Seçim Süreci ve Alınan Sonuçlar

II. Meşrutiyet’in İlanı sonrası yeniden gündeme alınan seçimlere, “İntihabat-ı Mebusan Kanunu”na283

göre Eylül ayında başlanmış ve Kasım sonuna kadar devam eden seçimler, bütün ülkede olduğu gibi Trabzon’da da aynı süre zarfında tamamlanmıştır.284

Birçok yerde festival havası içerisinde geçen seçimlerde sandıklar süslenmiş, 1908 devriminin simgesini oluşturacak şekilde her cemaatin dinî lideri sandık başında yerini almıştır. Bu süreçte tiyatro salonlarında, kahvehanelerde siyasî gündemli, müntahib-i sânîlerin, mebus adaylarının, kanaat önderlerinin konuşmalar yaptığı toplantılar organize edilmiştir.285

Trabzon’da Meşveret Gazetesi’nden elde ettiğimiz bilgilere göre 1908 seçimlerinin Trabzon’daki bazı şubeleri ve bu şubelerden kimlerin müntahib-i sânî seçildikleri bilgisi aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:

283 Kanuna göre, seçim iki dereceli olacaktır. Müntahib-i evveller (birinci seçmen), önce mebusları seçecek olan müntahib-i sânîleri (ikinci seçmen), müntahib-i sânîler de mebusları seçecektir. Diğer taraftan sancaklardan seçilecek mebus sayısı, hükûmetin seçim kararı almasından ve bu kararın mülki ve yerel yöneticilere iletilmesinden sonra hazırlanacak nüfus defterlerine göre belirlenecektir. Nüfus defterleri mahalle ve köy düzeyinde hazırlanırken defterlerin hazırlanmasına köyün/mahallenin din başkanlarının (imam, papaz, haham) yanı sıra muhtar ve bölgenin ileri gelenlerinden 2-3 kişi de yardım edecektir. Köy ve mahallelerde hazırlanan listeler kaza merkezine gelmeye başlayınca, belediye reisinin başkanlığında, belediye meclis üyeleri arasından seçilenlerden oluşan “Heyet-i Teftişiye” kurulacaktır. Bu kurul kazada seçim işlemlerini yürütmek ve denetlemekle görevlidir. Ayrıca nahiyelerde de seçimlerin kurallara uygun yapılabilmesini sağlamak için nahiyelere kurayla belirlenen görevliler gönderebilecektir. Seçim dairesinde oy verme işlemi bittikten sonra sandık kurulunca sandık açılacak ve oy kullanan seçmenlerin sayısı ile sandıktan çıkan oy sayısı karşılaştırılacaktı. Gerekli eşitlik sağlandıktan sonra sayım işine geçilecekti. Her ikinci seçmen adayının aldığı oy tek tek incelenecek ve en çok oy alanlar belirlenecekti. Bunların adına bir mazbata düzenlenecek ve kaza teftiş heyetine gönderilecekti. Ardından gerekli incelemeler yapıldıktan sonra, heyet, mebus seçiminin nerede ve ne zaman yapılacağını bildirecek ve ikinci seçmenlere mebus aday listesini ve kullanacakları oy pusulasını verecekti. Mebus seçimleri ise kaza merkezlerinde, belirlenen gün ve saatte, ikinci seçmenlerin onda sekizinin hazır bulunmasıyla yapılacaktı. Padişahın sağlığına dua edildikten sonra oy verme işlemine başlanacaktı. Kullanılan oylar Heyet-i Teftişiye’nin huzurunda açık ve yüksek sesle okunarak sayılacaktı. Kazalardan gelen sonuçlar sancak merkezinde toplanarak mebus seçilenler belirlenecekti. Birinci ve İkinci seçmen ile mebus olabilme şartları hakkında geniş bilgi için bkz. Demir, a.g.e., s. 49-55; İhsan Güneş, a.g.e., s. 244-249; Cezmi Eraslan ve Kenan Olgun, Osmanlı Devleti’nde Meşrutiyet ve

Parlamento, İstanbul: 3F Yayınevi Yayınları, 2006, s. 70-72; Olgun, a.g.e., s. 56-62.

284 Muhittin Birgen anılarında İttihat ve Terakki’nin seçimlere yönelik çalışmasını “İntihabat zamanı geldi mi, İttihat ve Terakki teşkilâtı faaliyete başlardı. Zaten, her memlekette olduğu gibi, bütün teşkilât bilhassa bu intihabat için kurulmuştu. Evvela, her intihab dairesinin Türk, gayri Türk nüfuslarına bakılır. Ona göre bir müntahib-i sani kontenjanı ayrılır. Ondan sonra ya doğrudan doğruya yahut vilayet heyet-i merkeziyeleri vasıtasıyla mahallî ekalliyetlerle konuşmalar başlar, muhtelif dairelerden ekalliyetlere ayrılacak mebusluklar tespit edilir, ondan sonra cemaatlerin arasında gösterilen namzetler tetkik edilir, bunların içinde en mülayimleri ayrılır ve bunların namzetlikleri kararlaştırılırdı… Mebus olacak insanın namuslu ve samimi bir adam olması lazım gelirdi… İttihatçılığı bir ikbal sevdasının telkini ile yapanlar değil, fisebilillah İttihatçı olarak çalışanlar arasından seçmeye çok itina ederdi.” Sözleriyle ifade etmiş ve İttihat ve Terakki’nin seçimlere yönelik bakış açısını da kısmen ortaya koymuştur. Bkz. Muhittin Birgen, İttihat ve Terakki’de

On Sene, 1. Basım, C. 1, İstanbul: Kitap Yayınevi, 2006, s. 104-105. 285

83

Tablo 7: 1324 (1908) Yılı Kurra Müntahib-i Sânîleri

Şube ismi Karye Müntahib-i sânî

Birinci Kireçhane Polita Tahmazoğlu Timoliv Efendi

İkinci Holomana (Beşirli) Holomana Hacıoğlu Hacı Salih Ağa Dördüncü Meserya (Kutlugün) Divranos Sarıoğlu Apostol Ağa

Beşinci Kilat (Yeşilköy) Kilat Küçük Hasanoğlu Şükrü Ağa

Altıncı Hos (Pelitli) Hos Konkalidi Bancu Efendi

Yedinci Zulmera (Subaşı) Karlık Şahinoğlu Süleyman Ağa

On İkinci Yomra Yomra Mollazade Mehmed Efendi

On Üçüncü Yomra Yomra İspondiloğlu Totor

Kaynak: Trabzon’da Meşveret, 27 Eylül 1324/10 Ekim 1908, No: 12, s. 4; 15 Teşrîn-i Evvel 1324/28 Ekim 1908, No: 17, s. 4.

Seçimlerin, seçim kanununa uygun olarak yürütülebilmesi için oluşturulan Heyet-i Teftişiye Trabzon şubesinin bazı nahiyelere gönderdiği azaların listesi ise aşağıdaki tabloda belirtilmiştir:

Tablo 8: İntihab İçin Heyet-i Teftişiye Azasından Nevahiye Memur Olan Zevat Şarlı (Beşikdüzü) ^{Hacı Hamdizade Hacı Tevfik Efendi}

Molla Bekirzade Mehmed Efendi

Tonya Kırzade Şevki Efendi

Yomra

Hırıtmaszade Baki Efendi Kuzinzade Fehmi Efendi

Meclis İdare Azasından Yordanaki Efendi

Maçka ^{Kostropulo Yorgi Efendi}

Hacı Derviş Ağazade Mahmut Efendi

Kaynak: Trabzon’da Meşveret, 27 Eylül 1324/10 Ekim 1908, No: 12, s. 4.

Müntahib-i sânîlerin seçilmesi tamamlandıktan sonra kanun gereği ikinci seçmenlerin mebusları seçmesi için Teşrîn-i Evvel’in On Sekizinci Cumartesi günü (31 Ekim 1908) Trabzon Belediye Dairesi’nde hazır bulunmaları Heyet-i Teftişiye’ce tebliğ olunmuştur.286

Öncelikle Trabzon merkezi ikinci seçmenleri sandık başına gelmiş ve

286

84

oylarını kullanmışlardır. Buna göre Trabzon merkezindeki ikinci seçmenlerin oy verdikler isimler ve ne kadar oy aldıkları aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.²⁸⁷

Tablo 9: İkinci Seçmenlerin Oy Verdiği İsimler ve Bu İsimlerin Aldıkları Oylar

Esami Reyi

Ali Naki Efendi 53

Hacı Hamdizade Hacı Tevfik Efendi 43

Müftü-i Sabık İmadeddin 37

Eyüpzade İzzet Efendi 36

Müftü-i Lahak Emin Efendi 35

Matyo Kofidi Efendi 34

Giresunlu Apik Efendi 20

Nemlizade Hacı Osman Efendi 19

Hafız Mahir Efendi 17

Hazinedarzade Mahmut Bey 16

Dava Vekili Yorgi Pavlidi 15

Meclis-i İdare Baş Katibi Arif Efendi 14

Tayyib Efendizade Hafız Zühdü Efendi 12

Giresunlu Aristodaki Efendi 12

Karagözyan Ohannis Efendi 11

Hemşinli Hafız Mesut Efendi 10

Beşirzade Mithat Efendi 10

Rüsumat Nazırı Emin Bey 8

Hırıtmaszade Baki Efendi 8

Andreya Miridis Efendi 8

Hacı Hamdizade Hacı Hami Efendi 5

Muradyan Karabet Efendi 5

Hacı İbrahim Cudi Efendi 3

Kalcızade Hasan Bey 2

Alemdarzade Emin Efendi 2

287 Bu istatistikler verilirken “Mülhakatı vilayetten vürud edecek ârâ ile kesb-i katiyet edecek mebusları ayrıca yazacağız” denilerek merkezin dışından gelen oylar hesaba katılmamıştır… Feyz, 19 Teşrîn-i Evvel 1324/1 Teşrîn-i Sânî 1908, No: 25, s. 4.

85

Tablo Devamı: Esami Reyi

Alaybeyizade Naci Efendi 1

Kalcızade Mahmut Bey 1

Şehrikyan Artin Efendi 1

Antra Aysan Nişan Efendi 1

Velisaridi Dimestoklu Efendi 1

Kaynak: Feyz, 19 Teşrîn-i Evvel 1324/1 Kasım 1908, No: 25, s. 4.

Görüldüğü üzere Trabzon Sancağı’nda yapılan seçimlerde yörenin seçkin ailelerinden olma ve din mefhumu etkili olmuştur. İttihat ve Terakki Cemiyeti özellikle taşra olarak adlandırılan seçim çevrelerinde önde gelen ayan, eşraf gibi grupların etkisini istediği ölçüde kıramamıştır.288

Bu gibi durumlarda Cemiyet, bölgenin önde gelen ve iktisadî çıkarları olmayan, hatta içlerinde aydın denilebilecek üyeleri de barındıran ulema sınıfına ve onun temsilcilerine öncelik vermeye, onları seçtirebilmeye çalışmıştır.289 İttihatçıların Trabzon’da önde gelen isimlerinden sayılan Rüsumat Nazırı Emin Bey (Mehmed Emin Yurdakul) 8 oy, Trabzon’da Meşveret Gazetesi sahibi Naci Efendi ise 1 oy alarak seçilememişlerdir. Bu durum yukarıdaki ifadelerimizin bir kanıtı da sayılabilir.

Merkezdeki oylara kaza ve nahiyelerden gelen oyların eklenmesiyle merkez Trabzon Sancağını temsil edecek mebusların seçimi tamamlanmıştır. Buna göre seçilen mebuslar ve aldıkları oylar aşağıdaki tabloda gösterilmiştir:290

288 İttihatçılar ve Trabzon kamuoyu her ne kadar öğrenim görmüş aydın sınıftan insanların seçilmesini istemişse de Rumeli ve İstanbul dışında yeterli teşkilâtı bulunmayan Cemiyet, eşraf, ayan ve din adamlarıyla işbirliğine gitmek durumunda kalmıştır. Bu grupların desteği olmadıkça Meclis’e girilemeyeceğinin görülmesi, tutarlılık ve seçilen kişilerdeki ideal kaygısının bir tarafa bırakılması sonucunu doğurmuştur. Bkz. Yerasimos, a.g.e., s. 432-433. Ahmad ve Rustow’a göre ise bu grupların üstünlüğü iki dereceli seçim sisteminden gelmekteydi. Çünkü köylerdeki halk, kuvvetle mahallîliğe bağlı kalıp toprak sahibi olan yerli eşraftan kişilere oy vermekteydi. Yani sistem taşranın yerli elemanlarını koruyordu. Dolayısıyla İttihat ve Terakki Cemiyeti bu kişilerle uzlaşmak zorunda kalıyordu. Bkz. Feroz Ahmad ve Dankwart A. Rustow, “İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler: 1908-1918”, Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 4-5, (1976), s. 256.

289 Sina Akşin, “İttihat ve Terakki”, Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi, C. 5, İstanbul: İletişim Yayınları, 1985, s. 1423.

290 Mebusların aldıkları oylarla ilgili bilgiyi ayrıca Trabzon’da Meşveret Gazetesi de vermiştir. Tek farklı gösterilen ise Nemlizade Hacı Osman Efendinin 88 oy aldığı bilgisidir. Bkz. Trabzon’da Meşveret, 5 Teşrîn-i Sânî 1324/18 Kasım 1908, No: 23, s. 4; Merkezde kullanılan oylarda ikinci sırada yer alan Hacı Hamdizade Hacı Tevfik Efendi ile yedinci sırada yer alan Giresunlu Apik Efendi, bağlı kazalardan gelen oyların da katılması sonucu aldıkları toplam oy bakımından seçilememişlerdir. Bunların yerine Nemlizade Hacı Osman Efendi ile Hazinedarzade Mahmud Bey seçilmişlerdir.

86

Tablo 10: 1908 Yılı Trabzon Merkez Sancağı Mebusları ve Aldıkları Oylar

Müftü-i Elhak Emin Efendi 138

Ali Naki Efendi 132

Eyüpzade İzzet Efendi 122

Hazinedarzade Mahmud Bey 114

Müftü-i Sabık İmadeddin Efendi 106

Matyo Kofidi Efendi 105

Nemlizade Hacı Osman Efendi 87

Kaynak: Feyz, 4 Teşrîn-i Sânî 1324/17 Kasım 1908, s. 4.

1908 seçimleri tamamlandıktan ve mebuslar mazbatalarını aldıktan sonra Müftü-i Elhak Emin Efendi, Müftü-i Sabık İmadeddin Efendi, Eyüpzade İzzet Efendi ve Nemli-zade Hacı Osman Efendi yanlarında Gümüşhane mebusları İbrahim Lütfü Paşa ve Hayri Efendiler olmak üzere bir dizi ziyarette bulunurlar. Mebuslar sırasıyla hükûmet dairesine, askerî daireye ve belediyeye uğramışlardır. Oradan İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin azalarının ve askerî mızıkanın eşliğiyle limana gelmişlerdir. Burada Trabzon Valisi Arifî Paşa, Rüsumat Nazırı Emin Bey, Mebuslardan İmadeddin ve Emin Efendiler tarafından birer konuşma yapılmış, ardından mebuslar Gürcü Kumpanyası vapuruyla Meclis-i Mebusan’a uğurlanmışlardır.291

Seçimlerin bu şekilde sonuçlanmasından memnun olmayan Trabzon Dava Vekillerinden Sokrati Efendi, Rumlardan güçlükle bir mebus çıkarıldığını, Ermenilerin hiç kimsesinin olmadığını, devletin birçok yerlerinde kanundışı uygulamalar yapıldığını ve bunların önü alınamayarak Rumların hukuklarının muhafaza edilemediğini belirtmiştir. Ayrıca sözlerine gayrimüslimlerin yetişmesi ve eğitimleri gereği meşrutî idareye daha yatkın oldukları vurgulamıştır. Dolayısıyla Hristiyan unsurlar içerisinde hamiyyet ve iktidar sahibi olanlardan Meclis, hükûmet ve milletin daha çok istifade etmesi gerektiğini eklemiştir.292

Bütün bu gelişmeler meydana gelirken Ermeni Taşnaksutyun Cemiyeti de Trabzon’da elde edilen seçim sonuçlarının sağlıklı olmadığını, yolsuzluklar yapıldığını iddia etmiştir. Taşnaksutyun Cemiyeti’nin seçimlerdeki yolsuzlukların şikâyet edilmesi gerektiği ile Meclis-i Mebusan’ın bunu tetkik edeceği yönündeki Türkçe beyanatının dağıtılması, çeşitli tepkilere neden olmuş ve tepkiler Feyz gazetesinde “seçimlerde

291 Feyz, No: 33, 18 Teşrîn-i Sânî 1324/1 Aralık 1908, s. 4.

292

87

yolsuzluk olmuş ise bunu Taşnaksutyun Komitesi’nden başkası idrak edememiş midir? Buna ihtimal vermek balığın kavağa çıkabileceğine inanmak kadar saflıktır” sözleriyle ortaya koyulmuştur. Ardından İttihat ve Terakki Cemiyeti ile halkın her hakkını savunacak basının olduğu, bir yolsuzluk varsa adı geçen iki kurumun bunu idrak edememesinin söz konusu olamayacağı ifade edilmiştir.

Feyz’de çıkan yazı üzerine Osmanlı Cemiyeti’nde düzenlenen bir toplantıya halk, geniş ölçüde katılmış, Taşnaksutyun Cemiyeti’nin beyannamesi tenkit edilmiştir. Herkesin kendi oyuyla seçtiği mebuslarının her yönüyle güvenilir, namuslu, haysiyetli ve vatansever oldukları belirtilmiştir. Ayrıca halk tarafından Meşrutiyetin sağladığı özgürlükten faydalanarak gerçeği yansıtmayan dedikoduların ortaya atılması eleştirilmiş, böyle davranışların sergilenmemesi istenilmiştir.293

Sonuç olarak bu şekilde bir olayın seçimlerin tamamlanıp, kutlamaların yapıldığı Aralık ayının sonlarına denk gelmesi ortamı germişse de seçimler onaylanmış ve seçilen mebuslar meclisteki yerlerini almıştır.