Siyasal Düzen Karşısında Toplum

Herhangi bir siyasal sistemde karar alma ve alınan kararları uygulama konusunda, devlet ve toplum adına kullanılacak yetkinin oranının belirlenmesiyle ilgili topluma etkin bir rol veren Said Halim Paşa’ya göre; devletin en üst kademesinde yer alan devlet başkanlığı makamı da dahil olmak üzere bütün devlet kurumları, toplum tarafından verilen yetki kadar güç sahibi olmalıdır. Toplumun, siyasal anlamda büyük yetkiler sunduğu devlet başkanı, toplum adına verilecek olan kararlarda tek yetki sahibi olmalıdır. Fakat devlet başkanlığı makamının yetkileri ne kadar fazla olursa olsun, her zaman kontrol edilebilmelidir. Toplumun geleceğini değiştirecek kararları alma yetkisine sahip olan bu makam, toplumun geliştirilmesini sağlamakla sorumludur. Şayet, bu makamda bulunan kimse, üstlendiği sorumlulukları kasten veya elinde olmadan yerine getiremez ise, toplum tarafından verilen bu statüden men edilebilir. Dolayısıyla toplum, her zaman hakimiyetin gerçek sahibidir ve kendi varlığını devam ettirecek bir siyasal sistemin tesis edilmesinde en önemli belirleyicidir.421

Siyasal olayların, hiç bir zaman milletlerin arzu ettikleri şekilde gelişmeyeceğini belirten Said Halim Paşa’ya göre; sözü edilen gelişmeler, toplumun geçmişte ve bugün yaşadığı olayların yanı sıra, siyasal ve toplumsal düzen tarafından belirlenen prensipler sonucunda oluşan siyasal tavırların ürünüdür. Söz konusu siyasal tavırların kaynağı, toplumun geçmişte benimsemiş olduğu maddi ve manevi hayat tarzına ve karşılaştığı olaylara dayanır. Toplumun önceki alışkanlıkları, siyasal sistemde izlenecek politikaların nasıl olması gerektiğini belirleyen önemli unsurlardan biridir. Bir toplumu organize eden ve diğer toplumlar karşısında temsil eden siyasal sistem, bahsedilen toplumun geçmişinden getirdiği ve mevcut halinde yaşattığı maddi ve manevi değerlerin ürünüdür.422

Siyasal sistemlerin, hitap ettiği toplumların önem verdikleri unsurlara göre şekillendirilmesinin gerekliliği prensibine dayanarak, maddi unsurları ön planda tutan toplumların siyasal teşkilatlanmalarının, yine maddi prensipler ön planda tutulacak şekilde oluşturulmasının normal olduğu söylenebilir. O halde, gerek dini değerlerin gerekse geleneksel değerlerin etkisiyle benimsenmiş olan manevi

421 _{Said Halim Paşa, İslâmlaşmak, s. 13.} 422 _{Said Halim Paşa, Buhranlarımız, s. 37, 38.}

unsurların hakim olduğu toplumların siyasal teşkilatlanması, bu unsurlara saygı duyacak şekilde oluşturulmalıdır.423

Bu açıdan bakıldığında, geçmişte bireysel hak ve hürriyetlerden mahrum edilmiş bir toplumun, bu hakları elde etmek için gösterdiği mücadele ve uygulamaların, tarihinde böyle bir sorunla karşılaşmamış toplumlar tarafından örnek alınması doğru değildir. Çünkü, söz konusu toplumun kurduğu veya kuracağı siyasal sistem, yaptığı mücadeleler sonucunda elde etmiş olduğu hakların korunmasına yönelik olacaktır. Bu nedenle böyle toplumlar için uygun olan bir siyasal anlayışın, tarihinde hürriyet ve hak mahrumiyeti yaşamamış toplumların gelişmesine katkı sağlayacağı, meçhuldür. Buna rağmen, bir topluma yabancı gelecek uygulamalar taklit edilirse, bu durum, geliştirilmesi düşünülen toplumda bazı sorunların yaşanmasına yol açar.424

Öyle anlaşılıyor ki, toplumsal anlayışları birbirinden farklı olan toplumlara uygulanacak olan siyasal sistemlerin de farklı olması gerektiği gerçeğinin göz ardı edilmemesi gerekmektedir. Tarihine bakıldığında adalet, fertler arası eşitlik, ahlaki unsurların korunması vb. gibi toplumsal unsurlara gerektiği kadar yer vermeyen bir toplumun siyasal ve toplumsal alanlardaki uygulamalarının, bunun tersine organize olmuş başka bir toplum üzerinde denenmesi, o toplumun mevcut siyasal düzenlemelerinde bir çok belirsizliğin oluşmasına sebep olacaktır.425 Böyle bir belirsizliğin yaşanmaması ve siyasal uygulamalarda başarılı olunması için, uygulamaya tabi tutulan toplumun ihtiyaçlarına cevap verecek niteliklerde bir siyasal sistemin tesis edilmesi daha doğrudur. Önemli olan, söz konusu sistemde toplumsal yapının devamlılığı ve ilerlemesine yardımcı olacak unsurlara yer verilmesidir. O halde, “bir cemiyet için en uygun siyasal rejim, onun ictimai ihtiyaçlarını en güzel şekilde karşılayan ve siyaset esaslarını en doğru olarak ortaya koyabilen, yani onu

tam olarak ifade eden bir rejim”426 olacaktır.

Bir devlet veya toplumun geliştirilmesi adına yapılan düzenlemeler açısından bakıldığında, toplumsal ve siyasal konularda, toplumların birbirini etkilemeyeceğinin iddia edilmesi doğru değildir. Fakat, her ne olursa olsun bu etkilenme; siyasal,

423 _{Said Halim Paşa, a.g.e., s. 22.} 424 _{Said Halim Paşa, a.g.e., s. 38, 39.}

425 _{Said Halim Paşa, İnhitât-ı İslâm Hakkında Bir Tecrübe-i Kalemiyye, s. 23, 24.} 426 _{Said Halim Paşa, “İslam’da Teşkilat-ı Siyasiyye”, Sebîlürreşâd, c. 20, S. 499, s. 50.}

ekonomik vb. alanlarda üstünlüğü kabul edilmiş bir toplumun uygulamalarının aynen tatbiki şeklinde olmamalıdır. Şayet bir toplumun, kendinden daha iyi koşulları elde etmiş başka bir toplumdan faydalanması gerekli görülüyorsa, o toplumun izlediği siyasal veya toplumsal alanlarla ilgili faydalı uygulamalarının, geri kalmış toplumun yapısına uygun hale getirilerek alınması gerekir. Birebir taklit etmek yerine, birtakım düzenlemelere tabi tutarak almak ve bu şekilde uygulamaya konulmasını sağlamak; söz konusu toplumun düşünce yetisinin artmasına, zeka düzeyinin yükselmesine, öğrenme istek ve arzusunun gelişmesine, varlığını korumaya yardımcı olan bağların kuvvetlenmesine daha fazla katkı sağlayacaktır. Ancak bu şekilde bir etkileşim, toplumun geliştirilmesinde faydalı olacaktır.427

Toplumun birliğini sağlayan ilkelerin geçerliliğini sürdürmesine yardımcı olan kurumların siyasal sistemde önemli işlevleri vardır. Çünkü bir devletin veya toplumun varlığını devam ettirmesinin önemli şartlarından birisi toplumsal birliğin devam ettirilmesidir. Bu birliğin, manevi ilkelerle sağlandığı bir toplumda gelişmeden bahsedilebilmesi için, maddi ilkelere değer veren toplumların siyasal uygulamalarına başvurulmasının, yeterli olmayacağı bilinmelidir. Manevi unsurlara önem veren bir toplumun siyasal ve toplumsal açıdan geliştirilmesi adına, bahsedilen durumun aksine bir siyasal tavır belirlenir ve bunda da ısrarcı olunursa, bu durum devlet ve toplumun gelişmesini değil, dağılmasını hızlandıracaktır.428

Her hangi bir toplumun iyi yönetilmesinin şartı birliğini sağlayacak ilkelerin korunmasına bağlıdır. Gelişme sürecini başlatmış her siyasal sistemin öncelikle halletmesi gereken sorunlardan birisi, yönettiği toplumda birlik ve beraberlik düşüncesinin gelişmesini sağlayacak siyasal ve toplumsal unsurları canlandırmaktır. Bu unsurları koruyacak siyasal ve toplumsal kurumların tesis edilmesi ve bu kurumların toplumun yönlendireceği şekilde siyasal düzen üzerinde etkinliğini devam ettirmesi gerekmektedir. Buradan çıkaracağımız sonuç şudur ki, bir toplumu yöneten ve başka toplumlar karşısında bu toplumu temsil eden siyasal sistemin bütününde veya bir kısmında yapılacak değişiklikler önemlidir. Toplumsal birliğin devam ettirilmesi şartına önem verecek kurumların meydana getirilmesi ve bu kurumların siyasal ve toplumsal düzenle ilgili değişikliklerde söz sahibi olması,

427 _{Said Halim Paşa, Buhrân-ı Fikrimiz, s. 13.} 428 _{Said Halim Paşa, Buhranlarımız, s. 22.}

geliştirilmesi düşünülen toplumun geleceğini olumlu yönde etkileyeceği anlaşılmaktadır.

Siyasal ve toplumsal düzende birtakım belirsizliklerin baş göstermesine kaynaklık eden, sorunları çözülmez hale getiren önemli sıkıntılardan diğeri de, yönetimde uygulanan baskı rejimidir. Kuvvet sahibi olanların zayıflar üzerinde kurmuş olduğu, şiddete ve korkuya dayalı bu hakimiyet şeklinin oluşumu, her toplumda farklıdır. Toplumların iç yönetimlerinde farklı sebeplerden dolayı maruz kaldıkları bu yönetim şeklinin oluşma şartları nasıl farklı ise, kaldırılma şartlarının da farklı olacağı bilinmelidir. Herhangi bir devlet veya toplumda meydana gelen sorunlara kaynaklık eden söz konusu rejimin kaldırılması, bu duruma sebep olan olayların tam manasıyla anlaşılması ve toplumsal yapıya uygun çözüm yollarıyla meselenin üstüne gidilmesine bağlıdır.429