Azerbaycan-Bakû Seferi

Halil Paşa‟ya ise “Batum-Tiflis yolundan faydalanılarak Hazar denizinde hâkimiyet kurulması, buradan Kazvin Hamedan yolundan Dizful-Şuster üzerinden Basra körfezine doğru ilerleyerek Irak‟taki bütün İngiliz kuvvetlerini kuşatmak” vazifesi verilmişti (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:538; Belen, 1967:166)². Halil Paşa‟ya verilen bu emirde açıkça belirtilmese de Bakû‟nün alınması istenmişti. Bu emir aslında birçok çelişkiyi barındırmaktadır. Çünkü Almanların direktifi ile oluşturulan emri uygulamak istemeyen Vehib Paşa istifa etmiş, yerine gelen Halil Paşa‟ya da Almanya‟nın isteğine muhalif olarak Hazar denizine hâkim olma emri verilmişti.

2.4.2.2. Azerbaycan-Bakû Seferi

18 Mart 1918‟de Bakû‟de Bolşevik Ermeniler ile Müslümanlar arasında kanlı olaylar meydana gelmişti. 18 Mart-1 Nisan tarihleri arasında 12.000‟den fazla Müslüman öldürülmüş, şehirdeki Müslümanların yarısı kenti terk ederek, Gence‟ye yerleşmişlerdi. Bakû‟de Bolşevik Şaumyan‟ın3

başkanı olduğu bir yönetim kurulmuştu. Başta Enver Paşa olmak üzere Osmanlı devlet erkânı Bakû‟deki bu duruma son vermek istemekteydiler. Ayrıca Bakû siyasî ve iktisadî olarak da Osmanlı devleti için çok önemliydi. Bakû ele geçirildiğinde doğu Müslümanları ile bağlantı kurulabilecek ve onların bağımsız olmaları sağlanabilecekti. Bunun dışında, Bakû petrollerinin de İngilizler ya da Bolşeviklerin hatta Almanların eline geçmemesi gerekliydi. Bu nedenlerden dolayı Azerbaycan‟da bir İslam Ordusu kurulması düşünülmüş ve Enver Paşa‟nın kardeşi Nuri Paşa da bu ordunun kumandanlığına atanmıştı4. Nuri Paşa, 25

1

NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:538.

2

Enver Paşa‟nın amacı aslında Bakû‟nün alınmasıydı. Fakat Almanların da ürkütülmemesi gerekmekteydi. Bu nedenle Enver Paşa, Türk ordusunun ilerlemesinin devam ettirmesi emrini vermişti. Bu emirle IV. Kolordu 30 Temmuz‟da Rumiye üzerine taarruza geçerek, 31 Temmuz‟da burayı işgal etmişti. NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; Karabekir, c. I, 2009:540; Belen, 1967:167. Rumiye‟de bulunan Jeluslar, Türklerin işgalinden sonra güney tarafta göç etmişlerdir (Christian Science Monitor, August/Ağustos 24, 1918, s. 2). Kolordu bunun dışında 1 Ağustos‟ta Meyandub‟u işgal etmişti (Belen, 1967:167). İlerlemelerini devam ettiren Türkler Tebriz‟den yaklaşık 160 km ilerleyerek Cemalalabad‟a kadar gelmişlerdi (The Times, September/Eylül 20, 1918, n. 41900, s. 6; Christian Science Monitor, September/Eylül 21, 1918, s. 6).

3

Şaumyan Lenin tarafından bütün Kafkasya‟nın komiseri olarak atanmıştı (Daily News, August/Ağustos 17, 1918 n. 22601, s. 2).

4

İslam Ordusu‟nun kurulma nedenleri şu şekilde açıklanabilir: 1- Ermenilerin, İran‟daki İngilizlerle bileşerek, Bakû‟yü işgal etmelerini engellemek; 2- Bakû‟de Müslümanlarla Bolşevikler arasında

Mayıs 1918‟de Gence‟ye gelerek karargâhını burada kurmuş1

ve Azeri gönüllülerden oluşan bir ordu kurmaya başlamıştı. Fakat bu ordu ile Bakû‟nün alınması mümkün değildi. Bu nedenle Nuri Paşa, Enver Paşa‟dan düzenli birliklerin gönderilmesini istemişti2

. Bunun üzerine, Kafkas İslam Ordusu‟na takviye olarak 5. Kafkas Fırkası verilmiş ve bu fırka 9 Haziran 1918‟de Gence‟ye varmıştı (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:556; Belen, 1967:174). Bakû‟deki kuvvetler ise Haziran ayında 10.000 Ermeni ve 15.000 Rus³ olmak üzere toplam 25.000 kişiydi.

Bakû‟yü almak için harekâta geçen Kafkas İslam Ordusu, 20 Haziran 1918‟de Bakû‟nün yaklaşık 180 km batısında bulunan Gökçay‟ı almıştı (Belen, 1967:175)4. Türk birlikleri Bakû‟ye doğru ilerlemelerini devam ettirerek (The Times, August/Ağustos 1, 1918, n. 41857, s. 5) 6 Temmuzda Aksu‟yu (Belen, 1967:175), 16/17 Temmuz‟da Bakû‟ye 150 km kadar bir mesafede olan Kurdemir‟i5, 20 Temmuz‟da Şamahı‟yı (Aksunun 25 km doğusunda), 21 Temmuz‟da Marazi‟yi işgal etmişler, 30 Temmuz‟a kadar Akbulak ve Sumgayt‟a kadar ilerlemişlerdi. Böylece Bakû‟ye güneyde 60 km kuzeyde de 25 km yaklaşılmıştı (Belen, 1967:176). Nuri Paşa, İngilizlerin Bakû‟ye

cereyan etmekte olan savaşa müdahale etmek; 3- Bakû‟deki yer altı kaynaklarına el koymak hevesinde olan Almanların isteklerine mani olmak; 4- Kısaca Kafkas İslâmlarını her türlü saldırıdan korumak (Türker, 2006:8).

1

Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:553; Belen, 1967:173; Türker, 2006:8. Nuri Paşa Kafkasya‟ya Afrika‟daki Tripoli‟den gelmişti (NA, WO, 106/6239; NA, FO, 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office).

2

Almanlar bu antlaşmayı öğrendiklerinde şok yaşamışlardı. Kafkasya‟da başta petrol olmak üzere bütün hammaddenin Türklerin eline geçeceğinden korkmuşlardı. Bu nedenle Gürcü birliklerinin Azeri çetelerini temizlemelerini ve köylerini silahsızlandırmalarını istemişlerdi (NA, WO, 106/6239; NA, FO, 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office).

3

NA, FO, 371/ 3404, 109421, Sir C. Marlin (Tahran) to Foreign Office (18 Haziran 1918).

4

Kafkas İslam Ordusu‟nun Gökçay‟a taarruz etmesinin nedeni, Bakû‟deki Bolşevik, Rus ve Ermeni kuvvetlerinin Azeri Müslümanların teşkilatlanmalarına engel olmak için Bakû‟den Gökçay kasabasına kadar gelmeleriydi. Yaklaşık 20.000 kişiden oluşan bu birliklerin aralarında Kazaklarla birlikte bir miktar İngiliz subay ve askerler de vardı (Yüceer, 1996:77). Bolşevik birliklerinin Türk birlikleri karşısında başarılı olup olamayacaklarını tam olarak bilemeyen Bakû‟deki Sovyet, yardım için İran‟daki eski Rus generali Biçarakof‟a başvurmuştu. Sovyetin davetine olumlu cevap veren Biçarokov, 5 Temmuz‟da Alyat‟a çıkmış ve Kurdemir‟e doğru ilerlemeye başlamıştı (NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; Kazemzadeh, 133-134). Biçarakof‟un Bakû‟ye yardım için geldiğini haber alan Nuri Paşa (Belen, 1967:175), 30 Haziran‟da Enver Paşa‟dan acil silah ve yedek kuvvet istemişti (TTK Arşivi, Kazım Orbay Kısmı, II. Bölüm, belge no: 19 - 30 Haziran 1918).

5

NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; Kafkas Cephesi, c. II/2, s. 568; Yüceer, 1996:90.

yardımlarından önce şehri almak için, 1 Ağustos‟ta taarruz emri vermişti. 5 Ağustos‟a kadar taarruz devam ettiyse de başarılı olunamadı1

.

Bu arada Bakû‟de çok önemli gelişmeler meydana gelmişti. Türk birliklerinin Bakû‟ye kadar yaklaşmaları ile tedirgin olan Bolşeviklerin dışındaki partiler, İngilizlerin yardıma çağrılmasını teklif ettiler (Hovannisian, 1967:221). Bolşeviklerin muhalefetine rağmen, Bakû‟nün Türk ya da Almanların eline geçmesini istemeyen İngilizler (The Hartford

Courant, August/Ağustos 16, 1918, s. 1; Boston Daily Globe, August/Ağustos 16, 1918,

s. 1), Türklere karşı Ermeni ve Bolşevik ittifakını desteklemek için (Daily News, August/Ağustos 16, n. 22600, s. 1) Bakû‟ye birlik göndermeye karar verdiler. 5 Ağustos‟ta ilk İngiliz birlikleri Bakû‟ye geldi. 17 Ağustos‟ta da Enzeli‟deki İngiliz Generali Dunsterville Bakû‟ye ulaşmıştı (Hovannisian, 1967:221)2

.

İngilizlerin Bakû‟ye gelmeleri üzerine Kafkas İslam Ordusu‟na takviye olarak 15. Piyade Fırkası3

ve 36. Fırka‟nın bir alayı buraya gönderilmişti⁴. Böylece Bakû karşısında 15.000 kişilik bir Türk kuvveti oluşmuştu5. Bu birlikler, Bakû‟nün alınması için yeterli olacaktı6

. Bu nedenle vakit geçirmeden, 10/11 Eylül 1918‟de 5. ve 15. Fırkalara Bakû‟ye taarruz için hazırlıklı olunması emri verildi (Süleyman İzzet, 1936:36).

1

NA, WO, 106/6239. The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; Türker, 2006:126-135; Yüceer, 104-106. Bu harekâtın başarısız olması üzerine Nuri Paşa, Halil Paşa‟dan 5.000 kişilik bir kuvvet istemişti (Belen, 1967:176-177). Bunun dışında 8 Ağustos‟ta 5. Kafkas Fırkası Kumandanı Mürsel Bey, Bakû‟nin teslim edilmesi için Bakû‟deki Ermenilere nota göndermişse de Ermeniler bunu kabul etmemişlerdi (The Transcaucasian Post, March/Mart 19, 1919, n. 8, s. 2-3).

2

İngilizlerin Bakû‟yü işgal etmek istemelerinin nedenleri: En büyük neden Baku‟deki petrol yataklarıdır ve bu zenginliklerin Türkler ile Almanların eline geçmesini önlemektir. Diğeri, Alman ve Türklerin Kuzey İran, Afganistan ve Güney Rusya‟ya girmelerini önlemektir (Los Angeles Times, September/Eylül 2, 1918, s. II4). İngilizlerin Bakû‟ye gelmeleri Bolşevikleri huzursuz etmişti. Şaumyan ve diğer Bolşevik liderler 1.200 kişi ve 12 gemiden oluşan savaş malzemeleriyle Bakû‟yü terk etmişlerdi (NA, WO, 106/6239, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Offce; The Times, September/Eylül 20, 1918, n. 41900, s. 6). Daily News gazetesi İngiliz birliklerinin Bakû‟ye gelme amaçlarının Almanların doğuya ilerlemelerini önlemek olduğunu yazmaktaydı (Daily News, August/Ağustos 16, 1918, n. 22600, s. 4).

3

NA, WO, 106/6239, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office. Romanya‟dan gelen 15. Fırka, Batum‟a 28 Haziran 1918‟de çıkmıştı (İzzet, 1936:6).

4

NA, WO, 106/6239, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office; TTK Arşivi, Kazım Orbay Kısmı, II. Bölüm, belge no: 292.

5

Bu birlikler şu şekildeydi: 5. Fırka 6.000, 38. Alay 2.000, milisler 1.000 (Belen, 1967:176-177), 15. Piyade Fırkası 191 subay 5.541 erdi (Kafkas Cephesi, c. II/2, 1993:585).

6

Bakû‟yü almak için 14 Eylül 1918 sabahı başlayan taarruz gün boyunca devam etmişti1

. 14/15 Eylül gecesi Bakû‟yü ele geçirmek için yoğun topçu ateşi altında şiddetli muharebeler yapılmıştı (Ati, 24 Eylül 1334/1918, n. 258). Yaklaşık 36 saat süren çarpışmalardan sonra Bakû‟den bir heyet 5. Kafkas Fırkası karargâhına gelerek şehri teslim etmek istediklerini ilettiler². 15 Eylül 1918‟de Türk birlikleri şehre girdiler. Böylece Bakû Türklerin eline geçmiş oldu3. İngilizler ise bütün ağırlıklarıyla Bakû‟yü terk ederek Enzeli‟ye gelmişlerdi4. Bakû‟nün alınmasıyla Azerbaycan hükümeti Gence‟den Bakû‟ye nakledilmiştir5

.