Brest-Litovsk Barışı Elviye-i Selâse, Türk ve Dünya Kamuoyu

Brest-Litovsk Antlaşması‟nı Türk basını büyük bir coşku ile karşılamıştır. Vakit gazetesi “Sulhun Şehitlerimize ve Gazilerimize Üç Mükâfatı: Kars-Ardahan-Batum”1

,

Sabah gazetesi “Şarkta Sulh Güneşi” (Kılıç, 1998:398-399), Tasvir-i Efkâr gazetesi

“Rusya ile Müsâlaha, Kafkasya’da Arazi-i Mağsubemizin İstirdadı”2

ve Ati Gazetesi “Kars, Ardahan, Batum’un Tahlisi” 3

başlıklarıyla vermişti. Gazetelerin hemen hemen tamamında başta Batum olmak üzere Kars, Ardahan ve Kafkasya hakkında coğrafî, tarihî, sosyo-ekonomik açıdan haberler yazılar çıkmaya başlamıştı. Mesela Tasvir-i

Efkâr gazetesinin 5 Mart 1918 tarihli “Kars, Ardahan, Batum Livaları” başlık

haberinde, Elviye-i Selase hakkında kısa coğrafî bilgiler verilmişti⁴. Tüccarzade İbrahim Hilmi Bey, Ati gazetesinin 6 Mart 1918 tarihli nüshasında “Kafkasya Hakkında Erkâm” başlıklı haberinde Kafkasya‟nın coğrafi özelliklerini anlattıktan sonra etnik ve demografik profilini çizmişti5

. Yine Ati gazetesinin 13 Mart tarihli nüshasında “Kafkasya ve Kafkasyalılar” başlıklı yazısında Oğuz Oğlu, Batum hakkında ayrıntılı bilgiler vermişti6

. Tanin gazetesinde 6 Mart 1918 tarihli “Muahede-i Sulhiye’nin

Hülasası” isimli haberde, Brest-Litovsk barışındaki maddeler özet olarak verildikten

1

Bu haberde Vakit gazetesi Meclis-i Mebusan‟daki Brest-Litovsk görüşmelerini haberleştirmiştir. (Vakit, 5 Mart 1334/1918, n. 135, s. 1).

2

“Rusya ile Müsâlaha, Kafkasya’da Arazi-i Mağsubemizin İstirdadı” başlığıyla çıkan haberin altındaki sürmanşette ise “Araz-i Kadimemizin İstihlası” ibaresi vardı. Haberde Meclis-i Mebudan‟daki görüşmeler de okuyuculara aktarılmıştır. (Tasvir-i Efkâr, 5 Mart 1334/1918, n. 2383, s. 1).

3

Ati gazetesi de Meclis-i Mebusan‟daki Brest-Litovsk görüşmelerini haberleştirmiştir (Ati, 5 Mart 1334/1918, n. 64).

4

Söz konusu coğrafi bilgiler şu şekildedir: “Rusya ile 93 muharebesinden evvelki hududumuz, bugünkü İran, Türkiye ve Rusya hududlarının mültekasında bulunan Ağrı dağının doğusunda İran hududuna ayrılarak, Aras nehrini takip etmekte idi. Hudud buradan Erivan ve Aleksandropol (Gümrü) şehirlerinin yakınından geçerek Çıldır gölüne doğru doğuya doğru yönelmekte, gölün hizasında kuzey batıya doğru yöneldikten sonra Poti ve Sohumkale (Sohum) arasında Karadeniz‟e dökülmekte idi. Bu hudut ile şimdiki hududumuz arasında kalan arazi, yaklaşık 416.000 kilometrekare kadar olduğuna göre, mühim bir vilayet teşkil edecek genişliğe haizdir. Bu arazi eski mülki taksimata göre Kars, Batum ve Ardahan livalarına bölünmüştü” (Tasvir-i Efkâr, 5 Mart 1918, n. 2384).

5

Tüccarzâde Hilmi Bey Batum‟un şehir merkezinin nüfusunu 40.000 olarak göstermiş ve Batum vilayetinin yüzölçümünü 6.976 kilometrekare, toplam nüfusunu da 183.100 olarak vermiştir (Ati, 7 Mart 1334/1918, n. 66).

6

Bu bilgilerin bir kısmı şu şekildedir: “Burası Osmanlı-Rus savaşları sonunda serbest liman olması lazım geliyordu. Şehrin ilhâkı senesinde ahalinin nüfusu 15.000 idi. Yerli ahalinin büyük çoğunluğu Müslüman, ikinci derecede Gürcü ve kalanı Ermeni‟dir. Batum‟a demiryolu yapıldıktan sonra çevre yerlerden burada çalışmaya çok insan gelmiştir. Gayet elverişli olan Batum limanına eski ve yeni dünya gemileri uğrarlar. Batum‟dan yılda 50-60 milyon pud ihraç edilir. Batum yoluyla ihraç edilen maddeler: petrol, manganez, yün, pamuk, mısır vesair hububattır” (Ati, 13 Mart 1334/1918, n. 72).

sonra, Batum hakkında bilgiler verilmişti1

. Tasvir-i Efkâr gazetesinin 6 Mart tarihli nüshasında ise “Kafkasya’daki Arazi-i Mağsubemize Bir Nazar…” isimli haberde Batum‟un yanında Kars, Ardahan, Erzurum ve Trabzon hakkında çeşitli bilgiler vermektedir (Tasvir-i Efkâr, 6 Mart 1334/1918, n. 2385, s. 1). Vakit gazetesinde 6 Mart tarihli “Kars, Ardahan, Batum” başlıklı haberde, Ahmet Emin Bey bu bölgelerin Türklerin elin geçmesi ile burada yaşayan insanların kurtulacağını söylemiş ve İngiliz gazetelerinde yazıldığı gibi emellerinin “fütuhat” değil “imaret” olduğunu belirtmiştir2

. Brest-Litovsk Antlaşması hiç şüphesiz ki en büyük coşkuyu Elviye-i Selâse ahalisinde meydana getirmişti. Batum, Kars ve Ardahan‟ın Türklere verilmesi bölge halkında büyük bir sevinç oluşturmuştu. Onların bu sevinci padişaha “şükran” ve “tebrikâtlarını” ilettikleri telgrafa yansımıştı. Bu telgraf şu şekildeydi:

“Hükümet-i Seniyyemizin ittihaz eylediği tedâbir-i sâibe neticesi olarak Rusya ile akdine muvaffak olduğumuz sulh şeraiti 93 Muharebesi‟nde tazminat-ı harbiye mukabili olarak terkedilmiş olan Batum, Kars ve Ardahan‟ın mâder-i vatanla birleşmesini te‟min edecek bir mahiyette bulunmasına muvaffakiyet hâsıl eylemesinden dolayı mahâll-i mâ‟rûza namına arz-ı şükrân ve tebrikât eyleriz…” (Kılıç, 1998:403).

1

Haberin Batum ile ilgili kısımda şu bilgiler mevcuttu: “Batum, Lazistan sancağının merkeziyken, Berlin muahadenamesi mucibince tazminat-ı harbiyeye mukabil olarak muvakkaten Rusya‟ya terk edilmiştir. Ruslar 1877 muharebesi zarfında Batum‟u zabt etmek için hayli uğraşmışlarsa da muvaffak olamamışlardı. Lazistan sancağının merkezi olan Batum şehri bizim idaremizde bulunduğu dönemde el-yevm pek gelişmiş bir liman haline gelmiştir. Ruslar şehri ıslah için haylice çalışmış oldukları gibi şehrin tahkim edilmemesi de Berlin muahedesi ahkamından olduğu halde onlar buna ehemmiyet vermeyerek 1886‟da tahkim etmişler ve bir harp limanı haline getirmişlerdir. Şehrin iyi ve tabii bir liman sahibi olmasından dolayı ehemmiyeti günden güne artmış ve nüfusu da süratle artarak evvelce altı bin iken, bugün on beş bine vasıl olmuştur. Sekenesinin büyük çoğunluğu Müslümandır” (Tanin, 6 Mart 1334/1918, n. 3317, s. 4).

2

Ahmet Emin Bey‟in makalesinin önemli kısımları şöyledir: “Ardahan, Kars ve Batum‟un istihlası üzerine şark cihetine aid olan emellerimizden biri husul bulmuştur. Diğer biri komşumuz İran‟ın ecnebi boyunduruğu altından kurtulması, mukadderatına hakim olması ve kendi ihtiyaçlarına göre serbest bir tekamül geçirmek imkanı elde etmesidir. Bu emelde Rus tehlikesinin zail olması ve bir gün evvel kuvvetli bir İran tesis etmesi memleketlerimizde umumi bir temenni halini almıştır. İki komşu memleket arasındaki yanlış fikirler tamamıyla silinmiştir. Artık ikisi de bir Berlin‟e ne kadar muhtaç olduklarını biliyorlar…. Son zamanlarda bilhassa İngiliz gazetelerinin bizim na-mahdud fütuhat emelleri beslediğimiz hakkında yazdıkları yazıları olsa olsa bir tahrikat vasıtası diye telakki edeceğiz, bizim sergüzeşt-cûyane fütuhat emelleriyle kaybedecek vaktimiz yoktur. Biz hepimiz şurasına kaniiz ki bizim vazifemiz futuhattan evvel imarattır. Osmanlı milletinin ne kadar ciddi emeller beslediği ve asra layık bir hayata malik olmak için harpten sonra ne kadar gayretle çalışmaya hazırlandığı ânı gösterecektir” (Vakit, 6 Mart 1334/1918, n. 136, s. 1).

Bres-Litovsk Antlaşması Batı basınında da geniş yankı bulmuştu. İngiliz gazeteleri The

Times¹ ile The Manchester Guardian² ve New York Times³, The Atlanta Constitution¹,

1

The Times gazetesinde Brest-Litovsk Barışı ve Batum hakkındaki haberler şu şekildedir: “Brest-Litovsk Antlaşması ile Almanya Bulgaristan Dobruja, Konstanza, yolu ile Karadeniz‟i geçerek Batum‟a oradan da İran sınırına ulaşacaktır” (The Times, March/Mart 7, 1918, n. 41731, s. 6).

“Brest-Litovsk Barışı emperyal bir barıştır. Batum, Ardahan ve Kars‟ın Türklere verilmesi bölge halkının arzuları dikkate alınmadan yapılmıştır. Böylece, Rusya‟ya karşı yeni bir saldırganlık amaçlanmaktadır” (The Times, March/Mart 8, 1918, n. 41732, s. 5).

“Türkler Brest-Litovsk Antlaşması‟ndan sonra Kafkasya‟da ilerleyeceklerdir. Türkler zaten Erzurum‟u işgal etmişlerdir, buradan Kars, Sarıkamış ve Batum da alınacaktır. Eğer Hazar denizine ulaşılırsa, oradan Türkistan, İran ve Hindistan‟a ulaşılır. İran‟da petrol vardır. Anglo-Persian Oil Company‟i korumak için İngilizler önlemlerini alacaklardır” (The Times, March/Mart 21, 1918, n. 41743, s. 7). “Brest-Litovsk Antlaşması ile Almanya Rusya‟dan Türkiye adına Ardahan, Kars ve Batum‟u aldı” (The

Times, March/Mart 8, 1918, n. 41732, s. 5).

“Brest-Litovsk Antlaşması ile Almanlar 21 Şubat‟taki ültimatoma Kars, Ardahan ve Batum‟u da eklemişlerdir” (The Times, March/Mart 4, 1918, n. 41728, s. 8; The Times, March/Mart 4, 1918, n. 41728, s. 9; The Times, March/Mart 5, 1918, n. 41729, s. 6).

“Brest-Litovsk Antlaşması ile Kars, Ardahan, Batum Türklere verilmiştir” (The Times, March/Mart 4, 1918, n. 41728, s. 9).

“Kars Ardahan Batum‟un Türklere verilmesi ile Almanya doğuya ulaşmak için başka bir yolu denemektedir” (The Times, March/Mart 11, 1918, n. 41734, s. 7).

“Almanlar Karadeniz‟de Odesa ve Konstanza‟yı ele geçirdiler. Buhara ve Batum yolu ile Orta Asya ve Hindistan‟a gideceklerdir. Bu Bağdat yoluna alternatiftir. Asya‟daki ticaretin yanı sıra Batum‟daki çok önemli petrol ticaretini de kontrol edecektir” (The Times, March/Mart 14, 1918, n. 41737, s. 5).

2

The Manchester Guardian gazetesinde Brest-Litovsk Barışı ve Batum hakkındaki haberler şu şekildedir: “Brest-Litovsk Barışı ile Trankafkasya Almanlar tarafından alınmıştır. Batum ve Kars 1878‟de Rusya tarafından ele geçirilmişti. Batum petrolün ihraç edildiği yerdir” (The Manchester Guardian, March/Mart 4, 1918, s. 5).

“Almanların isteği ile Batum ve Kars, Rusya‟dan koparılmıştır. Almanya sadece Karadeniz‟e değil, İran‟a ulaşmak için burada bağımsız bir devlet istemektedir. Almanya böylece İran ve Hindistan‟a girebilecektir” (The Manchester Guardian, 5 Mart 1918, s. 4).

“Batum Karedeniz kıyısındaki en güzel limandır. Petrol ihraç edilen bir limandır. Kuban, Terek ve Bakû‟deki petroller buraya gelir. Kafkasya‟nın ticaret olarak da çıkış bölgesidir. İngilizlerin Batum petrollerinde çok payları vardı. Bu nedenle, Batum‟un kaybedilmesi İngilizler için çok büyük kayıp olacaktır. Burası artık Almanların eline geçmiştir” (The Manchester Guardian, March/Mart 5, 1918, s. 4).

“Brest-Litovsk Antlaşması ile Türkler Kars Ardahan ve Batum‟u almışlardır. Böylece, Türkler için İran, Orta Asya ve Hindistan yolu açılmıştır” (The Manchester Guardian, March/Mart 26, 1918, s. 4). “Brest-Litovsk Antlaşması ile Ana petrol yatakları Almanların eline geçecektir” (The Manchester

Guardian, April/Nisan 4, 1918, s. 4).

“Transkafkasya‟daki en zengin ve en değerli bakır ve manganez madenleri Türk-Alman bloğunun eline geçmiştir. Kars, Ardahan ve Batum‟u Almanların alma amacı bu zengin madenlere ulaşmaktır” (The Manchester Guardian, March/Mart 6, 1918, s. 5).

“Batum, Kars ve Ardahan Türklere verildi, fakat Türklerin buraları alacak güçleri yoktur. Almanlar da Türklere yardım edecek gibi durmuyorlar ve ganimet paylaşmada da Türklere bir şeyler vermeyeceklerdir. Almanya Falkenhayn‟ı geri çağırdı. Falkenhayn başarısız birisi değildi. Almanya‟nın amacı artık Orta Doğu değil Kafkasya ve Asya olmuştur” (The Manchester Guardian, March/Mart 15, 1918, s. 4).

“Kars, Ardahan Batum‟un Türklere verilmesinden sonra Türkler Kafkasya‟da Azerbaycan ve İran‟da kendi kanlarından olanlara kavuşacaktı Turancılık hareketleri gün yüzüne çıkacaktır. Halifeliği de kullanıp Müslümanlar üzerinde etkili olacaklardır” (The Manchester Guardian, March/Mart 21, 1918, s. 4).

3

New York Times gazetesindeki haberler şu şekildedir: “Batum, Türkiye sınırına 35 km uzaklıkta olup, Karadeniz‟in en iyi ve çıkış limanıdır. Ayrıca, Transkafkasya petrolleri buradan taşınmaktadır. Bu gibi önemli bölgeler Türklerin eline geçmiştir” (New York Times, March/Mart 4, 1918, s. 2).

Christian Science Monitor², Wall Street Journal³ ve The Washington Post⁴ gibi ulusal Amerikan gazetelerinin yanında Record Journal of Douglas County, Akron Weekly

Pioneer Press⁵ gibi yerel amerikan gazetelerinde Brest-Litovsk Antlaşması ve Batum hakkında haberler çıkmıştı. Ayrıca La Croix6

L'Humanite¹ ve Le Temps² gibi Fransız “Brest Antlaşması ile Batum, Kars ve Ardahan‟ın Türklere verilmiştir. Almanlar burayı Türklere sus payı olarak vermişlerdir. Almanların gerçek amacı ise, Kafkasya‟daki maden yataklarına sahip olmaktır. Almanlar bu sayede savaş sırasında çok ihtiyaç duydukları Kafkas manganez ve petrollerini Odesa ve İstanbul yolu ile Berlin‟e taşıyabileceklerdir” (New York Times, March/Mart 6, 1918, s. 8). “Kafkasların Türklere verilmesinin nedeni, Almanların bu zengin bölgeleri ele geçirmek istemeleridir.

Berlin-Bağdat hattının yanında Berlin-Batum-Baku-Bombay hattı da gündeme gelmiştir. Hattın Kafkasya‟daki güzergahı Batum-Tiflis-Bakû‟dür. Bakû‟den deniz yolu ile Hazar denizi geçildikten sonra Krasnovodosk‟a ulaşılabilecektir” (New York Times, March/Mart 17, 1918, s. 83).

1

The Atlanta Constitution Brest-Litovsk Barışı‟nı şu şekilde haber yapmıştır: “Batum‟un Türklere verilmesi ile Almanya Hindistan‟a yeni bir yol ile ulaşmıştır. Böylece Almanya, Hindistan ve Mezopotamya zenginlerine ulaşmış ve demiryolu vasıtasıyla bu zenginlikleri Almanya‟ya taşıyabileceklerdir” (The Atlanta Constitution, March/Mart 14, 1918, s. 8).

2

Brest Barışı ve Batum hakkında Christian Science Monitor gazetesinde şu şekilde haberler vardır: “Yaklaşık 25.000-50.000 arasında bulunan Gürcü ve Ermeniler, Batum-Bombay hattını Berlin-Bağdat hattına tercih eden Almanlarla birleşen Türklerin saldırısından önce, özellikle Amerika ve İngiltere‟den cephane yardımı beklemektedirler. Amerikan Dışişleri Misyonu‟nda görevli Dr. F.W. McCullum şunları demiştir: „Ermeniler ve Gürcüler dünyayı fethetme hevesinde olan Türklerin saldırısına karşı yardım için Amerika ve İngiltere‟ye başvurmuşlardır. Tatarlar, Gürcüler ve Ermenileri sararak Türklerin gelmesini beklemektedirler. Enver Paşa‟nın hayali, Cebelitarık Boğazı‟ndan başlayarak Kuzey Afrika, Türkiye, Arabistan, Kafkasya, İran, Orta Asya, Afganistan, Hindistan ve Pasifik Okyanusu‟na kadar uzanmaktadır. Ruslar geri çekilirlerken silahlarını Tatarlara satmaktadırlar. Bir Rus silahı 300 dolar bir fişek ise 3 dolardır, fakat bu paralar Tatarlar için problem değil çünkü paraları Almanlardan gelmektedir. Bu silahlarlarla da Ermeniler katledilmektedir. Almanların buna bir dur demesi lazımdır‟” (Christian Science Monitor , March/Mart 27, 1918, s. 5).

“Bağdat‟ın İngilizler tarafından işgali Almanları yeni yol arayışına itti, Berlin, Trabzon, Odesa, Batum ve Kafkasya‟nın önemi arttı” (Christian Science Monitor, May/Mayıs 23, 1918, s. 3).

“Bağdat‟ın işgali üzerine artık Berlin-Bağdat değil, Berlin-Odesa-Batum hattı gündeme gelmiştir. Transkafkasya demiryolları ile Türkistan ve Afganistan‟a gidilecektir” (Christian Science Monitor, May/Mayıs 23, 1918, s. 3).

“Brest-Litovsk‟ta yapılan antlaşma ile Kars, Ardahan ve Batum‟um Türklere verilmesi, Gürcülerin Batum‟dan Ermenilerin Kars‟tan vazgeçmeleri anlamına gelmekteydi Batum‟da genelde Müslüman Gürcüler vardır. Türkler Batum ve Kars‟ı alıp direkt olarak Tatarlarla ilişki içerisine girmeyi düşünmektedirler. İki Hıristiyan millet olan Gürcüler ve Ermeniler, Türkler ve Tatarlar tarafından sıkıştırılmışlardır. Bağdat‟ın İngilizler tarafından işgali yeni yol arayışına itti. Berlin-Trabzon-Odesa-Batum-Kafkasya‟nın önemi arttı” (Christian Science Monitor, May/Mayıs 23, 1918, s. 3).

3

Wall Street Journal gazetesindeki Brest Barışı ve Batum hakkındaki haberler şu şekildedir: “Batum‟um Türkler tarafından alınması ile Royal Ducth Petroleum Co‟nun Rusya‟daki çıkarları etkilenmeyecektir. Royal Dutch Batum-Bakû arasında boru hattından petrol taşıma sertifikasına sahiptir” (Wall Street Journal, March/Mart 12, 1918, s. 7).

“Berlin-Batum-Bakû-Bombay hattı Almanlar için önemli hale gelmiştir” (Wall Street Journal, March/Mart 27, 1918, s. 1).

“Almanlar Brest-Litovsk Antlaşması ile zengin Bakû petrol yataklarını ve Kafkasya‟daki diğer maden yataklarına ulaşma hakkını elde etti. Batum‟un da elde tutulması ile yıllık yaklaşık 7 milyon ton petrolü ihracını elinde tutacaktır” (Wall Street Journal, March/Mart 7, 1918, s. 6).

4

The Washington Post gazetesi Brest-Litovsk Antlaşması ile Almanya‟nın Batum, Ardahan ve Kars yoluyla Asya‟ya uzanacağına vurgu yapmaktaydı (The Washington Post, March/Mart 5, 1918, s. 1).

5

Record Journal of Douglas County, March/Mart 8, 1918, s. 6; Record Journal of Douglas County, March/Mart 22 1918, s. 6; Akron Weekly Pioneer Pres, March/Mart 15, 1918, s. 3.

6

La Croix gazetesinin 5 Mart 1918 tarihli nüshasında Brest-Litosk Antlaşması‟nda, 21 Şubat tarihli ültimatomunun değiştilerek, Batum, Kars ve Ardahan‟ın iltihak edilmesi anlamına gelen hükümlerin

gazeteleriyle, Irish Independent³ adlı İrlanda ve bir Hollanda gazetesi olan Het

Centrum‟da⁴ Brest-Litovsk ile ilgili yazılar çıkmıştı. Brest Barışı‟nda Batum, Kars ve Ardahan‟ın durumunun halkoylaması ile belirlenmesi hükmü bulunmasına rağmen, bu gazeteler Brest-Litovsk‟ta Batum, Kars ve Ardahan‟ın Almanya‟nın baskısı üzerine Osmanlı devletine verildiği üzerinde durmuşlardır. Hatta bazı gazeteler bunu, “Almanların Türklere bir sus payı” olarak nitelendirmişlerdi. Bu gazetelere göre, Almanya‟nın gerçek amacı savaşta kendileri için oldukça elzem olan Bakû petrollerine ve Kafkasya madenlerine ulaşmaktı. Bunun yanında Almanya Batum‟u elde etmekle İran, Mezopotamya, Afganistan, Orta Asya ve Hindistan‟a ulaşma imkânına sahip olacaktı. Berlin-Odesa-Batum-Bakû-Krasnovodsk-Bombay hattı ile Almanlar Hindistan‟a kolaylıkla ulaşabileceklerdi. Böylece bu bölgelerin zenginlikleri Almanlara geçecek ve İngilizlerin çıkarları zedelenecekti. Batı gazetelerinin diğer yorumları ise Türkler üzerineydi. Brest-Litovsk Barışı ile Türkler Batum, Kars ve Ardahan‟ı alacaklar ve Turancı ideallerini gerçekleştireceklerdi. Türkler Azerbaycan‟a ulaşacaklar ve oradan Orta Asya‟ya geçeceklerdi. Ayrıca, İran ve Afganistan yoluyla Hindistan‟a ulaşacaklar ve İslam birliğini kuracaklardır.

Batı gazetelerin kaygılarını yansıtan bu haberler aslında Almanların ve Türklerin ideallerinin bir ürünüydü. Almaların yönlendirmesiyle I. Dünya Savaşı başlarında Türkler İngiltere‟nin Hindistan yolunu kesmek için Mısır‟da, bunun yanında kendi Turancı ideallerini gerçekleştirmek için de Kafkasya‟da cephe açmışlardı. Ve Brest-Litovsk Antlaşması‟yla şu anda iki devlet için bu emellerini gerçekleştirme kapısı aralanmıştı. Fakat bu iki devlet Kafkasya‟daki ideallerini gerçekleştirmek için İngiltere ve Rusya ile olduğu kadar kendi aralarında da büyük bir rekabet içerisine gireceklerdi.

bulunduğu ifade edilmiştir (La Croix, Mars/Mart 5, 1918, n. 10735, s. 1). Aynı gazetenin 6 Mart 1918 tarihli nüshasında ise Brest-Litovsk Antlaşması ile Almanya‟nın Kafkasya‟daki başta petrol ve manganez olmak üzere madenlerine ulaşabileceğini yazmaktaydı (La Croix, Mars/Mart 6, 1918, n. 10736, s. 1).

1

L'Humanite gazetesinin 4 Mart 1918 tarihli nüshasında, Almanya‟nın Brest-Litovsk Antlaşmasıyla Batum, Kars ve Ardahan Batum‟u elde edebileceği belirtilmişti (L'Humanite, Mars/Mart 4, 1918, n. 5069, s. 1).

2

Le Temps gazetesi de Batum, Kars ve Ardahan ile alakalı 21 Şubat tarihli ültimatomunun değiştilmesine vurgu yapmıştı (Le Temps, Mars/Mart 4, 1918, n. 20694, s. 1).

3

Irish Independent gazetesi Türklerin Batum ve Ardahan‟ı ele geçirme imakınına kavuştuğunu yazmaktaydı (Irish Independent, Márta/Mart 5, 1918, s. 3; Irish Independent, March/Mart 15, 1918, s. 3).

4

13 Nisan 1918 tarihli Het Centrum gazetesinde Brest-Litovsk Antlaşması ile Batum, Kars ve Ardahan‟ın Türklerin eline geçebileceği yazılıydı (Het Centrum, April/Nisan 13, 1918, n. 10271, s.1).