Maverâ-yı Kafkasya Seymi’nin Kurulması

Bolşeviklerin Ekim darbesi ile iktidarı ele geçirmelerinden sonra, bu iktidarı tanımayan Maverâ-yı Kafkasya milletleri Zakavkom‟u oluşturmuş ve Kurucu Meclis toplanana kadar geçici bir hükümet kurmuşlardı. Fakat 18 Ocak 1918‟de toplanan Kurucu Meclisin Bolşevikler tarafından dağıtılması üzerine Rusya ile tek yasal bağlarının koptuğunu düşünen Mavera-yı Kafkasya Komiserliği‟ndeki Menşevikler, 23 Ocak 1918‟de Kurucu Meclis‟e katılmak üzere seçilen üyelerini toplantıya çağırmıştı (Şahin,

1

Bayburt‟u II. Kafkas Kolordusu‟nun 5. Kafkas Fırkası işgal etmişti (ATBD, 1982, belge no: 1863, s. 341-346). Fahri Belen Bayburt‟un işgalini 20 Şubat olarak vermektedir (Belen, 1967:153). Lermioğlu Bayburt‟un Türk kuvvetleri tarafından alınma tarihini 22 Şubat olarak vermektedir (Lermioğlu, 1949:305).

2

ATBD, 1982, belge no: 1863, s. 341-346; Karabekir, c. I, 2009:490; Çakmak, 1936:268; Belen, 1967:153; Gadjiyev, 2004:33.

3

2002:129-130). Böylece Maverâ-yı Kafkasya Komiserliği kendi meclislerini oluşturmaları için en büyük adımı atmışlardı. Şubat‟ın ilk haftasında Komiserliğe bağlı temsilciler arasında yeni bir meclisin (seym) kurulması için tartışmalar başladı. Yeni Meclisi Menşevikler (daha çok Gürcüler) ve Müsavat (Azeriler) desteklerken, Bolşevikler (daha çok Ermeniler) bu oluşuma şiddetle karşı çıkmaktaydılar. Sonunda, 23 Şubat‟ta Mavera-yı Kafkasya‟nın yasama meclisinin kurulmasına karar verildi (Hovannisian, 1967:124; Swietochowski, 1988:151-152).

Maverâ-yı Kafkasya Seym‟i 23 Şubat 1918‟de Tifliste‟ki Aleksandrovskiy Bahçesi‟nde Çhekidze tarafından açıldı (Kazemzadeh, 1951:88)1. Seym için ayrı bir seçim yapılmadı. Daha önce Kurucu Meclis için yapılan seçimler temel alınarak2

112 üye seçildi. Bu üyelerin partilere göre dağılımı şu şekildeydi: Menşevik 33, Müsavat 30, Taşnaksütyun 27, Müslüman Sosyalist blok 7, Sosyal Devrimciler 5, Himmet 4, Rusya İttihâd-ı İslam 3, Gürcü Nasyonal Demokrat 1, Gürcü Sosyal Demokrat 1, Kadetler 1 (Hovannisian, 1967:126-127)³. Seym‟im kurulması ile Maverâ-yı Kafkasya yasama meclisine kavuşmuştu. Seym‟in karşısındaki en büyük problem Türklerle devam eden savaştı (Resulzâde, 1990:35). Seym toplandığı gün Vehib Paşa‟nın barış teklifi gelmişti. Bu Seym tarafından memnuiyetle karşılanmıştı4

.

1.3.9. 21 Şubat Ültimatomu ve Elviye-i Selâse Meselesi

Brest-Litovsk‟ta 8 haftadır hiçbir sonuç alamayan Almanlar, Rusları barışa zorlamak için kuvvet kullanmak gerektiğine karar vermişler ve bu nedenle mütarekeyi bozarak 18 Şubat 1918‟de Alman Doğu Cephesi‟nde yeniden harekâta başlamışlardı (Wheeler-Bennett, 1963:243-244). Çok hızlı ilerleyen Alman birlikleri karşısında Sovyet Rusya

1

Bolşevikler ise toplanan Seym‟e karşı Aleksandrovskiy Bahçesi dışında protesto mitingi düzenlemekteydi. Polis tarafından toplanan kalabalık dağıtılmak istenince, kalabalık polise karşı koymuş (Kazemzadeh, 1951:88; BPSVADM, belge no: 62, s. 111-112. BPSVGDM, belge no: 230, s. 226-227; Badjelidze, 1973:154-155) ve çıkan çatışma 5 kişi ölmüş 15 kişi yaralanmıştır (Hovonnisian, 1967:126). Bu sıralarda Trabzon‟a Konferans için giden Maverâ-yı Kafkas heyeti bu olayı kınamıştır (Kavkaz, Mart 11 (24), 1918, n. 56, s. 2).

2

USA, NA, 184.021/ 162, Paris Peace Conference.

3

Bu rakam kaynaklarda farklı olarak verilmektedir. Tartışma için bkz. Şahin, 2002:134-135. Ek olarak Azerbaycan Devlet Arşivi de 122 rakamını verilmektedir (ARDA, fond: 970, siyahı: 1, iş: 111, varak: 16).

4

neredeyse yok olma tehlikesi ile karşı karşıya kalmıştı1

. Almanlar bir taraftan ilerlemelerine devam ederlerken, bir taraftan da 21 Şubat 1918‟de barış müzakereleriyle alakalı on maddelik bir ültimatomu Petrograd‟a göndermişlerdi. Alman ültimatomunun 5. maddesinde “Doğu Anadolu‟da Rus işgali altında bulunan Türk topraklarının boşaltılması” ifadesi yer almış (Jäschke, 1941:24; Wheeler-Bennett, 1963:255-257), ancak Kars, Ardahan ve Batum‟un Ruslar tarafından boşaltılması açıkça belirtilmemişti. Bolşevikler, Brest-Litovsk Antlaşması‟nın maddelerini oluşturan bu ültimatomu, Alman birliklerinin Rusya içlerine doğru ilerlemeleri sonunda kabul etmek zorunda kalmışlardı (Kılıç, 1998:338, 343).

Brest-Litovsk barışı müzakerelerinde Batum, Kars ve Ardahan‟ın Türklere verilmesi hususundan net olarak bahsedilmemişti. Fakat şimdi büyük bir fırsat doğmuştu. Hem Türkler, hem de Almanlar askeri harekâta başlamışlardı ve hızlı bir şekilde ilerlemektelerdi. Müzakerelerin kesilmesinden sonra, İstanbul‟a dönen Talat Paşa ve Ahmet Nesimi Bey, Elviye-i Selase‟nin durumunu kabine toplantısına taşıdılar ve Elviye-i Selase‟nin de boşaltılmasını içeren bazı isteklerin kabul edilmesini sağladılar. Bu toplantıda alınan taleplerin, Almanların Ruslara verecekleri yeni ültimatoma ilave edilmesi kararlaştırıldı2. Fakat Almanlar 21 Şubat 1918‟de ültimatomu göndermişlerdi. Türk isteklerinin Almanlara ulaştırılması gerekliydi ve bununla ilgili olarak hazırlanan talepler, 24 Şubat 1918‟de Zeki Paşa vasıtasıyla 1878 sınırlarını da aşacak şekilde yeniden düzenlenerek Alman Başkomutanlığı‟na bildirildi3. Başumandanlığının Alman dışişleri Bakanı von Kühlmann‟a ilettiği bu istekler, Kühlmann tarafından çok aşırı bulunmuştu (Kılıç, 1998:344).

1

Güçlü Alman orduları, dağınık ve düzensiz Rusya orduları karşısında birer birer şehirleri alarak Petersburg‟a kadar yaklaşmıştı. Başkent Petrograd Alman korkusu nedeniyle Moskova‟ya taşınmıştı (Kılıç, 1998. 332-335).

2

Türk tarafının istekleri şu şekildeydi: “1- Rusların işgali altında bulunan Doğu-Anadolu‟nun derhal Rus kuvvetleri tarafından boşaltılması;

2- 1877-78 yılında Osmanlı devletince harp tazminatı karşılığı olarak Rusya‟ya bırakmak zorunda kalınan sahanın, yani Kars, Ardahan ve Batum sancaklarının Rus ordusu ve Kızıl kıtalar tarafından tahliyesi ve bu arazinin asayiş ve nizamın tesisine kadar Türk polisi (ve jandarması) tarafından işgali; 3- Şimdiye kadar Rusya ile akdedilmiş olan bütün muahedeler ahkâmının (ve bilhassa ekonomik

mahiyetteki anlaşmaların) ilgası (Kurat, 1990:381-382).

3

Bu istekler şu şekildeydi: “1-1877-1878 yılında Osmanlı devletince savaş tazminatı karşılığı olarak, Rusya‟ya bırakılmak zorunda kalınılan Türk topraklarının yani Kars, Ardahan ve Batum sancaklarının Osmanlı devletine geri verilmesi.

2- Türklerin oturduğu bu bölgenin Rus ordusu ve Kızıl birlikler tarafından boşaltılması ve buraların asayiş ve düzen sağlanıncaya kadar Türk kuvvetlerince işgal edilmesi.

3- 1878 sınırları karşısında bulunan Kafkas topraklarındaki Müslümanların „self-determinasyon‟ prensibinden yararlanması ve onlara da bu hakkın verilmesi” (Kılıç, 1998:343 ).

1.3.10. Brest-Litovsk Barışı Müzakerelerinin Son Evresi ve Antlaşmanın