Batum’u Tahliye Kararı…... 468
5.4.2. Batum’un İngilizler Tarafından Tahliyesi ve Gürcülere Devredilmesi 482 5.4.3. Batum’un Gürcüler Tarafından İşgal Edilmesine Tepkiler…………... 496
BÖLÜM 6: BÖLÜM: BATUM’DA GÜRCİSTAN İDARESİ………... 499
6.1. Batum’un Yeni Statüsünde Gürcistan, İngiltere, Sovyet Rusya ve Türkiye…. 499 6.1.1. Batum’da İngilizlerin Gölgesinde Gürcü İdaresinin Tesisi………….. 500
6.1.2. Batum’un İtilaf Devletleri Tarafından Tekrar İşgal Edileceği Söylentileri ve Sovyet Rusya’nın Buna Tepkisi..……….. 510
6.1.3. Türkiye’nin Batum’da Gürcü İdaresine Karşı Aldığı İlk Tedbirler….. 516
6.1.4. TBMM’de Batum Tartışmaları………. 519
6.2. Türkiye-Moskova İlişkileri Ekseninde Batum Meselesi………... 522
6.2.1. Ermeni Harekâtı ve Batum……… 522
6.2.1.1. Türkiye-Sovyet Rusya Arasındaki Müzakerelerinin Başlaması ve Ermeni Harekâtı Hazırlıkları……… 522
6.2.1.2. Ermeni Harekâtı Öncesinde Batum Meselesi………... 527
6.2.1.3. I. Ermeni Harekâtı……… 528
6.2.1.4. II. Ermeni Harekâtı……….. 535
6.2.1.5. Ermeni Harekâtının Sonucu: Gümrü Barış Antlaşması…. 544 6.2.2. Moskova ve Ankara İlişkilerinin Tekrar Başlaması……….. 545
6.2.3. Moskova ve Londra Görüşmeleri ……… 549
6.2.4. Türkiye’nin Ardahan ve Artvin’i Ele Geçirmesi……….. 554
6.2.5. Bolşevik Tehlikesi ve Gürcistan’ın Batum, Ahıska ve Ahılkelek’i Türkiye’ye Teklifi……….. 562
6.2.6. Türk Ordusunun Batum’u Alışı………... 571
6.2.7. Moskova Antlaşması ve Tatbikatı………. 597
6.2.7.1. Moskova Müzakereleri ve Antlaşması……….. 597
6.2.7.2. Moskova Antlaşması’nın Tatbikatı………... 604
6.2.7.3. Moskova Antlaşması’nın Tasdiki: Kars Antlaşması 611
SONUÇ VE ÖNERİLER………... 619
KAYNAKÇA……….. 629
EKLER………... 663
ÖZGEÇMİŞ……… 686
KISALTMALAR A.AMD.MV : Âmedî Kalemi Meclis-i Vükelâ ADM : Admiralty
AFTE : Ali Fuat Türkgeldi Evrakı
AIR : Air Force
AİAB : Atatürk İle İlgili Arşiv Belgeleri AMDP : Atatürk’ün Millî Dış Politikası
APEB : Armenia: Political and Ethnic Boundaries
ARDA : Azerbaycan Respublikası Dövlet Arxivi (Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arşivi)
ATA.ZB : Atatürk Özel Koleksiyonu
ATASE : Askeri Tarih Stratejik Etüt Merkezi ATBD : Askeri Tarih Belgeleri Dergisi
ATTB : Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri
Azerbaycan Tarihi : Azerbaycan Tarihi En Kadim Devirlerden XX. Asrın Evvellerine Kadar
B : Belge
BCA : Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi
BDH : Büyük Dünya Harbi
BEO.A.VRK.A.TŞF : Babıâli Evrak Odası Sadaret Teşrifât Kalemi BEO.NGG : Babıâli Evrak Odası Nezaret Gelen Giden
Bkz : Bakınız
BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi
BPSVA : Borba za Pobedu Sovetskoy Vlasti v Azerbaydjane
BPSVADM : Borba za Pobedu Sovetskoy Vlasti v Adjarii: Dokumentı i Materialı
BPSVGDM : Borba Za Pobedu Sovetskoy Vlasti v Gruzii: Dokumentı i Materialı
BSVA : Borba za Sovetskuyu Vlast v Abhazii
C : Cilt
CAB : Cabinet Papers/ Kabine Evrakı
CBDM : Caucasian Bounderies: Documents and Maps
Çev : Çeviren
D : Dosya
DBFP : Documents on British Foreign Policy DDI : I Documenti Diplomatici Italiani
DGMGDM : Dni Gospodstva Menşikov v Gruzii Dokumentı i Materialı DH.EUM.6.Şb : Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Altıncı Şube DH.EUM.KLU : Dâhiliye Nezâreti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Umumî
Kalemi
DH.EUM.LVZ : Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Levazım Kalemi DH.EUM.MEM : Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Memurîn Kalemi
DH.EUM.SSM : Dâhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Seyr-û-Sefer Kalemi
DH.KMS : Dâhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdüriyeti
DH.MB.HPS : Dâhiliye Nezareti Mebânî-i Emîriye ve Hapishâneler Müdüriyeti
DH.SN.THR : Dâhiliye Nezareti Sicilli Nüfus Tahrirat Kalemi DH.ŞFR : Dâhiliye Nezareti Şifre Kalemi
DH.UMVM : Dâhiliye Nezareti Umûr-ı Mahalliye ve Vilayât Müdüriyeti DH/İ-UM : Dâhiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrakı
DMA : Deniz Müzesi Arşivi
DMZG : Dokumentı i Materyalı Po Vneşney Zakavkazya i Gruzii DVP : Dokumentı Vneşney Politiki SSSR
Ed : Editör
FO : Foreign Office
FRUS : Papers Relating to the Foreign Relations of the United States
G : Gömlek
HC : House of Commons
HR.HMŞ.İŞO : Hariciye Nezareti Bab-ı Alî Hukuk Müşavirliği İstişare Odası HR.SYS : Hariciye Nezareti Siyasi Kalemi
HR.TO : Hariciye Nezareti Tercüme Odası HTVD : Harp Tarihi Vesikaları Dergisi
Irak-İran Cephesi : Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi: Irak-İran Cephesi İ.DH : İrade Dâhiliye
İ.DUİT : Dosya Usulü İrade Tasnifi İ.HR : İrade Hariciye
İBA : İngiliz Belgelerinde Atatürk İSH : İstiklal Harbi
K : Kutu
Kafkas Cephesi : Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 üncü Ordu Harekâtı
Kls : Klasör
MB : Mülga Bahriye
MMZC : Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi MV : Meclis-i Vükelâ Mazbataları
n : numara
NA : The National Archives
PA, AA : Polittisches Archiv des Auswärtigen Amtes
s : Sayfa
SDFP : Soviet Documents on Foreign Policy
Sina-Filistin Cephesi: Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi: Sina-Filistin Cephesi ŞBB : Şura-yı Bahri Bölümü
TBMMGCZ : Türkiye Büyük Millet Meclisi Gizli Celse Zabıtları TBMMZC : Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi TİH : Türk İstiklal Harbi
TİTE : Türkiye İnkılâp Tarihi Enstitüsü
USA, NA : The United States of America, The National Archives
V : Volume
WO : War Office
Y.A.HUS : Yıldız Sadaret Hususi Maruzat Evrakı Y.EE : Yıldız Esas Evrakı
Y.PRK.A : Yıldız Perakende Evrakı Sadaret Maruzatı
Y.PRK.ASK : Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat
Y.PRK.EŞA : Yıldız Perakende Evrakı Elçilik, Şehbenderlik ve Ataşemiliterlik Y.PRK.HH : Yıldız Perakende Evrakı Hazine-i Hassa Nezareti Maruzatı Y.PRK.HR : Yıldız Perakende Evrakı Hariciye Nezareti Maruzatı Yay.Haz : Yayına Hazırlayan
TABLO LİSTESİ
Tablo 1: 1916 Yılına Ait Bir Rus İstatistiğine Göre Batum’un Nüfusu………… 44 Tablo 2: 1917 Yılına Ait Bir Rus İstatistiğine (Tarımsal) Göre Batum’un
Nüfusu ………... 44
Tablo 3: 1917 Yılına Ait Bir Rus İstatistiğine Göre Batum’un Nüfusu ………... 45 Tablo 4: 1916 Yılına Ait Bir Rus İstatistiğine Göre Elviye-i Selâse’nin Nüfusu.
197
SAÜ, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tez Özeti Tezin Başlığı: Türkiye-Kafkasya İlişkilerinde Batum (1917-1921)
Tezin Yazarı: Mustafa SARI Danışman: Doç. Dr. Enis ŞAHİN
Kabul Tarihi: 18/03/2010 Sayfa Sayısı: XV (ön kısım) + 662 (tez) + 23 (ekler)
Anabilimdalı: Tarih Bilimdalı: Tarih
1917 Rus ihtilallerinden 1921 Mart ayına kadar Batum’da sırasıyla Çarlık Rusya, Türkiye, İngiltere, Gürcistan ve Sovyet Rusya hâkimiyet kurmuşlardı. Ayrıca, Ermenistan, Azerbaycan, Almanya, Fransa, İtalya ve Amerika’nın Batum ile alakalı politikaları mevcuttu. Bu devletler arasında Batum’u elde etmek için mücadeleler sürerken, bunun yanında şehirde yaşayan Müslümanlar, Ruslar, Rumlar, Ermeniler ve Gürcüler de bu mücadeleye taraf olmaktaydılar.
Çalışmada, mücadeleye taraf olan devletlerin arşiv, gazete ve diğer materyallerine elden geldiği kadar ulaşılarak, şu sorulara objektif olarak yanıtlar verilmeye çalışılmıştır: a) Batum’u elde etmek için bu kadar devlet ve millet neden mücadele içerisine girmiştir? Bunlar için Batum’un önemi ve özellikleri nelerdir? b) Batum’da yaşayan halk, hangi devlet ya da devletleri desteklemekteydi? Neden? c) Batum’da hâkimiyet kuran devletler şehri nasıl idare etmişlerdir?
Bu devletler şehrin idaresinde başarılı olabilmişler miydi? Bunun nedenleri nelerdir? d) 1918- 1921 yılları arasında bölgede ve dünyadaki gelişmeler Batum’u nasıl etkilemiştir?
Coğrafî şartları nedeniyle mükemmel denilebilecek bir limana sahip olan Batum, sadece Kafkasya’nın değil, İran, Doğu Anadolu ve Orta Asya’nın çıkış kapısı olmasının yanında, Bakû-Batum demiryolu ve petrol boru hattı ile gelişmiş bir sanayi şehriydi. Bu nedenlerden dolayı hem bölge devletlerinin, hem de emperyalist devletlerin Batum ile ilgili politikaları mevcuttu. Bu devletlerin Batum üzerinde hak iddiaları, tarihî, dinî, etnik, askerî, siyasî ve iktisadî unsurlar çerçevesinde gelişmişti. Türkiye için, 400 yıllık bir geçmiş ile tarihî ve bölge halkının % 80’inin Müslüman olması nedeniyle hilafet bağı ile de dinî unsurlar ön plana çıkmaktadır. İktisadî ve diğer unsurlar ise arka planda kalmaktadır. Gürcistan için ise bölge halkının çoğunluğunun Gürcü olması nedeniyle etnik unsur ön plana çıkmaktadır. Fakat Batum halkının etnik kökenleri hakkında tartışmalar bugün bile devam etmektedir. Ayrıca bu insanlar kendilerini “Gürcü” değil, daha çok “Müslüman” olarak tanımlamaktadır. Bunun dışında Gürcistan tarihte Batum’a çok kısa aralıklarla sahip olmuştu. Bu nedenle tarihî açıdan da Batum’da hak iddia etmesi anlamsızdı. Fakat iktisadî açıdan Batum Gürcistan için hayati bir önem taşımaktaydı. Türkiye ve Gürcistan’ın dışında sıcak denizlere ulaşmaya çalışan Rusya için Batum, en fazla askerî, siyasî ve iktisadî açıdan önemliydi. Zaten Rusya Batum’u elde eder etmez, bu amaçlarına uygun bir hale getirmiştir. İngiltere, Bakû petrollerine ulaşmak ve Ortadoğu ile Hindistan’a Bolşeviklerin ilerlemesini engellemek için Batum’u işgal ettiğinden, bu şehirde askerî, siyasî ve iktisadî emellere sahipti. Diğer devletler de, Batum Müslümanlarına yardım eden Azerbaycan’ın dışında, Batum için sadece iktisadî açıdan ilgilenmekteydi. Bu devletler Batum’u elde etmek için mücadelelerini sürdürürlerken Batum halkı, 1918 yılında yapılan halkoylamasında büyük bir çoğunlukla Türkiye’nin hâkimiyetini istemişti. Bunun dışında Gürcistan da dâhil olmak üzere Türkiye dışında hiçbir devlet Batum’da halkoylamasına müracaat edilmesini talep edememekteydi. Zaten Batum’daki İngiliz idarecileri de defeatle Batum halkının çoğunlukla Türkiye’yi istediğini belirtmişlerdi. Batum’da en fazla iddia hakkı olan devletin Türkiye olmasına ve Batum halkının büyük bir çoğunlukla Türkiye taraftarı olmasına rağmen Türkiye, Moskova Antlaşması’yla Batum’u Sovyet Gürcistanı’na vermeyi, özel şartlar çerçevesinde kabul etmişti.
Anahtar Kelimeler: Batum, Elviye-i Selâse, Türkiye, İngiltere, Rusya, Gürcistan
Sakarya University Institute of Social Sciences Abstract of PhD Thesis Title of the Thesis: Batum in the Relations of Turkey-Caucasus (1917-1921)
Author: Mustafa SARI Supervisor: Assoc. Prof. Enis ŞAHİN
Date: 18/03/2010 Nu. of pages : XV (pre text) + 662 (main body) + 23 (appendices)
Department: History Subfield: History
The Tsarist Russia, Turkey, England, Georgia and Soviet Russia ruled Batum from the Russian Revolutions (1917) to March 1921. Moreover, Armenia, Azerbaijan, Germany, France, Italy and America had pursuing over Batum. While among these states were struggling to obtain Batum, Muslims, Russians, Greeks and Georgians living in the city favored this struggle for power. In this work, the following questions are objectively answered by the using the archives, periodicals and other materials of above mentioned states as far as possible: a) Why so many states and nations did struggle to obtain Batum? What were the features and importance of Batum for them? Which state or states did the people of Batum support? Why? c) How did the ruling states governed the city? Were these states successful about the administration of the city? What were the causes this? How did the developments in the world and region between the years 1918-1921 influence Batum?
Batum, has a excellent port due to the geographical conditions, is the outlet of not only Caucasus, but also Persia, Eastern Anatolia and Central Asia, as well as a developed industrial city by the Baku-Batum railways and pipeline. As a consequence of the above mentioned reasons, both regional and imperialist states pursued policies over Batum. These states’ claims were built up on Batum were took place in the framework of historical, religious, ethnic, military, political and economic elements. A shared history of 400 years and religious connection based on a %80 of Muslim population in the city which directly belong to the Ottoman caliphate, were the basic motives for Turkey. Economic and other elements were attributed less importance. For Georgia, concerning the majority of city’s population was Georgian ethnic elements came to foreground. But the debate over the ethnicity of Batum`s population continues even today and also the local people defined themselves as Muslim rather than Georgian. Apart from this, Georgia dominated Batum during very short intervals in history. On the other hand, Batum had a vital importance for Georgia in economic means.
Batum had military, political and economic importance for Russia, who was aiming to reach warm seas. Likewise, as soon as Batum is obtained by Russia, she was reinforced for the above mentioned purposes. England had military, political and economic aims on Batum, concerning the Baku oil reserves and to prevent Russian advance towards Middle East and India. Expect Azerbaijan who helped Batum Muslims, all other states interested in Batum for economic means. While the above mentioned states were struggling to rule Batum, the overwhelming majority of Batum population preferred the Turkish administration in the referendum of 1918.
In addition to this, apart from Turkey, any other state had not demanded referendum to be held in Batum. Anyhow, British authorities in Batum had predicated on a number of occasions that the majority of Batum population preferred the Turkish administration. However, having the utmost right upon Batum and the majority of people of Batum demanding the Turkish rule, Turkey admitted to give Batum to Soviet Georgia with the Treaty of Moscow under the special conditions.
Keywords: Batum, Elviye-i Selâse, Turkey, England, Russia, Georgia
GİRİŞ
XVI. yüzyılın başlarında Osmanlı devleti idaresine giren Batum, yaklaşık 400 yıl kadar bu devletin hâkimiyetinde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşları sonunda imzalan Berlin Antlaşması’yla savaş tazminatının bir parçası olarak Elviye-i Selâse’nin diğer unsurları gibi Rusya’ya bırakılmıştı. Rusya, tarihî sıcak denizlere inme emelleri doğrultusunda kısa zamanda Batum’u bir askerî üs haline getirmiş, Bakû-Batum arasında inşa ettiği demiryolu ve petrol boru hattı ile şehri bir sanayi merkezine dönüştürmüştü. 1917 yılındaki Rus ihtilalleri dünyada olduğu gibi Batum için de yeni bir dönemin başlangıcı olmuş, bu ihtilaller sonucunda, 3 Mart 1918’de imzalanan Brest-Litovsk Barışı ile Türkiye’nin Batum’u yeniden elde etme şansı doğmuştu.
Nihayet, Nisan 1918’de şehir Türkler tarafından tekrar ele geçirilmiş, Maverâ-yı Kafkas cumhuriyetleriyle imzalan Batum Antlaşmaları’yla da bu durum tasdik edilmişti. Fakat I. Dünya Savaşı sonunda imzalanan Mondros Mütarekesi gereğince, Batum İngilizler tarafından Aralık 1918’de işgal edilmiş ve şehirde yeni bir dönem başlamıştı.
İngiliz hâkimiyeti döneminde Batum’da yaşayan Müslümanlar Batum Livası İslam Cemiyeti’ni kurarak kendi haklarını korumaya çalışmışlar ve Türkiye’den destek beklemişlerdi. Türkiye ise sıkı tarihî, dinî ve siyasî bağları olan Batum ile yakından ilgilenmişti. Misak-ı Millî ile Batum’un Türkiye’nin ayrılmaz bir parçası olduğu ilan edilmişti. Diğer taraftan, İngilizlerin çelişkili ve istikrarsız politikaları nedeniyle, Batum’daki asayiş, iktisadî, iaşe ve sağlık sorunlara bir çözüm bulanamamıştı. Bunun dışında Bolşeviklerin Kafkasya’yı tehdit etmesi üzerine İngilizler Batum’u tahliye ederek, Gürcistan’a devretmişlerdi. Batum’daki idaresinde İngilizlerin gölgesinden çıkamayan Gürcistan, şehirde var olan sorunları da çözememişti. Gürcüler ayrıca, Batum’daki bütün muhaliflerini sindirirken özellikle Müslümanlara karşı çok sert tedbirler almıştı. Türkiye ise Batum’u tekrar ele geçirmek için askerî harekâta girişmiş ve Mart 1921’de bu şehri yeniden elde etmişti. Fakat şehrin alınışından beş gün sonra imzalanan Moskova Antlaşması ile Batum’un Gürcistan’ın bir parçası olduğunu kabul etmek zorunda kalmıştı. Kars Antlaşması’yla da bu hüküm tasdik edilince, Türkiye için Batum, bir daha geri alınamamak üzere kaybedilmişti.
1. Araştırmanın Konusu
“Türkiye-Kafkasya İlişkilerinde Batum (1917-1921)” adlı çalışma altı bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümün ilk kısmında Batum’un kısa bir tarihi verildikten sonra nüfus bilgileri aktarılmıştır. Bu kısımda Batum’un ilk defa nerede kurulduğu, tarihte hangi devletlere ev sahipliği yaptığı, Batum’da hangi millet ve dinden insanların yaşadığı gibi sorulara cevaplar aranılmıştır. Daha sonra 1917 yılında gerçekleşen Rus ihtilalleri anlatılmış ve bu ihtilallerin Kafkasya ve Batum üzerindeki etkilerine değinilmiştir. Bu ihtilallerin bir sonucu olarak Brest-Litovsk Barışı’nda Batum meselesinden bahsedilmiştir. Bu barışı tatbik etmek için Türk ileri harekâtı ve Trabzon Konferansı’na da bu bölümde yer verilmiştir.
Çalışmanın ikinci bölümünde Batum’un Türkler tarafından ele geçirilmesi ve şehrin İngilizler tarafından işgal edilmesine kadar geçen süreçte Batum ve çevresinde gelişen askerî ve siyasî olaylara yer verilmiştir. Batum’u Türklerin nasıl işgal ettiği, Batum Konferansı’nın hangi koşullarda gerçekleştiği, bu konferansın sonunda imzalanan antlaşmaların öneminin ne olduğu ve Türk ileri harekâtının hangi aşamalardan geçtiği gibi sorular cevaplanmaya çalışılmıştır. Bu bölümde ayrıca, Osmanlı devletinin Batum’u aldıktan sonra Bakû’ye doğru yönelmesiyle, İttihatçıların Panturkizm ideallerinin yeniden canlanması ve bu nedenle Hazar denizi, Hindistan ve Orta Asya konusunda başta İngiltere olmak üzere İtilaf devletleri arasındaki endişeler kaleme alınmıştır. Bunun dışında I. Dünya Savaşı’nı Türkiye açısından sona erdiren Mondros Mütarekesi’nde Batum meselesi ve bunu müteakiben İngiliz işgallerine kadar adı geçen mütarekenin bölgedeki tatbikatı incelenmiştir.
Üçüncü bölümde Osmanlı idaresinde Batum’daki mülkî teşkilat irdelenmiştir. Bu bölümde Batum’da halkoylamasının nasıl gerçekleştirildiği ve objektif olup olmadığı anlatılmıştır. Halkoylamasını müteakiben, Batum’un Osmanlı devletine iltihakı ve Batum vilayetinin kurulmasından bahsedilmiştir. Ayrıca, Osmanlı idaresi süresince mülkî uygulamaların nasıl gerçekleştiği ve Osmanlı devletinin mülkî teşkilatta başarılı olup olmadığı sorularına da yanıt verilmeye çalışılmıştır.
Çalışmanın dördüncü bölümünde Batum’da İngiliz idaresinin birinci evresi ele alınmıştır. Bu bölümde İngilizlerin Batum üzerindeki politikalarının esasları, neden
Batum’u işgal ettikleri, İngilizlerin Batum’da nasıl bir idare sistemi kurdukları ve bu idarede başarılı olup olmadıkları incelenmiştir. Bunun dışında Mondros Mütarekesi’nin tatbikatının sona erdirilerek, Batum’un Türkler tarafından tahliye edilmesi ve bölgede kurulan Türk millî teşkilatlanmasına da yer verilmiştir. Bu bölümün sonunda İngilizlerin, değişen şartlar çerçevesinde Kafkasya’yı tahliye ettikleri halde, neden sadece Batum’da birlik bıraktıkları sorusuna da cevaplar aranmıştır.
Çalışmanın beşinci bölümünde ise Batum’daki İngiliz idaresinin ikinci evresi kaleme alınmıştır. Bu bölümde İngilizlerin Denikin, Bolşevikler ve Kafkasya cumhuriyetleri ile ilişkileri çerçevesinde Batum’un tahliye meselesi ve bu süreçte şehri nasıl idare ettikleri anlatılmıştır. Ayrıca, bu süreçte Müslümanlar ile Gürcüler arasında yaşanan gerginliklerin nedeni, gelişimi ve sonucu ile İngilizlerin Batum’u neden Gürcülere devrettiklerine de yer verilmiştir.
Son olarak, Batum’da Gürcistan idaresi incelenmiştir. Bu bölümde, Gürcülerin Batum’daki idarelerinin İngilizlerin gölgesinden çıkıp çıkamadığı ve Batum’da nasıl bir idare kurdukları ele alınmıştır. Bunun dışında Türk-Sovyet ilişkileri çerçevesinde Batum meselesi, Moskova Antlaşması’nda Batum’un neden, nasıl ve hangi koşullar altında Sovyet Gürcistanı’na bırakıldığına değinilmiştir. Ayrıca, Batum’un bir daha geri alınamamak üzere kaybedildiği mezkûr antlaşmanın, Türkiye’de nasıl karşılandığı da anlatılmıştır.
2. Araştırmanın Önemi
Batum sadece Türkiye için değil, bölge devletleri ve batılı devletler için de çok önemli olmasına rağmen, bu devletlerin tamamının arşiv, gazete ve diğer materyallerine ulaşan bir çalışma şu ana kadar yapılmamıştır. Türkiye’de konu ile alakalı olarak Bülent Bakar’ın “Birinci Dünya Savaşı ve Mütareke Döneminde Batum”1, Mustafa Bakan’ın
“İşgalden Kurtarılan Batum`da Osmanlı Yönetiminin kurulması (14 Nisan 1918-30 Ekim 1918)2, Esin Dayı’nın “Elviye-i Selâse’de (Kars, Ardahan, Batum) Millî
1 Bülent Bakar (1996), “Birinci Dünya Savaşı ve Mütareke Döneminde Batum”, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul.
2 Mustafa Bakan (2004), “İşgalden Kurtarılan Batum’da Osmanlı Yönetiminin Kurulması (14 Nisan 1918-30 Ekim 1918), Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Samsun.
Teşkilatlanma”1, Seyithan Altaş’ın “Milli Mücadele’de Elviye-i Selase (1918-1921)”2 ve İsmail Eyyüboğlu’nun “Elviye-i Selase’de İdari Teşkilatlanma (1918-1921)”3 adlı tez çalışmalarında gerek yeterli kaynak kullanımı, gerekse tarafların politikalarının irdelenmesi ve asıl önemlisi, konuyu tüm detaylarıyla birlikte Batum üzerine yoğunlaştırmamaları nedeniyle bazı eksiklikler göze çarpmaktadır. Çalışmanın amacı, hem bu eksikliklerin giderilmesi ve hem de Batum’un öneminin, şehirle ilgisi olan tüm tarafların kaynaklarına dayanılarak ortaya konulması ve tarihinin aydınlatılmasıdır.
Bu çalışma, Türkiye ve Batum ile alakaları olan diğer devletlerin ana kaynaklarından olan arşiv belgeleri başta olmak üzere, dönemin gazeteleri ve bu verilerin analizi ile birinci ve ikinci elden kaynaklar olan hatırat ve tetkik eserlerde aktarılan bilgilerin incelenilerek, ulaşılan sonuçların tarih bilimine has çalışma teknikleri içinde değerlendirilmesini amaçlamaktadır.
3. Kullanılan Kaynaklar 3.1. Arşivler
3.1.1. Türkiye’deki Arşivler
3.1.1.1. Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi (ATASE) Araştırma konumuzla alakalı en önemli Türk arşivi Genelkurmay Askerî Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Arşivi’dir. Bu arşivde Büyük Dünya Harbi (BDH), Atatürk Koleksiyonu (ATA-ZB) ve İstiklal Harbi (İSH) fonları çalışmada kullanılmıştır. BDH fonu, Brest-Litovsk Antlaşması, Trabzon-Batum Konferansları, Türk ileri harekâtı (1918) gibi özellikle I. Dünya Savaşı dönemi ile alakalı konular yazılırken da kullanılmıştır. ATA-ZB fonu Atatürk’le alakalı belgeleri kapsadığından Millî Mücadele’de Türkiye-Batum ilişkileri yazılırken faydalanılmıştır. İSH fonundan ise Mondros Mütarekesi tatbikatı, İngilizlerin Batum’u işgalleri, İngilizlerin Batum’da hâkimiyetlerini tesis etmeleri, Batum’da millî teşkilatlanma, Batum’daki Müslümanların
1 Esin Dayı (t.y.), Elviye-i Selâse’de (Kars, Ardahan, Batum) Millî Teşkilatlanma, Kültür Eğitim Vakfı Yayınları, Erzurum.
2 Seyithan Altaş (1994), “Milli Mücadele’de Elviye-i Selase (1918-1921), Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
3 İsmail Eyüboğlu (2003), “Elviye-i Selase’de İdari Teşkilatlanma (1918-1921), Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, Basılmamış Doktora Tezi, Erzurum.
faaliyetleri, İngilizlerin Denikin, Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan ile ilişkileri, Türkiye’nin Batum’u işgali (1921) gibi konular yazılırken kullanılmıştır.
3.1.1.2. Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BAO)
ATASE Arşivi’nden sonra diğer önemli bir arşiv olan Başbakanlık Osmanlı Arşivi çalışmanın bütün konularında kullanılmakla birlikte, özelikle “Batum’da Osmanlı Mülkî Teşkilatlanması” konusunda faydalanılmıştır. Bunun dışında, Trabzon ve Batum Konferansları (Mart-Haziran 1918), Türklerin Batum’u işgali (Nisan 1918), İngilizlerin Batum’u işgalleri (Aralık 1918), Mondros Mütarekesi’nin tatbikatı gibi konularda da bu arşiv kullanılmıştı. Arşivin özelikle Dâhiliye Nezareti (DH) fonlarından faydalanılmıştır. Dâhiliye Nezareti dışında Hariciye Nezareti, Babıali Evrak Odası (BEO), Ali Fuat Türkgeldi Evrakı (AFTE), Amedi Kalemi (A.AMD), Dosya Usulü İrade Tasnifi (İ. DUİT), Meclis-i Vükelâ Mazbataları (MV) ve Yıldız Esas Evrakı (Y.EE) kullanılmıştır.
Bu fonların dışında, Türkiye Cumhuriyeti ile Gürcistan Cumhuriyeti arasında yapılan protokol ile Gürcistan Arşivleri’nde bulunan Türkiye ile ilgili belgeler YB.(21) fonu adı altında Osmanlı Arşivi’ne getirilmiştir. Bu belgeler, araştırmamıza zenginlik katmasının yanında, önemli bir eksikliği de gidermesi açısından önemlidir. Bu fon özellikle Trabzon-Batum Konferansları dönemi yazılırken kullanılmıştır.
3.1.1.3. Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi (BCA)
Araştırma konumuzla alakalı diğer bir arşiv de Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi’dir. Bu arşivden özellikle 1919-1921 yıllarına ait konular yazılırken faydalanılmıştır. Bu arşivindeki “Azerbaycan Millî Arşivleri’ndeki Türk Tarihi İle İlgili Belgeler” adlı fonun da kullanılması kayda değer bir durumdur.
3.1.1.4. Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi (TİTE Arşivi)
Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi, Türkiye’nin Batum politikaları, Batum’da millî teşkilatlanma, Denikin, Azerbaycan, Gürcistan, Bolşevikler, Ermenistan gibi devletlerin Batum politikaları gibi konular anlatılırken kullanılmıştır.
3.1.1.5. Deniz Müzesi Arşivi (DMA Arşivi)
Çalışma açısından diğer önemli arşiv olan Deniz Müzesi Arşivi’dir. Bu arşivden elde edilen Mülga Bahriye (MB) ve Şura-yı Bahri Bölümü (ŞBB) fonlarına ait belgelerle Batum limanı ve Batum’un Aralık 1918-Şubat 1919 Türkler tarafından tahliyesi konusu yazılırken kullanılmıştır.
3.1.1.6. Türk Tarih Kurumu Arşivi (TTK Arşivi)
Türk Tarih Kurumu Arşivi’nde Kazım Orbay fonundan Trabzon ve Batum Konferansları, I. Dünya Savaşı’nda Türk ilerlemesi gibi konular yazılırken kullanılmıştır.
3.1.1.7. Türkiye Büyük Millet Meclisi Arşivi (TBMM Arşivi)
TBMM Arşivi’nde ise Batum Milletvekillerin tercüme-i hallerine ulaşılmıştır. Bu milletvekilleri şunladır: Ahmet Akif Bey (Suner), Ahmet Fevzi Efendi (Erdem), Ahmet Nurettin Efendi, Ali Rıza Bey (Acara) ve Mehmet Edip Bey (Dinç). Fakat bunlardan sadece Ahmet Fevzi Efendi tercüme-i hali tam olarak mevcuttur.
3.1.2. Türkiye Dışındaki Arşivler
3.1.2.1. The National Archives of United Kingdom (İngiliz Millî Arşivleri) (NA) 1918-1921 yıllarını kapsayan çalışmanın yaklaşık iki yılı İngiliz hakimiyeti altında geçtiğinden, The National Archives of United Kingdom (Birleşik Krallık Millî Arşivleri/İngiliz Arşivleri) çalışmada en fazla kullanılan kaynaklardan birisi olmuştur.
Başta Foreign Office (FO) olmak üzere, War Office (WO), Admiralty (ADM), Air Force (AIR) ve Cabinet Papers (CAB) fonları tezde kullanılmıştır. Türklerin Kafkasya’da ilerlemeleri (1918), Almanya’nın Kafkasya ve Batum politikası (1918) Batum’da İngiliz hâkimiyetinin tesisi (1918-1920), Batum’da İngiliz idaresi (1918- 1920), İngilizlerin Batum politikaları (1918-1921), Türkiye, Denikin, Gürcistan Azerbaycan, Ermenistan, Bolşevikler, Batum Livası İslam Cemiyeti ve Gürcistan Tahlis Cemiyeti gibi bölgesel güçlerin Batum politikaları (1919-1921), Paris’te, Londra’da ve San Remo’da İtilaf devletlerinin Batum meselesi tartışmaları (1919-1920), Fransa, İtalya ve Amerika’nın Batum politikaları (1919-1920) gibi konular yazılırken bu arşivden faydalanılmıştır.
3.1.2.2. Azerbaycan Respublikası Dövlet Arxivi (Azerbaycan Cumhuriyeti Devlet Arşivleri) (ARDA)
Azerbaycan Devlet Arşivleri’nden de bir kısım belgelere ulaşılmıştır.
3.1.2.3. Archiv des Auswärtigen Amtes (Almanya Dışişleri Bakanlığı Siyasî Arşivi) (PA, AA)
Almanya Arşivleri’nden Trabzon Konferansı’na ait bilgiler elde edilmiştir.
3.1.2.4. The United States of America, The National Archives (USA, NA), Amerika Birleşik Devletleri Milli Arşivleri.
Bu arşivlerden “Paris Conference” adlı dosyaya ulaşılarak 1918 yılına ait olaylarla alakalı bilgiler kullanılmıştır.
2. Resmî Yayınlar, Yayınlanmış Arşiv Materyalleri
Çalışmada yurtiçi ve yurtdışı resmî yayınlar ve basılmış arşiv materyallerinden faydalanılmıştır. Osmanlı Meclisinin tutanakları olan Meclis-i Mebusan Zabıt Cerideleri1 ve Büyük Millet Meclisi’nin tutanakları olan Büyük Millet Meclisi Zabıt Cerideleri2, meclislerdeki siyasî, askerî, iktisadî olaylarla ilgili tartışmalar ve kanunların yer verdiği için çalışmada kullanılmıştır. Brest-Litovsk Barışı müzakereleri ve tartışmaları (1918), Misak-i Millî (1920), Batum milletvekillerin meclise girmeleri (1920), Batum milletvekillerinin faaliyetleri (1920-1921), Moskova Antlaşması tartışmaları (1921) gibi birçok konuda zabıt ceridelerinden faydalanılmıştır. Bunun dışında Büyük Millet Meclisi’nde gizli oturumlarda yer olan Gizli Zabıt Cerideleri3 de kullanılmıştır.
1 Meclis-i Mebusan Zabıt Ceridesi, c. III/3, TBMM Basımevi, Ankara, 1991.
2 Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (1981), 3. Baskı, c. II, TBMM Basımevi, Ankara; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (1981), 3. Baskı, c. III, TBMM Basımevi, Ankara; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (1981), 3. Baskı, c. IV, TBMM Basımevi, Ankara; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (1981), 3. Baskı, c. V, TBMM Basımevi, Ankara; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (1945), 2. Baskı, c. VIII, TBMM Matbaası, Ankara; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (1954), 2. Baskı, c. IX, TBMM Matbaası, Ankara; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (1958), c. XI, TBMM Matbaası, Ankara; Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabıt Ceridesi (1958), c. XIII, TBMM Matbaası, Ankara.
3 TBMM Gizli Celse Zabıtları (1985), c. I, İşbankası Yayınları, İstanbul.
Batum’da 1958 yılında çıkan Borba Za Pobedu Sovetskoy Vlasti v Adjarii: Dokumentı i Materialı (1917-1921 gg)1 adlı kitaptan çalışmamızın her safhasında faydalanılmıştır.
“Sovyet Gücünün Acaristan’da Hâkimiyetini Tesis Etmesi” anlamını taşıyan kitap, 1917-1921 yılları arasında Batum ve Acaristan bölgesindeki olayların, dönemin arşiv, gazete ve dergilerinden derlenerek hazırlandığından çalışma için oldukça değerlidir.
Ayrıca bu kitap, arşivlerde bulunmayan Batum’da meydana gelen sosyal olaylara yer verdiğinden tamamlayıcı özelliğe sahiptir. Kitabın kusuru ise Sovyet idaresi tarafından yazıldığı için Bolşevikliğin yüceltilmesidir. Bu kitabın dışında yine aynı formatta, Tiflis’te basılan Borba Za Pobedu Sovetskoy Vlasti v Gruzii: Dokumenti i Materiali (1917-1921 gg)2, Bakû’de basılan Borba Za Pobedu Sovetskoy Vlasti v Azerbaydjane 1918 – 1920: Dokumenti i Materiali3 ve Abazya’da basılan Borba Za Sovetskuyu Vlast v Abhazii: Sbornik Dokumentov i Materialov 1917 – 19214 adlı kitaplardan çalışmada faydalanılmıştır.
Çalışma açısından gerekli olan Rus Arşivleri materyallerine Tiflis’te 1919 yılında basılan Dokumentı i Materyalı Po Vneşney Zakavkazya i Gruzii5 ve Moskova’da 1957/1959 yılları arasında Dokumenti Vneşney Politiki SSSR6 adlı kitaplar vasıtasıyla ulaşılmıştır. Bu kitaplardan ilki, 1917 İhtilallerinin Kafkasya’daki yansımaları, Ozakom, Zakavkom, Brest-Litovsk Barışı, Trabzon ve Batum Konferansları, Maverâ-yı Kafkasya Cumhuriyetleri’nin Türkiye ile olan ilişkileri, Türk ileri harekatı gibi konular yazılırken faydalanıldı. İkincisi ise Rus İhtilalleri, Brest Litovsk Barışı Müzakereleri, Türkiye- Sovyet Rusya ilişkileri, Moskova Antlşaması gibi konular yazılırken kullanılmıştır. Rus Arşivlerine gidilemediğinden, bu kitaplar büyük bir açığı kapatmıştır.
1 Borba Za Pobedu Sovetskoy Vlasti v Adjarii: Dokumentı i Materialı (1917-1921 gg) (1917-1921 gg) (1958), haz. L.N. Kalandarişvili, T. İ. Nefedova, S. F. Tabakua, Ş. A. Todadze, D. P. Çelidze, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Batumi.
2 Borba Za Pobedu Sovetskoy Vlasti v Gruzii: Dokumentı i Materialı (1917-1921 gg) (1958), Yay.Haz. S.
D. Beridze, A.M. İobidze, S. V. Maglakelidze, Ş.K. Çhetiya, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Sabçota Sakartvelo, Tiflis.
3 Borba Za Pobedu Sovetskoy Vlasti v Azerbaydjane 1918 – 1920: Dokumentı i Materialı (1967), İzdatelstvo Akademii Nauk Azerbaydjanskoy SSR, Bakü.
4 Borba Za Sovetskuyu Vlast v Abhazii: Sbornik Dokumentov i Materialov 1917 – 1921 (1957), Abgosizdaat.
5 Dokumentı i Materyalı Po Vneşney Zakavkazya i Gruzii (1919), Tipografiya Pravitelstva Gruzinskoy Respubliki,Tiflis.
6 Dokumentı Vneşney Politiki SSSR (1957), c. I, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturı, Moskva; Dokumentı Vneşney Politiki SSSR (1958), c. II, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturı, Moskva; Dokumentı Vneşney Politiki SSSR (1959), c. III, Gosudarstvennoe İzdatelstvo Politiçeskoy Literaturı, Moskva.
Yukarıdaki kitapların dışında, 1931 yılında Tiflis’te çıkan Dni gospodstva Menşikov v Gruzii (Dokumenti i Materiali)1 adlı kitapta 1918-1920 yılları arasında Gürcistan ile alakalı Rus arşiv belgelerini içerdiği, yine Tiflis’te 1990 yılında basılan Okkupatsiya i Faktiçeskaya Anneksiya Gruzii. O Politiçtskoy i Pravovoy Otsenke Naruşeniya Dogovora Mejdu Gruziyey i Sovetskoy Rossiyey2 adlı kitap da 7 Mayıs 1920 tarihinde Sovyet Rusya ile Gürcistan arasında antlaşma ile alakalı Rus Arşivi belgeleri ihtiva ettiği için çalışma açısından önemli kaynaklardandır.
İngiliz Arşivleri’nde çalışılmasına rağmen, bu arşivlerden derlenen kitaplar da kullanılmıştır. Bunlar: Documents on British Foreign Policy 1919-19393, Anita L. P.
Burdett’in editörlüğünü yaptığı, Caucasian Boundaries: Documents and Maps, 1802- 19464 ve Armenia: Political and Ethnic Boundaries 1878-19485 adlı kitaplardır. Ayrıca Ayrıca House of Commons Papers’dan6 İngiliz Parlamentosu kayıtlarına ulaşılmıştır.
Amerikan Arşivlerinden derlenmiş Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference7 adlı kitaptan özellikle Paris Barış
1 Dni Gospodstva Menşikov v Gruzii (Dokumenti i Materiali) (1931), edt: Gaioz Devdariani, Gosizdat Gruzii.
2 Okkupatsiya i Faktiçeskaya Anneksiya Gruzii. O Politiçtskoy i Pravovoy Otsenke Naruşeniya Dogovora Mejdu Gruziyey i Sovetskoy Rossiyey Ot 7 Maya 1920 Goda. Dokumenti i Materiali (1990), İzdatelstvo Sakartvelo, Tbilisi.
3 Documents on British Foreign Policy (1919-1939) (1949), Editör. E. L. Woodward and Rohan Butler, First Series, V. II (1919), Her Majesty’s Stationery Office, London; Documents on British Foreign Policy (1919-1939) (1949), Editör. E. L. Woodward and Rohan Butler, First Series, V. III (1919), Her Majesty’s Stationery Office, London; Documents on British Foreign Policy (1919-1939) (1958), Editör. Rohan Butler and J.P.T. Bury, First Series, V. VIII (1920), Her Majesty’s Stationery Office, London; Documents on British Foreign Policy (1919-1939) (1962), Editör. Rohan Butler and J.P.T.
Bury, First Series, V. XII (1919), Her Majesty’s Stationery Office, London; Documents on British Foreign Policy (1919-1939) (1970), Editör. W.N. Medlicott, Douglas Dakin, First Series, V. XVII (1920), Her Majesty’s Stationery Office, London.
4 Caucasian Boundaries: Documents and Maps, 1802-1946 (1996), edt: Anita L. P. Burdett, Archive Editions, Slough.
5Armenia: Political and Ethnic Boundaries 1878-1948 (1998), edt: Anita L. P. Burdett, Archive Editions, Slough, U.K.
6 House of Commons Papers (1886), Correspondence Respecting to the Port of Batoum, (C.4857); House of Commons Papers (1920), Treaty Series no. 12, Tripartite Agreement Between the British Empire, France and Italy Respecting Anatolia Signed at Sèvres 10 August 1920, (Cmd. 963).
7 United States Department of State, Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, 1919 Volume III (1919); United States Department of State Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, 1918. Supplement 1, The World War, Volume I (1918);
United States Department of State, Papers relating to the foreign relation of the United States, 1918.
Russia Volume II (1918); United States Department of State, Papers Relating to the Foreign Relations of the United States, The Paris Peace Conference, 1919 Volume IX (1919).
Konferansı sürecindeki olaylara ulaşılmıştır. Ayrıca, I Documenti Diplomatici Italiani1 adlı kitaptaptan da İtalya’nın Batum ve Kafkasya politikaları konularında yararlanılmıştır.
3. Süreli Yayınlar
Türkiye, Batı ve Kafkasya basınından elde edilen veriler tezde yoğun bir şekilde kullanılmıştır. 70 civarındaki gazetenin kullanılmasıyla, Batum ile alakalı devletlerin politikaları incelenirken, aynı ülkede farklı gazeteler ile farklı görüşler yakalanmaya çalışılmıştır. Mesela Türkiye’de Hâkimiyet-i Milliye, İrade-i Milliye, Tasvir-i Efkâr gibi gazeteler Millî Mücadele taraftarı iken Alemdar, Peyâm-ı Sabah, İstiklal gibi gazeteler de muhalif gazetelerdi. Aynı şekilde Tiflis’te çıkarılan The Near East, The Georgian Messenger, The Georgian Mail gibi gazeteler İngiliz işgal döneminde İngiliz çizgisinde yayın yaparlarken Borba, Guriziya, Pravda Gruzii gibi gazeteler de Gürcü hükümeti lehinde İngilizlerin aleyhinde yayınlar yapmaktaydı. Bu farklı görüşlerdeki gazetelerin kullanılması çalışmaya zenginlik katmaktadır.
Türkiye’deki gazetelerden tezde kullanılanlar şunlardır: Açıkgöz, Albayrak, Alemdar, Ati, Hadisat, Haftalık Gazete, Hâkimiyet-i Milliye, Hilal, İkdam, İleri, İrade-i Milliye, İslam, İstiklal, Minber, Peyam-ı Sabah, Sabah, Serbesti, Tanin, Tarik, Tasvir-i Efkar, Tasvir-i Efkâr, Tercüman-ı Hakikat, Vakit, Varlık, Yeni Gazete ve Yeni Gün.
Türkiye basının dışında, başta İngiliz ve Amerikan olmak üzere, Fransız, Avusturya, Hollanda ve İrlanda gazeteleri tezde kullanılmıştır. En önemli İngiliz gazetesi, İngiltere’nin resmi gazetesi olma özelliğini uzun yıllar boyunca koruyan The Times’dır.
Bunun dışında faydalanılan diğer İngiliz gazeteleri ise The Observer, The Manchester Guardian, Daily News, News of the World ve Weekly Dispacth’dir. Ayrıca, Amerika’da yayınlanan The New York Times, Chicago Tribune, Los Angeles Times, Washington Post, Boston Daily Globe, Wall Street Journal, Atlanta Constitution, Hartford Courant ve The New York Herald gibi önde gelen gazeteler ile Fort Collins Courier (Fort Collins, Larimer County), Record Journal of Douglas County (Castle Rock, Douglas County) ve Washington County gibi yerel gazetelerden konu ile ilgili haberler tezde kullanılmıştır. İngiliz ve Amerikan gazetelerinin dışında, La Croix, Le Figaro, Le
1 I Documenti Diplomatici Italiani (2002), Sesta Serie: 1918-1922, Volume III (24 Marzo-22 Giugno 1919), Istituto Poligrafico e Zecca Dello Stato Liberia Dello Stato, Roma.
Temps, L’Humanite gibi Fransız gazetelerinden konu ile ilgili haberlerden çalışmada faydalanılmıştır. Diğer taraftan, Die Neu Zeitung adlı Avusturya gazetesi, NRC, het Centrum, het Vaderland ve het Volk gibi Hollanda gazeteleri ve Irish Independent adlı İrlanda gazetesi de tezde kullanılmıştır.
Kafkasya bölgesinde özellikle Batum’da çıkan gazeteler, tez çalışma konusunun alanını içerdiği için önemlidir. Batum’da çıkan Sada-yı Millet gazetesi Batum Livası İslam Cemiyeti’nin resmî gazetesi olup oldukça önemli haberleri içermektedir. Yine aynı şekilde ona muhalif olan İslam Gürcistanı gazetesi de İslam Tahlis Cemiyeti’nin yayın organıdır. Bu iki gazete Türkçe yayın yapmaktaydı. Tezde kullanılan Batum’da çıkan diğer gazeteler ise Rusça yayın yapan Echo Batuma ve Izvestiya Batum’dur. Batum gazetelerinin dışında Tiflis gazeteleri de tez de kullanılmıştır. Tifliski Listok, Borba, Guriziya, Izvestiya, Kavkaz, Kavkazkoe Slovo, Pravda Gruzii, Slovo, gibi Rusça yayın yapan gazeteler ile, The Transcaucasian Post The Georgian Mail, The Georgian Messenger, The Near East, La République Géorgienne gibi İngilizce ve Fransızca yayın yapan gazetelerden tezde istifade edilmiştir. Batum ve Tiflis gazetelerinin dışında Bakû’de çıkan Azerbaycan ve İttihad gazeteleri ve bir Ahıska gazetesi olan Meshet de tezde kullanılmıştır.
4. Hatıralar
Tarihi yapan ya da tanık olan kişilerin yazdığı anılar ve günlükler, tarih yazımında önemlidir. Bunun için 1918-1921 dönemleri arasında Batum ve çevresinde gelişen olaylarda etkili olan kişilerin hatıraları çalışmada kullanılmaya çalışılmıştır.
Bolşeviklere karşı isyan eden ve Kafkasya ile Batum üzerinde etkili bir kişi olan General Anton İvanoviç Denikin’in White Army1 adlı hatıratından da tezde faydalanılmıştır.
Türkiye’den ise 1919 yılının ikinci yarısından itibaren bölgedeki en yetkili askerî otorite olan Kazım Karabekir’in İstiklal Harbimiz2 ve Günlükler3 adlı eserleri tez çalışması için oldukça önemlidir. Bunun dışında TBMM’nin Oltu mebusu ve Elviye-i Selâse’de Türk
1 General A. I. Denikin (1992), White Army, Ian Faulkner Publishing, Cambridge.
2 Kazım Karabekir (1969), İstiklal Harbimiz, 2. Baskı, Türkiye Yayınevi, İstanbul.
3 Kazım Karabekir (2009), Günlükler (1906-1948), c. I, Yay.Haz. Yücel Demirel, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul.
Millî teşkilatlanmasının önde isimlerinden biri olan Yasin Haşimoğlu’nun Hatıralar1 adlı kitabı, Mondros Mütarekesi’nin imzalayan Rauf Orbay’ın Cehennem Değirmeni adlı kitabı ile dönemin tanıklarından Cavid Bey’in Felâket Günleri Mütâreke Devrinin Fecî Tarihi2 adlı kitapları tezde kullanılmıştır.
5. Araştırma Eserleri
Çalışma konusunu kapsayan yıllarda Batum ve çevresinde gelişen olayları; Türkiye, Rusya, İngiltere, Almanya ve Kafkasya Devletlerinin Batum üzerindeki emelleri/politikalarını ele alan ikinci elden tetkik eserler de tez kullanılmıştır.
John Donald Rose tarafından hazırlanan British Foreign Policy In Relation To Transcaucasia, 1918-19213 ve Michael Anthony tarafından hazırlan The Ottoman- Russian Struggle for Eastern Anatolia and the Caucasus, 1908-1918: Identity, İdeology And The Geopolitics Of World Order4 adlı tezlerden çalışmada faydalanılmıştır.
Trabzon ve Batum Konferanslarıyla alakalı dünya literatüründeki en kapsamlı çalışma Enis Şahin’in Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918)5 adlı kitabıdır. Şahin, sadece konferansları değil, Rus ihtilallerinden itibaren Maverâ-yı Kafkasya’yı etkileyen siyasî ve askerî gelişmeleri ayrıntılarıyla anlatmaktadır.
1917-1923 yılları arasında Transkafkasya cumhuriyetlerini anlatan Sergei Afanasyan’a ait L’Armenie L’Azerbaidjan Et La Georgie De L’Independance a L’Instauration Du Pouvoir Sovietique (1917-1923)6 adlı kitap, Wolfdieter Bihl’e ait ve Kafkasya’daki olayları anlatan Die Kaukasus-Politik der Mittelmaechte7 adlı kitap, Firuz
1 Yasin Haşimoğlu, Hatıralar, hz. Süreyya Şehidoğlu, Ankara Basımevi, Ankara (TY).
2 Maliye Nazırı Cavid Bey (2000), Felâket Günleri Mütâreke Devrinin Fecî Tarihi, c. I, hz. Osman Selim Kocahanoğlu, Temel Yayınları, İstanbul.
3 Rose, John Donald (1986), British Foreign Policy In Relation To Transcaucasia, 1918-1921, Ph.D., University of Toronto (Canada).
4 Michael Anthony Reynolds, (2003), The Ottoman-Russian Struggle for Eastern Anatolia and the Caucasus, 1908-1918: Identity, Ideology and the Geopolitics of World Order, Ph.D., Princeton University.
5 Enis Şahin (2002), Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya İlişkileri İçerisinde Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
6 Sergei Afanasyan (1981), L’Armenie L’Azerbaidjan Et La Georgie De L’Independance a L’Instauration Du Pouvoir Sovietique (1917-1923), Paris.
7 Wolfdieter Bihl (1992), Die Kaukasus-Politik der Mittelmaechte, c. II, Wien, Köln, Weimar.
