Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya’nın Tahliyesi

Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya‟daki birliklerin tahliyesi için 21 Ekim‟de emir verilmiş, 27 Ekim 1918‟de ise Kuzey ve Güney Kafkas (Kafkas İslam Ordusu) Orduları lağvedilmiş ve Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya‟daki birlikler IX. Ordu‟nun emrine verilmişti. 29 Ekim 1918 tarihli emir ile 24 Ekim 1918 tarihinden itibaren 6 hafta nihayetinde Kafkasya‟nın Brest-Litovsk Antlaşması haricinde işgal olunan yerlerin tahliyesi istenmişti1. Yani 4 Aralık 1918‟de tahliyenin bitirilmesi hedeflenmişti. 30 Ekim 1918‟de Mondros Mütarekesi imzalandığında Azerbaycan‟da Nuri Paşa‟nın kumandasında Kafkas İslam Ordusu, bu ordunun emrinde 5. Kafkas Fırkası, 36. Fırka‟nın 106. alayı ve 36. Fırka‟dan bir topçu taburu bulunmaktaydı (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:626-627; TİH, c. I, 1999: 226). Kuzey Kafkasya‟daki birlikler ise 15. Fırka ve bu fırkanın emrinde olan 36. Kafkas Fırkası‟nın 107. Kafkas Alayı ve bir dağ topçu taburundan ibaretti. Bu birlikler Kuzey Kafkas İslam Ordusu‟nun emrinde Petrovsk‟u zapt harekâtındaydılar (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:638).

Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya‟nın tahliyesinde şu yol takip edilecekti: Kuzey Kafkasya‟daki birlikler önce tren ile Bakû‟ye sevk edilerek, buradaki birliklerle birlikte Gence-Tiflis demiryoluyla Batum‟a nakledilecekti. Sevkıyatın bir kısmı Gürcistan demiryolları kullanılarak yapılacaktı. IX. Ordu Kumandanı Yakup Şevki Paşa, 25 Ekim 1918‟de Harbiye Nezareti‟ne bir telgraf göndererek tren nakliyatının başlaması için Tiflis‟te bulunan Abdulkerim Paşa ve von Kress nezdinde teşebbüste bulunulmasını istemiştir2. Tahliye için bu gibi hazırlıkların dışında bazı tren yollarındaki bazı köprüler de tamir edilmişti3

.

Bu hazırlıklardan sonra Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya‟nın tahliyesine başlanılmıştı. Fakat 5. Fırka, Başkumandanlığın verdiği emir üzerine Azerbaycan ordusuna katılmış

1

ATASE, İSH, K: 3, G: 99, B: 99-1. Azerbaycan Ordu Kumandanı Nuri Paşa‟dan Başkumandanlık Erkân-ı Harbiye Riyaseti‟ne (5 Kasım 1918).

2

ATASE, İSH, K: 181, G: 125, B: 125-1, IX. Ordu Kumandanı Şevki Paşa‟dan Harbiye Nezareti‟ne (25 Ekim 1918). Harbiye Nezareti de Hariciye Nezareti‟nden Kafkas dâhilindeki Türk birliklerinin Batum yoluyla nakli için Kafkas hükümetlerine malumat vermesini istemişti (ATASE, İSH, K: 3, G: 117, B: 117-1 - 26 Ekim 1918).

3

ATASE, İSH, K: 129, G: 117, B: 117-1, IX. Ordu I. Şube Müdürü Komiser Vekili Mustafa Bey‟den Batum Askeri Komiseri Erkân-ı Harbiyesi Nuri Paşa‟ya (2 Kasım 1918).

bulunduğundan, Batum‟a tahliye edilmeyecekti. 15. Fırka ise Kuzey Kafkasya Kumandanı emrinde Petrovsk cephesinde bulunmaktaydı. Bu fırkanın Azerbaycan‟dan 11 Kasım‟a kadar Batum‟a bir tabur piyade, bir kudretli bataryası, sıhhiye bölüğü, seyyar hastane ve iki erzak kolu sevk edilmişti. 36. Fırka‟nın ise 106. Alayı Bakû civarında, 107. Alay ile cebel topçu taburu da Petrovsk civarındaydı1

.

Kuzey Kafkasya ve Azerbaycan‟daki Türk birlikleri tahliye edilirlerken, bazı zorluklarla karşılaşılmıştır. Bunlardan en önemlisi Gürcülerin trenlerle yapılan sevkıyata engel olmalarıydı. Batum‟a sevkıyatta bulunan trenler boş halde geri döndüklerinde, Gürcülerin tevkifi sonucunda, Azerbaycan‟da sevkıyata devam edebilecek kadar vagon ve makine (lokomotif) kalmamıştı2

. Gürcüler boş vagonların yanında mazot ve cephane yüklü trenlere de el koymaktaydılar3. Abdülkerim Paşa‟nın4

Gürcü hükümeti nezdinde yaptığı ısrarlı teşebbüsler sonucunda bu vagon ve trenler serbest kalmıştı5

. Gürcülerin

1

ATASE, İSH, K: 3, G: 105, B: 105-1, 2; ATASE, İSH, K: 1, G: 61, B: 61-1, 2, IX. Ordu Kumandanı Şevki Paşa‟dan Başkumandanlık Erkân-ı Harbiye Riyaseti‟ne (11 Kasım 1918).

2

ATASE, İSH, K: 3, G: 105, B: 105-1, 2; ATASE, İSH, K: 1, G: 61, B: 61-1, 2, IX. Ordu Kumandanı Şevki Paşa‟dan Başkumandanlık Erkân-ı Harbiye Riyaseti‟ne (11 Kasım 1918). Nuri Paşa da 5 Kasım‟da Başkumandanlık Erkân-ı Harbiye Riyaseti‟ne gönderdiği telgrafta Gürcülerin Azerbaycan‟dan Batum‟a sevkıyatta bulunan trenlere el konulduğundan bahsetmiştir (ATASE, İSH, K: 3, G: 99, B: 99-1, Azerbaycan Ordu Kumandanı Nuri Paşa‟dan Başkumandanlık Erkan-ı Harbiye Riyaseti‟ne - 5 Kasım 1918).

3

İlk önce Tiflis‟te bulunan 60‟a yakın mazot treni kurtarılmaya çalışılmış bunlardan ancak 26‟sı Gümrü‟ye getirtilebilmiştir. Kalan mazot vagonlar ise yağmaya uğramıştı (ATASE, İSH, K: 129, G: 117, B: 117-1. 9. Ordu 1. Şube Müdürü Komiser Vekili Mustafa‟dan Batum Askeri Komiseri Erkan-ı Harbiye Nuri Paşa‟ya - 2 Kasım 1918). Ayrıca 20‟den fazla cephane ve eşya treninin geri alınması için teşebbüste bulunulmuş fakat bir başarı elde edilememiştir (ATASE, İSH, K: 129, G: 117, B: 117-1. 9. Ordu 1. Şube Müdürü Komiser Vekili Mustafa‟dan Batum Askeri Komiseri Erkan-ı Harbiye Nuri Paşa‟ya - 2 Kasım 1918).

4

Abdülkerim Paşa, Gürcistan‟a Osmanlı devletinin temsilcisi olarak atanmıştı (Y.B.(21) 7/14).

5

Gürcistan‟daki Osmanlı Hükümeti Askeri Temsilcisi Abdülkerim Paşa, Sadaret‟e gönderdiği telgrafta girişimleri sonucunda Gürcülerin mazot yüklü 67 vagonu serbest bıraktıklarını ve nakliyatta kolaylıklar sağladığını belirtmiştir. (BOA, A.VRK, 825/ 55, lef: 2, Gürcistan Mümessili Abdülkerim Paşa‟dan Sadaret‟e). Gürcülerin Türk birliklerinin, erzak ve cephanenin nakliyatında gösterdiği bu kolaylıklar kısa sürmüş ve Türk trenlerine el koymaya devam etmişlerdir. Bunun üzerine 13 Kasım 1918‟de Harbiye Nezareti‟nden Abdülkerim Paşa‟ya gönderilen telgrafta Gürcistan Hükümeti nezdinde gerekli teşebbüslerde bulunularak trenlerin serbest bırakılmasını ve sevkıyatın aksamadan düzenli olarak devam ettirilmesini istemiştir (ATASE, İSH, K: 126, G: 157, B: 157-1, Başkumandanlık Vekâleti‟nden Gürcistan‟da Osmanlı Hükümeti Askeri Temsilcisi Abdülkerim Paşa‟ya (13 Kasım 1918). Bu emir üzerine harekete geçen Abdülkerim Paşa‟nın teşebbüsleri sonuç vermiş, Gürcistan tevkif ettiği trenleri serbest bırakmıştır. Tiflis‟te sadece dört cephane treni ile bir boş tren lokomotifleri olmaması nedeniyle kalmıştı. (ATASE, İSH, K: 70, G: 60, B: 60-1. Gürcistan Mümessili Abdülkerim Paşa‟dan Başkumandanlık Erkân-ı Harbiye Nezareti‟ne).

trenlere el koymasının yanında Tiflis-Batum arasında büyük bir demir yolu köprüsünün yıkılması da sevkıyatı zorlaştırmıştır1

.

Türk birlikleri Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya‟yı tahliye etmeye çalışırlarken İngilizler ise Mondros Mütarekesi hükümleri gereğince, Bakû‟yü işgal düşüncesinde oldukları için Azerbaycan ordusuna katılan Türk birlikleri de dâhil olmak üzere tahliyenin hızla bitirilmesini talep etmekteydiler. Nitekim İngiliz komutan Hamilton, 11 Kasım 1918‟de Sadaret‟e gönderdiği bir yazıda Mütarekenin 17. maddesi gereğince Osmanlı birliklerinin ve diğer unsurlarının tahliyesini istirham ettikten sonra, bu birlik veya unsurlardan herhangi birisinin Azerbaycan‟da kalmasının hiçbir şekilde mümkün olmayacağını belirtmişti. Hamilton yazısının devamında tahliyenin tam olması için Halil, Nuri ve Enver Paşalarla birlikte Enver Paşa‟nın babası Ahmet Bey ve İslam Ordusu‟nda herhangi bir hizmet için gönderilmiş olan Osmanlı subay ve askerlerinin de geri çekilmesi gerektiğini belirtmiştir2

.

Hamilton‟un bu talebine rağmen Harbiye Nazırı Abdullah Paşa, 12 Kasım‟da IX. Ordu Kumandanı Şevki Paşa‟ya gönderdiği telgrafta Azerbaycan‟daki Türk birliklerinin geriye alınacağından bahsetmiş, fakat kendi arzuları ile Azerbaycan‟da kalmak isteyenlerin kalabileceklerini söylemiştir3. Lağvedilen İslam Ordusu Kumandanı Nuri Paşa da Yakup Şevki Paşa‟ya gönderdiği 12 Kasım 1918 tarihli telgrafta kendisinin Azerbaycan Ordusu Kumandanı adı ile Azerbaycan hükümeti hizmetine dâhil olacağını ve Azerbaycan dâhilinde bulunan kıtaatın kumandasını ise 5. Kafkas Fırkası Kumandanı Mürsel Bey‟in üstleneceğini bildirmekteydi4. Böylece, Azerbaycan hükümetinin hizmetine dâhil olan subay ve erlerin dışındaki diğer bütün askerlerin geriye nakli hususunda Mürsel Bey sorumlu olmuştur.

Azerbaycan ve Kuzey Kafkasya‟nın tahliyesinde dönüm noktası Bakû‟nün İngilizler tarafından işgaliydi. Mondros Mütarekesi‟nin 15. maddesinde bulunan “Hükümet-i

Osmaniye Bakû’nün işgaline muteriz bulunmayacaktır” ifadesine göre, Bakû İngilizler

1

ATASE, İSH, K: 3, G: 99, B: 99-1, Azerbaycan Ordu Kumandanı Nuri Paşa‟dan Başkumandanlık Erkân-ı Harbiye Riyaseti‟ne (5 Kasım 1918).

2

ATASE, İSH, K: 267, G: 101, B: 101-10; ATASE, İSH, K: 3, G: 117, B: 117-1, İngiliz Kumandanı Hamilton‟dan Sadaretpenahiye (11 Kasım 1918).

3

ATASE, İSH, K: 71, G: 90, B: 90-1, Harbiye Nazırı Abdullah Paşa‟dan IX. Ordu Kumandanlığı‟na (12 Kasım 1918).

4

tarafından işgal edilecekti. Bu nedenle mütarekeden 6 gün sonra 5 Kasım 1918‟de Enzeli‟de bulunan İngiliz Komutanı General Thomson, Nuri Paşa‟dan Bakû‟nün kendilerine teslim edilmesini talep etmişti1. Nuri Paşa, ilk başta Bakû‟nün tahliye edilmesine olumlu bakmamıştı. Azerbaycan hükümeti ise varlığı kabul edildiği takdirde Bakû‟ye İngiliz askerinin gelmesine engel olmayacağını bilakis her türlü yardımda bulunacaklarını ifade etmişti2

. 8 Kasım 1918‟de Enzeli‟den Bakû‟yü işgal etmek için hareket eden Thomson³, tekrar 12 Kasım 1918‟de Nuri Paşa‟ya bir heyet göndererek, Bakû‟nün 17 Kasım 1918‟de saat 10.00‟da işgal edileceğini bildirmiş, bu nedenle Türk birliklerinin Bakû‟yü tahliye etmesini istemişti (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:639). Nuri Paşa, daha önce belirtildiği üzere kumandayı 5. Kafkas Fırkası Kumandanı Mürsel Bey‟e bırakmıştı. Mürsel Bey, Bakû‟nün tahliyesi ve İngilizlere karşı konulmaması hususunda önceden uyarılmış olduğundan, tahliye hazırlıklarını hızlandırmıştı (Ural, 2008:127). 16-17 Kasım 1918‟de Bakû civarındaki 5. Kafkas Fırkası birliklerinden 13. ve 106. Kafkas Alayları Gözdek civarından, 5. Kafkas Fırkası karargâhı ve 2. Azerbaycan Fırkası Bakû‟den Hırdalan mıntıkasına taşınmışlardı. Kafkas İslam ordusu karargâhı da Hırdalan‟a yerleşmişti (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:640). Bu suretle, 17 Kasım 1918‟de Bakû tamamen Türk birlikleri tarafından tahliye edilmişti4

.

Türk birliklerinin tahliyesinden sonra 17 Kasım 1918‟de General Thomson komutasındaki 1.200 kadar İngiliz askeriyle, Biçarakof komutasındaki Çar ordusundan kalma bir alay Kazak askeri ve birkaç yüz kadar Ermeni askeri Bakû‟ye çıkmıştır (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:640-641)⁵. Böylece Bakû tekrar İngilizler tarafından işgal edilmişti6

.

1

ATASE, İSH, K: 3, G: 99, B: 99-1, Azerbaycan Ordu Kumandanı Nuri Paşa‟dan Başkumandanlık Erkân-ı Harbiye Riyaseti‟ne (5 Kasım 1918).

2

ATASE, İSH, K: 267, G: 101, B: 101-5a, Azerbaycan Ordu Kumandanı Nuri Paşa‟dan Başkumandanlık Erkân-ı Harbiye Riyaseti‟ne (8 Kasım 1918).

3

NA, FO, 248/ 196, 286, Norperforce (Kasvin) to Foreign Office (5 Kasım 1918).

4

ATASE, İSH, K: 3, G: 111, B: 111-1. 24 Kasım 1918; ATASE, İSH, K: 32, G: 18, B: 18-1,2; ATASE, İSH, K: 1, G: 119, B: 119-1, 2; ATASE, İSH, K: 71, G: 94, B: 94-4, IX. Ordu Kumandanı Şevki Paşa‟dan Başkumandanlık Vekâleti‟ne (22 Kasım 1918); The Times, April/Nisan 12, 1919, n. 42073, s. 16.

5

Nuri Paşa, İngilizlerin Rus ve Ermeni askerlerinin Bakû‟ye çıkmayacaklarına dair vaatte bulunduklarını belirtmişti (Budak, 1998:101). Fakat vaatlerinde durmadıkları gözükmektedir.

6

ATASE, İSH, K: 3, G: 111, B: 111-1; Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:640-641; New York Times, October/Ekim 19, 1919, s. 8; Christian Science Monitor, April/Nisan 12, 1920, s. 6; The Times, November/Kasım 19, 1918, n. 41951, s. 16; The Times, April/Nisan 12, 1919, n. 42073, s. 16. Azerbaycan Cumhuriyeti Hükümeti ve Milli Meclisi Bakû‟de kalmıştı. İngiliz Generali Thomson Bakû

Tahliye edilecek mıntıkalardan birisi olan Kuzey Kafkasya‟da 15. Fırka‟ya ait 190 subay ve 4.811 er bu bulunmaktaydı. Bunun dışında diğer fırkalara ait alaylar da vardı. Bu bölgenin tahliyesi için 11 Kasım‟da Nuri Paşa tarafından emir verilmesine rağmen, tahliye 21 Kasım 1918‟de başlamıştı. Fırka, İngilizlerden herhangi bir zorluk görmeden 29 Kasım 1918 tarihine kadar Kuzey Kafkasya‟yı tamamen boşaltmıştı. Son tren, 29 Kasım 1918‟de Balacari‟ye ulaşmıştı. 15. Fırka karargâhı ise 26 Kasım 1918‟de Derbent‟ten hareket ederek, 9 gün yolculuktan sonra 4 Aralık 1918‟de Gürcistan‟ın son istasyonu Natali‟ye kadar gelmişti (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:638-639, 642)1

. Böylece Kuzey Kafkasya‟daki Türk birliklerinin tahliyesi 4 Aralık 1918‟de son bulmuştu2

.

Kuzey Kafkasya‟nın tahliye edilmesinden sonra Azerbaycan‟ın tahliyesine gelmişti. 17 Kasım 1918‟de Bakû tamamıyla Türk birlikleri tarafından tahliye edilmesine rağmen, birlilikler henüz Bakû civarındaydılar ve Kuzey Kafkasya‟dan gelen birliklerle de bu sayı gün geçtikçe artmaktaydı. İngilizler bu birliklerin çok hızlı bir şekilde tahliye edilmesini istediler. Bunun üzerine Bakû civarındaki Türk birliklerinin tahliyesine hız verilmiştir. Bu suretle, 19 Kasım 1918‟de 106. Kafkas Alayı‟nın Balacari‟den trenle Kars‟a, 13. Kafkas Alayı‟nın ise Puta‟dan trenle Gence‟ye oradan da Batum‟a gönderilmesi düşünülmüştü (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:641).

Kafkasya‟daki tahliye hakkında bilgi isteyen Harbiye Nezareti‟ne 20 Kasım 1918‟de bir telgraf gönderen Şevki Paşa, Azerbaycan‟dan henüz hiçbir kuvvetin gelmediğini belirttikten sonra, Azerbaycan‟daki tahliyenin Gürcistan ve Ermenistan demiryollarıyla Gümrü ve Batum‟a yapılacağını söylemiştir. Şevki Paşa, ayrıca bu hükümetlerin demiryolu nakliyatına izin vermemesi halinde tahliyenin aylarca süreceğini belirtmiştir3

. Azerbaycan‟dan bazı birliklerin Batum ve Gümrü‟ye geldikleri bilinmesine rağmen,

valiliğini üzerine almıştır (ATASE, İSH, K: 32, G: 18, B: 18-1/2; ATASE, İSH, K: 1, G: 119, B: 119-1/2; ATASE, İSH, K: 71, G: 94, B: 94-4, IX. Ordu Kumandanı Şevki Paşa‟dan Başkumandanlık Vekâleti‟ne - 22 Kasım 1918).

1

4 Aralık 1918‟de Natili‟ye gelen 15. Fırka karargâhında Mirliva Yusuf İzzet Paşa‟nın da bulunma ihtimali yüksektir. Çünkü ATASE Arşivi kayıtlarına göre Yusuf İzzet Paşa maiyetiyle birlikte 2 Aralık 1918‟de Gence‟ye gelmiş (ATASE, İSH, K: 70, G: 85, B: 85-1 - 10 Aralık 1918) ve Aralık ortalarında da Batum‟a ulaşmıştı (ATASE, İSH, K: 71, G: 112, B: 112-4, IX. Ordu Kumandanı Şevki Paşa‟dan Kars‟tan Harbiye Nezareti‟ne).

2

ATASE, İSH, K: 5, G: 157, B: 157-1; ATASE, İSH, K: 76, G: 122, B: 122-1 (16 Aralık 1918).

3

Şevki Paşa‟nın “Azerbaycan’dan henüz hiçbir kuvvet gelmedi” demesinin nedeni, tahliye için zaman kazanmak olabilir.

İngilizler ısrarla Azerbaycan‟da hiçbir Osmanlı subay ve askerinin kalmamasını istemekteydiler. 20 Kasım 1918‟de Thomson İtilaf devletlerinin rıza göstermediğini gerekçe göstererek Azerbaycan ordusunda hiçbir Osmanlı subay ve askerinin kalmamasını Nuri Paşa‟dan talep etmişti. Nuri Paşa ise 24 Kasım 1918‟de bu talebi Harbiye Nezareti‟ne iletmişti1. Fakat Harbiye Nezareti, zaten Nuri Paşa‟nın telgrafından bir gün önce, 27 Ekim 1918 tarihli emri kaldırarak, Kuzey Kafkasya ve Azerbaycan‟daki subay ve erlerin iki ay içerisinde IX. Ordu‟ya katılmalarını, katılmayanlar hakkında da yasal işlem yapılacağını duyurmuştu. Böylece, 23 Kasım tarihli bu emirle 5. Kafkas Fırkası da Batum‟a sevk edilecekti (Kafkas Cephesi, II/2, 1993:641).

Bu emirle birlikte, Azerbaycan‟daki Türk birliklerin tahliyesi hızlandırılmış, 5. Kafkas Fırkası ve 15. Fırka Batum‟a, 36. Fırka ise aksamlarıyla birlikte Kars‟a nakledilmeye başlanmıştı. Tahliyenin son günü olan 4 Aralık 1918‟e kadar Azerbaycan‟dan 15. Fırka‟nın 38. Alayı‟nın karargâhıyla iki taburu, 5. Kafkas Fırkası‟nın 13. Kafkas Piyade Alayı‟ndan bir tabur ve fırkanın seyyar hastanesi Gence‟den Batum‟a nakledilmişti. Bu iki fırkanın kalan kısımları da Batum‟a hareket halindeydiler. Azerbaycan‟da bulunan 36. Kafkas Fırkası ise Gence‟den Gümrü‟ye nakledilmekteydi2

. Görüldüğü üzere 29 Ekim 1918‟de verilen emirle 4 Aralık olarak belirlenen tahliyenin son gününde Azerbaycan‟daki birlikler henüz 1878 sınırı gerisine alınamamıştı. Nitekim Harbiye Nezareti, 5 Aralık 1918‟de IX. Ordu Kumandanı Şevki Paşa‟dan Azerbaycan‟daki tahliyenin durumu hakkında bilgi istemişti. Şevki Paşa‟nın Nezaret‟e 6 Aralık‟ta verdiği cevapta Azerbaycan‟da bulunan Türk birliklerinin henüz tamamen Brest-Litovsk hududu batısına alınamadığını, bu kıtaattan bir kısmının Batum‟a sevk edildiğini, diğer kısmının da Batum‟a doğru yürüyüşte olduğunu belirtmişti. Şevki Paşa,

1

ATASE, İSH, K: 3, G: 111, B: 111-1, Azerbaycan Kumandanı Nuri Paşa‟dan Erkân-ı Harbiye-i Umumiye Riyaseti‟ne (24 Kasım 1918).

2

ATASE, İSH, K: 70, G: 79, B: 79-1; ATASE, İSH, K: 80, G: 90, B: 90-1, Başkumandanlık Vekâleti‟nden Zat-ı Şahaneye (4 Aralık 1918).

Azerbaycan‟daki Türk birliklerinin Ocak 1919‟dan evvel sevklerinin tamamlanamayacağı da bildirmişti1

.

Tahliyenin planlanan zamanda bitirilememesinin en büyük nedeni Gürcü ve Ermeni hükümetlerinin sevkıyatta çıkarttıkları güçlüklerdi. Daha önce de belirtildiği gibi Osmanlı Hükümeti Gürcistan Mümessili Abdülkerim Paşa bu konuda gerekli girişimlerde bulunmuş ve mesele nispeten çözülmüştü. Fakat 5 Aralık 1918‟den itibaren Gürcü hükümeti yeniden Azerbaycan‟daki Türk birliklerinin tahliyesi esnasında trenleri çeşitli bahanelerle durdurmaya başlamıştı2. Başkumandanlık Vekâleti 7 Aralık‟ta Hariciye Nezareti‟ni uyararak, eğer tren sevkıyatı meselesine bir çözüm bulunamazsa 5. ve 15. Fırkaların sevkıyatının ancak 30 günde tamamlanacağını, 36. Fırkanın ise Elviye-i Selase dâhElviye-ilElviye-ine gElviye-irmesElviye-inElviye-in Elviye-ikElviye-i ayı bulabElviye-ileceğElviye-inElviye-i belElviye-irtmElviye-iş ve İngElviye-ilElviye-iz temsElviye-ilcElviye-ilElviye-iğElviye-ine münasip bir surette tebliğ edilmesini istirham etmişti3. Birliklerin sevkıyatının dışında, Azerbaycan‟da bulunan erzak ve malzemenin naklinin tamamlanabilmesi için ise ancak 3 aylık bir zamana ihtiyaç vardı4

. Bu arada, eski İslam Ordusu Kumandanı Nuri Paşa karargâhıyla birlikte 14 Aralık 1918‟de Gence‟den Batum‟a gelmişti5

.

Gürcülerin Türk sevkıyat trenlerini engellemeleri Aralık ayı ortalarına kadar sürmüştü6

. Bunun üzerine Osmanlı Hükümeti tekrar Gürcistan nezdinde teşebbüslerde bulunmuştu. Sevkıyat gerçekleştirilemediğinden, birlikler, erzak ve malzemeler Batum‟a nakledilmek üzere Gence‟de toplanmıştı7

. Fakat belirtilen zorluklar nedeniyle, Aralık ayının ortaları geçtiği halde 5. Kafkas Fırkası ile 36. Fırka‟nın tamamı geriye

1

ATASE, İSH, K: 32, G: 23, B: 23-1; ATASE, İSH, K: 3, G: 119, B: 119-1; ATASE, İSH, K: 32, G: 23, B: 23-1; ATASE, İSH, K: 76, G: 126, B: 126-1, IX. Ordu Kumandanı Şevki Paşa‟dan Harbiye Nezareti‟ne (6 Aralık 1918).

2

ATASE, İSH, K: 3, G: 121, B: 121-3/4, Başkumandanlık Vekâleti‟nden Hariciye Nezareti‟ne (14 Aralık 1918).

3

ATASE, İSH, K: 5, G: 141, B: 141-1/2; ATASE, İSH, K: 5, G: 139, B: 139-1/2, Başkumandanlık Vekâleti‟nden Hariciye Nezareti‟ne (7 Aralık 1918).

4

ATASE, İSH, K: 5, G: 137, B: 137-1/2, Harbiye Nezareti‟nden IX. Ordu Kumandanlığı‟na (5 Aralık 1918).

5

Nuri Paşa‟nın dışında aynı kafilede Batum‟a gelen kişiler şunlardı: 19 zabit, 7 yaralı zabit, 57 yaralı nefer ve 123 sıhhiye efradı (ATASE, İSH, K: 130, G: 57, B: 57-10).

6

ATASE, İSH, K: 71, G: 112, B: 112-4, IX. Ordu Kumandanı Şevki Paşa‟dan Harbiye Nezareti‟ne (C. 14 Aralık 1918).

7

14 Aralık 1918‟de Başkumandanlık Vekâleti, Hariciye Nezareti‟ne bir yazı göndererek trenlerin serbest bırakılması için Gürcistan nezdinde teşebbüste bulunulmasını istemiştir (ATASE, İSH, K: 3, G: 121, B: 121-3/4, Başkumandanlık Vekâleti‟nden Hariciye Nezareti‟ne - 14 Aralık 1918). Aynı şekilde Harbiye Nezareti de 18 Aralık 1918‟de Zat-ı şahaneden Gürcistan nezdinde teşebbüste bulunulmasını istemişti (ATASE, İSH, K: 9, G: 63, B: 63-1, Erkân-ı Harbiye-yi Umumiye Dairesi‟nden Zat-ı Şahane‟ye - 18 Aralık 1918).

alınamamıştı. Bu tarihten sonra Batum İngilizler tarafından işgal edildiğinden, Azerbaycan‟daki birliklerin tahliyesi farklı bir boyut kazanmıştı.