Batum Konferansı Hazırlıkları

Çhenkeli‟nin başkanlığındaki barış yanlısı kabinenin iş başına gelmesiyle Türkiye-Maverâ-yı Kafkas ilişkileri yeni bir döneme girmiş ve barış müzakerelerine yeniden başlanmasına karar verilmişti. Yeni barış müzakerelerinin nerede yapılacağı konusu iki tarafta tartışma konusu olmuş ve nihayet Batum‟da karar kılınmıştı1

. Görüşmelerin yerinin belirlenmesinden sonra sıra heyetlerin teşekkülüne gelmişti. Başkanlığını Adliye Nazırı ve Hariciye Nazırı vekili Halil (Menteşe) Bey‟in2

yapacağı Osmanlı devletinin barış heyetinin diğer üyeleri şu şekildeydi: III. Ordu Kumandanı Ferik Mehmet Vehib Paşa3

askerî delege, Nafia Nezareti Müsteşarı Muhtar Bey fennî müşavir, Petrograd Seferati Başkâtibi Orhan Bey ile şifre kalemi memurlarından Nizameddin Bey kâtip, Hariciye Nezareti Hukuk Müşavirliği Kalemi Müdürü Nusret Bey hukuk müşaviri, Sadık ve Celal Beyler Rusça mütercim-tercüman, III. Ordu Sıhhiye Reisi Miralay Tevfik Sağlam Bey ve VI. Kolordu Erkân-ı Harbiye Reisi Binbaşı Yusuf Ziya Bey askerî müşavir4

. Maverâ-yı Kafkas hükümetinin delegasyonunun başkanlığını ise Trabzon Konferansı‟nda olduğu gibi, Hükümet Başkanı ve Dışişleri Bakanı olan Akakiy İvanoviç Çhenkeli yapacaktı5. Yaklaşık 45 kişiden oluşan heyette (Kazemzadeh, 1951:109) her milletten ikişer kişi oy hakkına sahipti. Bu üyeler şunlardı: Gürcülerden

1

Vehib Paşa, 22 Nisan‟da Çhenkeli‟ye gönderdiği telgrafta barış müzakerelerine Trabzon‟da devam edilmesini istemişti (DMZG, belge no: 98, s. 199). Çhenkeli 23 Nisan‟da Vehib Paşa‟ya gönderdiği cevabî telgrafta Trabzon‟un ulaşım açısından uzak kaldığını ve daha yakın olan Batum‟da müzakerelerin devam etmesini talep etmişti (DMZG, belge no: 102, s. 224). Vehib Paşa Çhenkeli‟nin bu teklifini Enver Paşa‟ya iletmişti. Enver Paşa da müzakerelerin Batum‟da olmasının, hem Batum‟da barış müzakereleri delegelerinin kalabileceği uygun binaların bulunması, hem de Çhenkeli‟nin görevini kolaylıkla yapması açısından uygun olacağını belirtmişti (Şahin, 2002:514). Bunun üzerine Vehib Paşa, Çhenkeli‟ye 26 Nisan‟da gönderdiği telgrafta Osmanlı devletinin Batum‟u yeni müzakere yeri olarak uygun gördüğünü bildirmişti (DMZG, belge no: 122, s. 253). Böylece Batum yeni müzakerelerin yapılacağı yer olarak tespit edilmişti (Transcaucasian Post, 5 Nisan 1919, no. 13, s. 4; Avalov, 1924:33).

2

DMZG, belge no: 122, s. 253; Vakit, 1 Mayıs 1918, n. 192; Tasvir-i Efkâr, 2 Mayıs 1918, n. 2442; Ati, 2 Mayıs 1918, n. 122; Sabah, 1 Mayıs 1918, no. 10222; Kazemzadeh, 1951:109; Avalov, 1924:37.

3

Vehib Paşa, heyetin Halil Bey‟den sonraki 2. önemli üyesidir (Şahin, 2002:515). Trabzon‟daki barış görüşmelerine katılacak Vehib Paşa‟ya Rus-Osmanlı sınırlarını gösteren haritanın hemen gönderilmesi istenmiştir (BOA, BEO.NGG, 338441, Sadaret‟ten Başkumandanlık Vekaleti‟ne - 29 Nisan 1918).

4

Ahmed Rasim, “Ahmed Rasim Bey Kafkasya‟da II”, Tasvir-i Efkâr, 17 Haziran 1918, n. 2488, s. 1. Osmanlı heyetindekilerin alacakları yevmiye ve harcırah miktarları şu şekildeydi: Adliye Nazırı Halil Bey‟e dört yüz lira harcırah, 15 lira yevmiye; Nafia müsteşarı Muhtar Bey ile Petrograd sefareti baş katibi Orhan ve Nizameddin beylere yetmiş beş lira harcırah ve Muhtar Bey‟e on, Orhan Bey‟e beş ve Nizamettin Bey‟e dört lira yevmiye verilmesi kararlaştırılmıştır (BOA, MV, 212/ 4, 4 Mayıs 1918; BOA, BEO.NGG, 338525 Hariciye Nezareti‟nden Sadaret‟e - 19 Nisan 1918).

5

NA, FO, 248/ 1196/210 Bristow (Tebriz) to FO (25 Nisan 1918); Tanin, 31 Mayıs 1918, n. 3403, s. 3; Kazemzadeh, 1951:109.

Çhenkeli, Nikolay Nikoladze, Azerilerden Mehmed Hasan Hacinski ve Mehmed Emin Resülzade, Ermenilerden Aleksdandr Hatisyan ve Hovhannes Kaçaznuni1

.

Osmanlı devleti ve Maverâ-yı Kafkas delegelerinin dışında Şimali Kafkasya‟dan ve Almanlardan da bir heyet Batum Konferansı‟na katılacaktı. Başkanlığını Haydar Bammatof‟un yaptığı Şimali Kafkas delegasyonu üyeleri Ali Han Kantemirof, Abdülmecid Çermoyef, Zübeyir Timurhanof ve Mehmet Kadı Dibirof‟dan oluşmaktaydı2

. Kafkasya‟yı yakından takip eden Almanlar da Batum Konferansı‟na bir heyet göndermeyi kararlaştırmışlardı. Heyetin başkanlığına Almanya‟nın İstanbul askeri ateşesi General Otto von Lossow getirilmişti3. Konferansa Rusya da iştirak etmek istemişse4

de bu kabul edilmemiştir (Şahin, 2002:541-545).

Batum Konferansı‟nda Osmanlı devletinin talepleri, Enver Paşa‟nın 2 Mayıs 1918‟de Vehib Paşa‟ya gönderdiği on bir maddelik “Kafkasya Hükümeti ile akd edilecek

muahede-i sulhiye müsveddesi” adını taşıyan bir antlaşma taslağını havi telgrafta

belirtilmiştir. Bu taslak metinde, dâhili asayişin temini ve harici düşmanlara karşı Osmanlı devletinin yardım edebilmesi; Osmanlı devletinin Ermeni çeteleriyle mücadelesinde Kafkas hükümetinin yardım etmesi; Kafkasya‟daki tüm İtilaf görevlilerinin sınır dışı edilmesi; Osmanlı devletinin Kafkas hükümetine ait demiryollarını ve Hazar denizindeki gemileri askeri amaçla kullanabilmesi; bunların karşılığında Osmanlı devletinin Maverâ-yı Kafkas devletine ticarî ve malî konularda yardım etmesi gibi maddeler mevcuttu5. Bunun dışında Batum Konferansı‟nda Osmanlı

1

Tanin, 31 Mayıs 1918, no. 3403, s. 3; Kazemzadeh, 1951:109. Hovannisian, 1967:173; Avalov, 1924:34.

2

Ahmed Rasim, “Ahmed Rasim Bey Kafkasya‟da II”, Tasvir-i Efkâr, 17 Haziran 1918, no. 2488; Şahin, 1996a:82. Şimalî Kafkasya‟nın ise konferansa katılmasının amacı, her ne kadar bağımsızlığını ilan etmiş olsa da Maverâ-yı Kafkasya‟nın bir parçası olmaktır. Şimali Kafkasya 11 Mayıs 1918‟de bağımsızlığını ilan etmiş (Cabağı, 1967:77) ve Gürcistan ile Osmanlı devleti tarafından tanınmıştı (Nesibzâde, 1990:18).

3

Heyetin diğer üyeleri eski Tiflis başkonsolosu Kont Friedrich von der Shulenburg ve Kafkasya üzerinde danışmanlık ve akademisyenlik yapan Otto Günther von Wezendonk‟dir (Hovannisian, 1967:173). Enver Paşa 4 Mayıs 1918‟de III. Ordu Kumandanı Vehib Paşa‟ya bir telgraf göndererek Almanya‟nın Batum‟a Lossow başkanlığında bir heyet göndereceğini ve Lossow‟un çok hayırhah birisi olduğunu ve ondan istifade edilmesini gerektiğini ve Almanların da barışın bir an önce olmasını istediklerini bildirmekteydi (ATASE, BDH, Kls: 2919, D: 61, B: 3, Enver Paşa‟dan Vehib Paşa‟ya-4 Mayıs 1918). Fakat Almanların hangi niyetlerle konferansa geldikleri müzakereler başlayınca ortaya çıkacaktı.

4

Bolşevik hükümetinin Batum görüşmelerine katılmak için Alman Elçi Mirbah‟a gönderdiği yazı şu şekildeydi: “Türkiye Almanya ve sözde Transkafkasya hükümeti arasında Batum‟a yapılan barış müzakerelerinde Rus hükümetinin de temsil edilmesi gereklidir” (The Times, September/Eylül 18, 1918, n. 41793, s. 5).

5

Osmanlı devleti Maverâ-yı Kafkas hükümetinden, Enver Paşa‟nın Vehib Paşa‟ya gönderdiği 4 Mayıs tarihli telgrafta belirttiği üzere, Brest-Litovsk‟ta Osmanlı devletine verilen arazilerin dışında 1878 sınırını aşarak Ahıska, Ahılkelek, Gümrü ve Alagöz dağı gibi yeni topraklar da talep edecekti. Enver Paşa bu toprakların Osmanlı devletine verilmesiyle kuzey ve doğu Kafkasya‟daki Müslümanlarla münasebetin kurulmasını amaçlamaktaydı1

. Bu taleplerin kabul edilmesi, Maverâ-yı Kafkasya‟nın tamamen Osmanlı devletinin kontrolü altına girmesi anlamına gelmekteydi.

Almanlar gözlemci sıfatıyla konferansa katılacak olmalarına rağmen (Hovannisian, 1967:173) Batum Konferansı için daha çok kendilerinin ve Gürcülerin haklarını koruyan taslak bir metin hazırlamışlardı2. Alman hükümeti Lossow‟a manganez, petrol ve diğer imtiyazlar karşılığında maddî yardım etme verme yetkisini de vermişti3

.

Osmanlı devleti delegasyonu, İstanbul‟da bulunan Şimalî Kafkas delegeleri ve Alman delegeleriyle birlikte 1 Mayıs 1918 günü Gülnihal vapuruyla Batum‟a hareket etmişti. Konferans için Batum‟a giden delegelerin yanında Batum, Kars ve Ardahan‟da mülkî teşkilat kurmakla vazifeli memurlar, güvenliği sağlayacak polis ve jandarmalar ve gazeteciler de bulunmaktaydı. Heyet 6 Mayıs 1918‟de Batum‟a ulaşmıştı4. Çhenkeli başkanlığındaki Maverâ-yı Kafkas delegasyonu ise Tiflis‟ten 5 Mayıs 1918‟de hareket etmiş (Avalov, 1924:34) ve Batum‟a 6 Mayıs‟ta varmıştır5

.

1

ATASE, BDH, Kls: 2919, D: 61/499, B: 3-1.

2

Taslak metin özetle şu şekildeydi:

1- Türkiye ve Almanya, Maverâ-yı Kafkasya‟nın Rusya‟dan ayrılmasını destekleyerek, onu bağımsız bir devlet olarak kabul edeceklerdir.

2- Maverâ-yı Kafkasya, Brest-Litovsk Antlaşması‟nı tanıyacaktır.

3- Çoruh-Acara nehirlerin güneyindeki Kars, Ardahan Batum bölgeleri Türkiye‟ye verilecektir. 4- Lüzumunda Türkiye ve Maverâ-yı Kafkasya askerî bir ittifak yapacaktır.

5- Demiryolları bir Maverâ-yı Kafkasya komisyonuna verilecektir. Bu komisyon aynı zamanda, Batum limanını idare etme hakkına sahip olacaktır.

6) Doğal kaynaklar bir Maverâ-yı Kafkasya komisyonu tarafından işletilecektir. 7- Maverâ-yı Kafkasya‟da Alman konsoloslukları kurulacaktır (Bihl, c. II, 1992:48).

3

NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, n. 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office.

4

Türk heyetinin Batum‟a gidişi ve orada karşılanışı ileride daha detaylı olarak incelenecektir.

5

NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177 The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; Ruşen Eşref, “Anadolu‟nun Kıyılarında IV (Batum)”, Vakit, 28 Mayıs 1918, no. 219. Maverâ-yı Kafkasya heyeti yoldayken Notanebi istasyonunda durduğunda trenin etrafını saran kalabalığa Çhenkeli “Bağımısızlık için gerekirse canımı veririm” ifadeleriyle hitap etmişti (Kavkazkoe Slovo, 14 (27) Mayıs 1918, n. 94, s. 2).