Barış Müzakerelerinin Yeniden Başlaması ve Ayrı Barış Antlaşmaların İmzalanması

Maverâ-yı Kafkasya‟daki son gelişmelerden haberi olmayan Türk heyeti başkanı Halil Bey, 26 Mayıs 1918‟de, Seym‟e 11 Mayıs 1918‟de verilen Türk taleplerinin 72 saat içerisinde kabul edilmesini bildiren ültimatom vermişti (DMZG, belge no: 159, s. 309-310; Hovonnaisan, c. I, 1971:28-29). Fakat bu arada Maverâ-yı Kafkas Federasyonu dağılmış ve Gürcistan, Azerbaycan ve Ermenistan artık müstakil birer devlet olmuşlardı. Bu devletler de devam etmekte olan Türk ileri harekâtından çekindikleri için barış müzakerelerine devam etme kararı almışlardı. Fakat bundan sonra görüşmelere ayrı heyetler halinde devam edilecekti. Konferansın bundan sonraki kısmında, Ermeni heyetine Aleksandr Hatisyan¹, Gürcü heyetine Noy Ramişvili² başkanlık edecekti. Batum Türk heyeti ile Gürcü, Azeri ve Ermeni heyetleri arasında ayrı olarak devam eden görüşmeler sonunda3

4 Haziran 1918‟de müşterek ve münferit, bunun yanında Şimalî Kafkas delegeleri ile de 8 Haziran 1918‟de antlaşmalar imzalanmıştı.

Türkiye, Azerbaycan ve Gürcistan devletleri arasında 4 Haziran 1918‟de Bakû-Batum petrol hattına dair müşterek bir antlaşma imzalanmıştı. Bu antlaşmaya göre Bakû ve Batum arasındaki petrol hatlarının mevcut durumları muhafaza edilecekti. Ayrıca taraflar, petrolün sürekli akışını sağlayacaklar ve kendi toprakları üzerinde bulunan boru hatlarının koruyacaklardı4. Diğer müşterek antlaşma Türkiye, Gürcistan Azerbaycan ve Ermenistan arasında 4 Haziran 1918‟de imzalan ve Maverâ-yı Kafkasya trenlerinin hareketli parçalarının paylaşılmasıyla ilgiliydi (BOA, HR.HMŞ.İŞO, 107/11; DMZG, belge no: 179, s. 365; Şahin, 2002:700).

1

Heyetin diğer üyeleri Kaçaznuni ve Papacanyan‟dır (Hovannisian, 1967:191).

2

Heyetin diğer üyeleri General Odişelidze, Grigori Gvazava ve G. Titkiladze‟dir (Avalov, 1924:92). Gürcü heyeti 31 Mayıs 1918‟de Halil Bey‟e bir mektup göndererek 27 Mayıs akşamı Osmanlı devleti tarafından gönderilen ültimatomun yeni gelişmeler (Maverâ-yı Kafkas Seymi‟nin feshi ve Gürcistan‟ın bağımsızlığı) karşısında muhatabının kim olduğunu sormuştu (DMZG, Belge No: 168, s. 339).

3

Görüşmelerin detayları için bkz: Şahin, 2002:606-627.

4

BOA, HR.HMŞ.İŞO, 106/8; DMZG, belge no: 178, s. 364; Şahin, 2002:699; Haftalık Gazete, 19 Eylül 1918, n. 13.

Müşterek antlaşmalar imzalandıktan sonra sıra münferit antlaşmalara gelmişti. Türkiye ve Gürcistan arasında 4 Haziran 1918‟de Barış ve Dostluk Antlaşması imzalanmıştı. On üç madde olan antlaşmanın ilk maddesi Türkiye ile Gürcistan arasında sürekli ve istikrarlı bir dostluğun kurulmasını içermekteydi. İkinci madde ise taraflar arasındaki sınırı belirlemekteydi. Bu maddeye göre Abastuman ve Ozurgeti Gürcistan‟a, Ahıska ve Ahılkelek kazaları1

ise Brest-Litovsk sınırını aşarak Türkiye‟ye verilmekteydi. Yani Türkiye-Gürcistan sınırı 1828 yılındaki konuma gelmişti. Antlaşmanın diğer önemli maddesi olan altıncı maddeye göre, Gürcistan dâhilindeki tüm Müslümanların din ve adetlerine riayet edilecek ve Osmanlı padişahının ismi hutbelerde zikredilecekti. Müslümanlar diğer dinlere mensup olan vatandaşlarla aynı haklara sahip olacaklardı2

. Barış ve Dostluk Antlaşması dışında Gürcistan ile Barış ve Dostluk Antlaşması‟na Birinci İlave3, Barış ve Dostluk Antlaşması‟na İkinci İlave4, Barış ve Dostluk Antlaşması‟na Üçüncü İlave5, Barış ve Dostluk Antlaşması‟nın Geçici Ek Antlaşması6

ve Barış ve Dostluk Antlaşması‟nın Geçici Ek Antlaşması‟na İlave7

şeklinde ek antlaşmalar imzalanmıştı. Osmanlı devleti ve Gürcistan Cumhuriyeti arasında imzalan bütün antlaşmaları Türkiye adına Halil Bey ve Vehib Paşa Gürcistan adına da Ramişvili, Gvazava, Odişilidze ve Ritkiladze imzalamışlardı.

Türkiye ile Ermenistan arasında da 4 Haziran 1918 tarihinde Barış ve Dostluk Antlaşması imzalanmıştı. Bu antlaşmaya göre Ermenistan-Türkiye sınırı yeniden çizilmiş, Gümrü, Eçmiyazin, Sürmeli, Erivan, Gernibasar, Şerur ve Vedibasar ve

1

Türkiye‟nin Gürcistan‟dan elde ettiği yerler Ahıska 2.300, Ahılkelek 2.800, Zalka 500 kilometrekare olmak üzere toplam yüzölçümü 5.600 kilometrekareydi (Bihl, c. II, 1992:308).

2

Barış ve Dostluk Antlaşması‟nın diğer maddeleri özet olarak şu şekildedir: dördüncü maddesi her iki tarafın da topraklarında çetelerin meydana gelmesine izin verilmemesi; beşinci maddesi Gürcistan sınırları içerisindeki Rus savaş gemilerinin barış yapılıncaya kadar teçhizat ve silahlarından arındırılması; yedinci madde şehbenderlik ve ticaret mukavelelerinin imzalanması; sekizinci madde karşılıklı olarak demiryolu nakliyatının kolaylaştırılması; dokuzuncu madde Osmanlı devleti ve Gürcistan arasındaki posta ve telgraf işlerinin düzenlenmesi; onuncu madde sınırın diğer tarafında bulunan emlak ve arazilerin düzene konulması; on birinci madde bu antlaşmanın Brest-Litovsk Antlaşması‟na aykırı olmadığı; on ikinci madde bu antlaşmayla belirlenen sınırların dışında her iki tarafın işgali altında bulunan arazilerdeki askerlerin tahliye edilmesi; on üçüncü madde antlaşmanın tasdikinden bir ay sonra İstanbul‟da teatisinin yapılmasını içermekteydi (BOA, HR.HMŞ.İŞO, 106/8; DMZG, belge no: 172, s. 343-349; Şahin, 2002:710-715).

3

BOA, HR.HMŞ.İŞO, 106/8; DMZG, belge no: 173, s. 349-351; Şahin, 2002:716-717.

4

BOA, HR.HMŞ.İŞO, 106/8; DMZG, belge no: 174, s. 351-353; Şahin, 2002:718-719.

5

BOA, HR.HMŞ.İŞO, 106/8; DMZG, belge no: 175, s. 353-357; Şahin, 2002:719-722.

6

BOA, HR.HMŞ.İŞO, 106/8; DMZG, belge no: 176, s. 357-360; Şahin, 2002:722-725.

7

Nahçıvan‟dan yaklaşık 14.800 kilometrekarelik toprak elde etmişti1. Türkiye ayrıca Gümrü-Culfa demiryolunu kontrol altına alacaktı. Böylece Türkiye‟nin özellikle Azerbaycan olmak üzere bölgeye nüfuz etmesi kolaylaşmış olacaktı2

. Ermenistan ile de ek antlaşmalar imzalanmıştı (BOA, HR.HMŞ.İŞO, 107/11; Şahin, 2002:733-746)3

. Gürcistan ve Ermenistan‟ın dışında, Azerbaycan ile 4 Haziran 1918‟de Dostluk Antlaşması imzalanmıştı. Bu antlaşma ile Azerbaycan topraklarının tamamı Osmanlı devletinin koruması altına giriyordu ve Azerbaycan hükümeti istediği takdirde Osmanlı hükümeti silah kuvvetiyle yardımda bulunabilecekti4

. Maverâ-yı Kafkas cumhuriyetlerinin yanında, Şimalî Kafkas heyeti ile 8 Haziran 1918‟de Dostluk Antlaşması imzalanmıştı5. Bu antlaşma ile taraflar arasında siyasî, hukukî, iktisadî ve fikrî alanlarda dostane ilişkiler kurulacaktı (Şahin, 2002:639).

Batum‟da Osmanlı devleti Gürcü, Azeri, Ermeni ve Şimali Kafkasya temsilcileriyle 20‟ye yakın antlaşma imzalamıştır. Antlaşmaların teatisi dört müttefik devletin katılımıyla İstanbul‟da yapılacaktı (Ati, 12 Haziran 1334/1918, n. 163). Bu antlaşmaların tamamı Osmanlı devletinin istediği şartlar çerçevesinde olmuştu. Böylece, Osmanlı devleti Kafkasya‟da büyük bir güç ve nüfuz elde etmişti. Fakat Osmanlı devleti bundan sonra Kafkasya‟da sadece Gürcüler ve Ermenilerle ya da İngilizlerle değil, aynı zamanda artık müttefiklikten çıkıp rakip durumuna gelen Almanlarla da mücadele edecekti. Nitekim Almanlar Batum Antlaşmalarını çok şiddetli protesto etmişlerdir⁶.

1

Osmanlı devleti Gümrü‟den 1.800, Eçmiyazin‟den 2.300, Sürmeli‟den 3.500, Erivan-Gernibasar‟dan 500, Şerur -Vedibasar‟dan ise 2.300 ve Nahçıvan‟dan 4.400 kilometrekarelik arazi elde edilmişti. (Bihl, c. II, 1992: 308).

2

BOA, AFTE, 6/61; Şahin, 2002:728-733.

3

Ermenistan ile imzalanan 2. Ek Antlaşma‟ya göre yeni hududun iki tarafında 15 km genişliğinde serbest bölge bulunacak. 3. Ek Antlaşma‟ya göre ise Ermenistan‟da ahali tarafından seçilen müftüler Şeyhülislama tabii olacak; Şeyhülislam tarafından tayin edilen baş müftü evlenme, boşama, vesayet, miras ve vakıflara ait işleri düzenleyecekti; esirler adedi adedine kafileler halinde teslim edilecek, Ermenistan‟a yerleşmek isteyen Türkler kalacak idi (Belen, 1967:163-164).

4

BOA, HR.HMŞ.İŞO, 107/7; Şahin, 2002:700-701. Azerbaycan ile de ek antlaşmalar imzalanmıştı (BOA, HR.HMŞ.İŞO, 107/7; Şahin, 2002:704-710).

5

NA, AIR, 1/22282/209/74, Stituation in Transcaucasia an Transcaspia (February 1918-September 1919).

6

NA, WO, 106/6239; FO 3371/ 3335, 130177, The Turko-German Advance into The Caucasus reported by War Office.

2.3. Batum’un Alınmasından Batum Konferansı Sonunda Kadar Kafkasya’daki