Maverâ-yı Kafkasya’nın Bağımsızlık İlanı ve Barış Görüşmelerine Devam Kararı Alması Kararı Alması

Maverâ-yı Kafkas hükümetinin 13/14 Nisan 1918‟de Osmanlı devletine savaş ilan etmesiyle, Trabzon Konferansı sona ermiş, Osmanlı devleti ile Maverâ-yı Kafkas Komiserliği arasındaki meselelerin barış yolu ile çözülmesi umudu başka bahara kalmıştı. Trabzon Konferansı‟nda Maverâ-yı Kafkas delegasyonu başkanı olan Çhenkeli, Tiflis‟te Seym‟i bilgilendirerek, barış müzakerelerine devam edilmesine vurgu yapmıştı. Fakat müzakerelere devam edilebilmesi için Türkiye‟nin Maverâ-yı Kafkas Komiserliği‟nden beklediği iki önemli husus vardı: Komiserliğin bağımsızlığını ilan etmesi ve Brest-Litovsk Antlaşması‟nı kabul etmesi. Bu arada Türk ordusu 14 Nisan 1918‟de Batum‟u aldıktan sonra, Çürüksu-Ozurgeti, Ahıska-Ahılkelek ve Kars istikametlerindeki askeri harekâtı hızlı ve başarılı bir şekilde yürütmekteydi. Böyle bir durumda Maverâ-yı Kafkas hükümetinin önünde iki seçenek vardı; ya savaşa devam edecek, ya da Osmanlı devleti ile tekrar barış masasına oturacaktı.

Seym‟de üyeler ikiye bölünmüşlerdi. Bir kısım üyeler savaşa devam edilmesi taraftarı iken, diğerleri barış müzakerelerine devam etmekten başka çareleri olmadığını belirtiyorlardı. Savaş taraftarlarını mevcut başbakan Gegeçkori, barış taraftarlarını dışişleri bakanı Çhenkeli temsil etmekteydi. Gegeçkori iktidara geldikten sonra verdiği kararlar Seym‟i zora sokmuştu. Ayrıca Maverâ-yı Kafkas hükümetinin Türk ordusu ile savaşacak kadar güçlü bir ordusu bulunmamaktaydı. Bunun dışında, başta İngiltere olmak üzere çok şey umdukları batılı devletlerden bekledikleri yardımları bir türlü alamamışlardı. Bütün bunların yanında Maverâ-yı Kafkas Komiserliği‟ni oluşturan halklar arasında ciddi kopukluklar meydana gelmişti. Bu sorunlar nedeniyle Seym‟de barış tarafı daha ağır basmaya başlamıştı.

Seym‟in barış istemesi üzerine Çhenkeli 21 Nisan 1918‟de Türkiye ile görüşmelerin en kısa zamanda başlamasına dair bir yazı yayımlamıştı (Şahin, 2002:486). Bu yazıya karşılık olarak Vehib Paşa İstanbul hükümetinden aldığı direktifle 22 Nisan‟da Çhenkeli‟ye bir yazı göndererek, Maverâ-yı Kafkas delegasyonunun gönderilmesini istemişti (BOA, YB (21). 7/35; DMZG, belge no: 98, s. 199). Bu barış teklifi Tiflis‟te oldukça olumlu karşılanmıştı (Swietochowski, 1988:168). Zira Osmanlı devleti ile

devam eden savaşta Maverâ-yı Kafkasya değil Osmanlı ordusu çok hızlı ve başarılı ilerlemekteydi. Bu ise Osmanlı devletinin meseleleri savaş yoluyla değil barış yoluyla çözüme kavuşturmak istediğini göstermektedir.

Bu arada Seym‟de önemli gelişmeler olmaktaydı. 22 Nisan 1918‟de Çheidze başkanlığında toplanan Maverâ-yı Kafkas Seymi‟nde Maverâ-yı Kafkasya‟nın bağımsızlık meselesi tartışılmaktaydı. 22 Nisan gece yarısına kadar süren çok şiddetli tartışmalardan sonra1

ve Gürcüleri Azeri Müslümanların desteklemesiyle², 3 ret oya karşılık 80 kabul oyla (Tanin, 31 Mayıs 1918, n. 3403), Maverâ-yı Kafkasya‟nın Rusya‟dan ayrılarak bağımsız bir cumhuriyet olduğu resmen ilan edilmişti3. Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan‟dan oluşan devletin ismi Maverâ-yı Kafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti‟ydi. Federasyonu oluşturan bu unsurlar kendi işlerinde bağımsız fakat dışişlerinde Seym‟e bağlıydılar4. Yeni hükümeti kurma görevi Maverâ-yı Kafkasya‟nın bağımsızlık sürecinde etkili olan ve Türkiye ile bir an önce barış müzakerelerine başlanmasını isteyen Çhenkeli‟ye verilmişti5

.

Maverâ-yı Kafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti, 23 Nisan 1918‟de yayımlamış olduğu bir tamimle bağımsızlık ilanını bölgedeki halklara bildirmişti (DMZG, belge no: 101, s. 222-223). Bolşevik hükümeti ise Maverâ-yı Kafkasya Komiserliği‟nin bağımsızlık ilanını bir “ihanet” olarak nitelemişti (Afanasyan, 1981:53). Bolşevikler kendilerinin ilan ettikleri “halkların kendi kendilerini yönetme” prensibini unutmuş gözükmektedirler.

22 Nisan 1918‟de, Maverâ-yı Kafkas Seymi‟nde bağımsızlığın ilanından sonra, Çhenkeli‟nin de çabaları ile Brest-Litovsk Antlaşması kabul edilmiş (Şahin,

1

Maverâ-yı Kafkasya‟nın bağımsızlık tartışmaları için bkz: DMZG, belge no: 99, s. 200-222. Seym‟deki toplantıda söz alan Çhenkeli Trabzon Konferansı ile alakalı detaylı bir açıklama yapmış ve müzakerelerin devam etmesi temennisinde bulunmuştu (DMZG, belge no: 54, s. 107-112).

2

NA, FO, 248/ 1196/208, Caumilage (Tiflis) (26 Nisan 1918). Mirza Bala, 1938:122-123.

3

DMZG, belge no: 99, s. 222; NA, FO, 248/ 1196/ 209, Caumilage (Tiflis) to Foreign Office (23 Nisan 1918); NA, AIR, 1/22282/209/74/2, Stituation in Transcaucasia an Transcaspia (February 1918-September 1919); USA. NA, 184.021/162, Paris Peace Conference; The Transcaucasian Post, April/Nisan 2, 1919, n. 12, s. 3; Tanin, 31 Mayıs 1918, No. 3403; NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office. İşçi Asker ve Köylü Temsilcileri Sovyetleri Maverâ-yı Kafkasya‟nın bağımsızlığını desteklemişler fakat şu şekilde davette bulunmuşlardı: “Maverâ-yı Kafkasya demokrasisinin savaş kabiliyetli, disiplinli ordu kurmak yoluyla Maverâ-yı Kafkasya‟nın asıl bağımsızlığı ve inkılabın zaferini savunmaya davet ediyor” (DMZG, belge no: 107, s. 228).

4

USA, NA, 184.021/162, Paris Peace Conference,

5

501) ve Osmanlı Devleti ile barış görüşmelerinin devam ettirilmesine karar verilmişti¹. Seym tarafından başından beri inatla reddedilen Brest-Litovsk Antlaşması‟nın kabul edilmesinin altında yatan neden aslında Türk ileri harekâtının çok başarılı bir şekilde ilerliyor olmasıydı. Zira, bu sırada Kars dışındaki bütün Elviye-i Selâse toprakları Türklerin eline geçmişti.

Çhenkeli, 23 Nisan‟da Vehib Paşa‟ya gönderdiği telgrafta Seym‟in bağımsızlığını ilan ettiğini, Maverâ-yı Kafkasya Federatif Cumhuriyeti‟nin kurulduğunu belirterek barış müzakerelerinin yeniden başlaması için delegelerin Batum‟a gelmesini ve Türk ileri harekâtının durmasını talep etmişti (DMZG, belge no. 102, s. 224). Vehib Paşa, 24 Nisan‟da Çhenkeli‟ye gönderdiği cevabî telgrafta, 1877-1878 sınırının ötesinde devam eden Türk ileri harekâtının durdurulacağını, sınırın geri tarafında ise askerî harekatın Kars tabyalarına 2 km mesafeye kadar ilerleyeceğini bildiriyordu (DMZG, no. 106, s. 227-28). Maverâ-yı Kafkas devletinin Brest-Litovsk‟u tanımasını ve barış görüşmelerine devam kararı almasını olumlu karşılayan Osmanlı devleti 25 Nisan 1918‟de Maverâ-yı Kafkasya Cumhuriyeti‟ni tanımıştır2

.

Yeni hükümeti kurma görevi verilen Çhenkeli dört gün süren çalışmalarından sonra yeni kabinesini kurdu. Çhenkeli‟nin başbakanlık ve dışişleri bakanlığı yapacağı bu yeni kabinede Gürcüler beş, Azeriler beş, Ermeniler ise dört bakanlığa sahiptiler. Ancak, Gürcüler daha önce olduğu gibi önemli bakanlıkları elde etmişlerdi3

. Yani Gürcüler bu kabinede de etkin konumdaydılar. Savaşçı bir kabine olan Gegoçkori kabinesinin yerine daha barışçı Çhenkeli kabinesinin gelmişti.

1

NA, FO, 248/ 1196/208, Caumilage (Tiflis) (26 Nisan 1918); DMZG, belge no: 100, s. 222.

2

Enver Paşa 25 Nisan‟da Tevfik Salim Bey‟e gönderdiği telgrafta “Hükümet-i Seniyye Cenûb-i Kafkas hükümetinin istiklalini tanıyor, sulh müzâkeratına devama muvafakat ediyor ve bu kararını düvel-i müttefikaya dahi tebliğ eylemiştir” demiştir (Şahin, 2002:502). Bunun üzerinde Vehib Paşa Maverâ-yı Kafkas hükümetine bir telgraf göndererek Osmanlı hükümetinin Maverâ-yı Kafkasya Demokratik Federatif Cumhuriyeti‟ni tanıdığı bildirmişti (DMZG, belge no: 122, s. 253).

3

Çhenkeli‟nin yeni kabinesinin diğer isimleri ve vazifeleri şu şekildeydi: Noy Ramişvili (Gürcü) içişleri, Aleksandr I. Hatisyan (Ermeni) maliye, Melik-Aslanov (Azeri) ulaştırma, Fethali Han Hoyski (Azeri) Adalet, Grigori T. Georgadze (Gürcü) Harbiye, Noy G. Homeriki (Gürcü) ziraat, Nesib Yusufbekov (Azeri) eğitim, Mehmed Hasan Hacinski (Azeri) ticaret ve endüstri, Avetik I. Sahakyan (Ermeni) iaşe, Hovhannes Kaçaznuni (Ermeni) kamu hizmetleri, Aramayis A. Erzinkyan (Ermeni) çalışma ve İbrahim Haydarov (Azeri) devlet kontrolü bakanlıklarını almışlardı (DMZG, belge no: 108, s. 229; Hovannisian, 1967:168; Kazemzadeh, 1951:107). Kafkasya politikalarını yakından takip eden Enver Paşa, III. Ordu Kumandanı Vehib Paşa‟ya 7 Mayıs 1918‟de bir telgraf göndererek Maverâ-yı Kafkasya‟da yeni kurulan bu kabinenin üyelerinin kim olduğu, bu üyelerin hangi millete ve partilere mensup oldukları ve bunların arasında kaç İslam olduğu hakkında malumat istemişti (TTK Arşivi, Kazım Orbay Kısmı, II. Bölüm , belge no: 154).