2.2. Trabzon’da 1912 Seçimleri
2.2.5. Mebus Adayları ve Aldıkları Oylar
Sonuç olarak Tarık gazetesi seçimlere, İttihatçılara ve başta Trabzon Valisi olmak üzere İttihatçılık adına çalışan memurlara ve muhalefetin önde gelen isimlerine ya da muhalif tavır takınan bölgelere yapılan baskılara yönelik bütün eleştirilerini topluca ortaya koymuştur.
2.2.5. Mebus Adayları ve Aldıkları Oylar
Yukarıda ifade edilen ağır ithamlara ve Trabzon özelinde Şatırzade Hasan Hicabi Bey’in seçimlerin iptaline yönelik savcılığa başvurusuna rağmen ikinci seçmenlerin belirlenmesinin ardından mebus seçimlerine geçilmiştir. Bunun için adaylar belirlenerek Belediye Riyaseti vasıtasıyla Trabzon Sancağı adayları ve hangi fırka adına aday oldukları bir ilanla kamuoyuna duyurulmuştur. Fırkalara göre adaylar şunlardır:
339
116
İttihat ve Terakki Cemiyeti tarafından aday gösterilenler:
― Kalcızade Mahmud Memduh Bey ― Nemlizade Hacı Osman Efendi ― Eyüpzade İzzet Efendi
― Matyo Kofidi Efendi
― Debre Mutasarrıfı Ordulu Ali Osman Bey ― Maarif Müfettişi Hacı Salihzade Servet Efendi
― Samsun Ceza Reisi Sürmeneli Hacı Yakupzade Hafız Mehmed Efendi ― Tırnova Bidayet Mahkemesi Reisi Ordulu Karakin Sercanyan Efendi ― Nallıhan Naibi Ordulu Hacı Müftüzade Saadeddin Efendi
― Kürtün Telgraf Müdürü Giresunlu Halil Efendizade Fuad Efendi
― Dersaadet’te Matbaa-i Reşad sahibi Sürmene’nin Zarha Karyesi’nden Kalfazade Mehmed Reşad Efendi
― Adapazarı’nda Oflu Sofuzade Ahmed Mad(z)rab Efendi ― Tercan Kaymakamı Hopalı Mamoyzade Mesud Efendi ― Giresunlu Karnik Mazmanyan Efendi
― Kütahya Sancağı Ceza Reisi Ordulu Hazinedarzade İbrahim Bey ― Bolu Sancağı Ziraat Memuru Aziz Ağazade Remzi Efendi
― İstanbul Tahrir-i Meskufat Üçüncü Komisyon Reisi Mütevellizade Memduh Efendi.
Adaylıklarını Bizzat Hürriyet ve İtilaf Fırkası Namına Koyanlar: ― Mebus-u Sabık Ordulu Hazinedarzade Mahmud Mazhar Bey
― Giresunlu Sarı Alemdarzade Ahmed Efendi
― Giresunlu Tusufitus (?) Arastutli (Arastavitli) Efendi nam-ı diğer Tahvadoğlu ― Alemdarzade Emin Efendi
― Arnabudzade Ahmed Efendi
― Niğde Mutasarrıfı Sabıkı Emin Hilmi Efendizade İlyas Sami Efendi ― Meclis İdare Baş Kâtibi Sabıkı Arif Efendi
― Sakizade Hafız Yunus Efendi
― İmaret Mahallesi Ahalisinden Abanoszade Hüseyin Efendi340
Mebus adayları içerisinde göze ilk çarpan eski İttihat ve Terakki Mebusları Kalcızade Mahmud Memduh Bey, Eyüpzade İzzet Efendi ve Matyo Kofidi Efendi’nin
340
117
İttihatçı listeden yeniden aday olmalarıdır. Buna karşılık birinci dönem mebuslarından Mahmud Mazhar Bey İtilafçıların adayı olmuştur. Kendisi daha önce de belirttiğimiz üzere Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın Meclis-i Mebusan’daki ilk yönetim kurulunun üyesiydi.
1912 seçimleri son olarak Mebusların seçimiyle tamamlanmıştır. Trabzon’da ise Nisan ayının ortalarında başlayan müntahib-i sânîlerin oy kullanma işlemi, sayımların yapılmasının ardından 20-22 Nisan tarihlerinde son bulmuştur. 1912 seçimlerine yönelik olarak adaylıkları belirtilen isimlerin Trabzon merkez ve kazalarından ne kadar oy aldıkları aşağıda tablo hâlinde gösterilmiştir:
Tablo 14: Seçim Yapılan Kazalardan Oy Alan Mebus Adaylarının İsimleri ve Aldıkları Oylar Müntahib-i Sânî Müntahib-i Sânî Müntahib-i Sânî Müntebi-i Sânî İttihat ve Terakki Namzetleri Trabzon
68 Akçaabat 32 Sürmene 33 Of 34
Kalcızade Mahmud Bey 58 32 29 34
Nemlizade Hacı Osman Ef. 61 32 30 34
Eyüpzade İzzet Efendi 59 31 30 34
Debre Mutassarrıfı Ali Osman
Bey 59 31 30 34
Hacı Salihzade Servet Ef. 59 30 27 34
Matyo Kofidi Efendi 57 29 25 34
Samsun Ceza Reisi Hafız
Mehmed Efendi341 59 29 32 34
Hürriyet ve İtilâf Namzetleri Trabzon Akçaabat Sürmene Of
Hazinedarzade Mahmud
Mazhar Bey 8 2 3 ―
Alemdarzade Emin Ef. 6 2 ― ―
Giresunlu Sarı Alemdarzade
Ahmed Efendi 8 1 1 ―
Evkaf Nezareti Muhasebe Müdürü Esbakı Derviş Kaptanzade Ali Necati Ef.
2 ― 3 ―
Giresunlu Sofitos Arestonlu
Efendi 4 ― 3 ―
Hacı Hamdizade Hacı
Tevfik Efendi 11 ― 8 ―
Tirebolulu Hacı Eminzade
Hacı Hüsnü Efendi 5 ― 3 ―
341 Dönemin Trabzon Valisi Bekir Sami Bey, seçimi ekseriyetle İttihat ve Terakki adaylarının kazandığını ifade ederek, kazananların isimlerini içeren bir yazıyı Dâhiliye Nezareti’ne göndermiştir. Bkz. BOA, DH.
118
Levitizi Nikolaki Efendi 4 ― 3 ―
Meclis İdare Baş Kâtibi
Sabıkı Arif Efendi 8 2 3 ―
Abanoszade Hüseyin Ef. ― 2 1 ―
Sakizade Hafız Yunus Efendi 1 1 ― ―
Müntahib-i Sânî Müntahib-i Sânî Müntahib-i Sânî Müntahib-i Sânî İttihat ve Terakki Namzetleri Vakfıkebir
15 Maçka 18 Görele 21 Tirebolu 39
Kalcızade Mahmud Bey 15 13 21 27
Nemlizade Hacı Osman Ef. 15 14 21 27
Eyüpzade İzzet Efendi 15 18 21 28
Debre Mutassarrıfı Ali Osman
Bey 14 13 21 18
Hacı Salihzade Servet Ef. 14 14 21 27
Matyo Kofidi Efendi 11 15 21 26
Samsun Ceza Reisi Hafız
Mehmed Efendi 14 13 21 7
Hürriyet ve İtilâf Namzetleri Vakfıkebir Maçka Görele Tirebolu
Hazinedarzade Mahmud
Mazhar Bey ― 10 ― 12
Alemdarzade Emin Ef. ― 6 ― 12
Giresunlu Sarı Alemdarzade
Ahmed Efendi ― 9 ― 11
Evkaf Nezareti Muhasebe Müdürü Esbakı Derviş Kaptanzade Ali Necati Ef.
― ― ― 12
Giresunlu Sufitus Arestunlu
Efendi ― 8 ― 7
Hacı Hamdizade Hacı
Tevfik Efendi ― 9 ― 13
Tirebolulu Hacı Eminzade
Hacı Hüsnü Efendi ― 10 ― ―
Levitizi Nikolaki Efendi ― 11 ― 10
Meclis İdare Baş Kâtibi
Sabıkı Arif Efendi 7 3 ― 30
Abanoszade Hüseyin E. ― 2 ― ―
Sakizade Hafız Yunus Efendi ― ― ― ―
Kaynak: Trabzon’da Meşveret, 4 Nisan1328/17 Nisan 1912, No: 370, s. 3; 7 Nisan 1328/20 Nisan 1912, No: 371, s. 3.
119
Hürriyet ve İtilâf Fırkası’ndan: Tırnova Bidayet Mahkemesi Reisi Ordulu Karakin Sercanyan Efendi, Nallıhan Naibi Ordulu Hacı Müftüzade Saadeddin Efendi, Kürtün Telgraf Müdürü Giresunlu Halil Efendizade Fuad Efendi, Dersaadet’te Matbaa-i Reşad sahibi Sürmene’nin Zarha Karyesi’nden Kalfazade Mehmed Reşad Efendi, Adapazarı’nda Oflu Sofuzade Ahmed Mazrab Efendi, Giresunlu Karnik Mazmanyan Efendi, Kütahya Sancağı Ceza Reisi Ordulu Hazinedarzade İbrahim Bey, Bolu Sancağı Ziraat Memuru Aziz Ağazade Remzi Efendi, İstanbul Üçüncü Komisyon Reisi Mütevellizade Memduh Efendi ve Niğde Mutasarrıfı Sabıkı Emin Hilmi Efendizade İlyas Sami Efendi oy alamamışlardır.342
Rakamlardan da anlaşılacağı gibi İttihat ve Terakki adayları, Hürriyet ve İtilafın adaylarına önemli bir üstünlük sağlayarak ikinci seçmenlerin oylarını büyük oranda almışlardır. Seçimlerin İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin galibiyetiyle sona ermesinin ardından Trabzon Vilayeti’nde Hürriyet ve İtilaf Fırkası’ndan istifaların da ardı ardına geldiğini görmekteyiz. Trabzon’da seçimlerin İttihatçılar tarafından kazanılmasıyla birlikte Hürriyet ve İtilaf Fırkası’ndan bu istifalara örnek olarak şunlar verilebilir:
İttihat ve Terakki Cemiyeti efradından bulunduğum halde bazılarının müfsidatına kapılarak istifa etmiş ve İtilaf Fırkasına yazılmış isem de fırka-i mezkurenin yayınladığı programının mütalaasından katiyen ve vicdanen müteezzî (üzgün) bulunmakta olduğumdan mukaddes İttihat Fırkasını kabul ve daha önce kayıtlı bulunduğum 121 numaraya ibkaen kabulümün ceride-i muteberinizle ilan buyrulmasını temenni ederim.
Rize Tahrirat Kalemi Kâtiplerinden Hüseyin Avni343
İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin bidayeti tesisinden beri efradından olduğum halde geçenlerde yüzlerine dayanamadığım bazı ahbabın ricası üzerine Tarık gazetesiyle Fırka-i İttihat’tan çekildiğimi ilan etmiştim. Binaenaleyh mukaddes İttihat ve Terakki’nin daima terakkiyat ve vatana olan hizmeti her gün güneş gibi meydanda olduğuna ve Tarık’ın ilanından beri kalben müteezzi bulunmakta olduğuma mebni tekrar İttihat Fırkası’na kaydımın icrasını ve bilumum ihvanlarımın dahi malûmu olmak üzere muteber ceride-i âlileriyle neşir ve ilanını temenni eylerim efendim.
Tuzcuzade Mehmed Memiş344
342 Rize’de yapılan Mebus seçimlerini İttihat ve Terakkinin adayları kazanmışlardır. Evkaf kadısı Atinalı Ziya Bey: Hopa’dan 18, Atina’dan 32, Rize’den 56 müntahib-i saninin oylarını; Sabık Mebus Ahmed Paşa ise Hopa’dan 13, Atina’dan 31, Rize’den 47 müntahib-i saninin oylarını alarak mebus seçilmişlerdir. Buna karşılık Hürriyet ve İtilaf’ın adayı İzmir Naib-i Sabıkı Arhavili Osman Mecdi Bey, Hopa’dan 10, Atina’dan 1, Rize’den 10, Sabık Mebus Ferid Efendi ise Rize’den 5 oy alırken Hopa ve Atina’dan oy alamayarak seçilememişlerdir. Bizzat adaylıklarını koyan yedi İtilafçı aday ise toplamda 15 oya dahi ulaşamayarak seçilememişlerdir. Bkz. Trabzon’da Meşveret, 4 Nisan 1328/17 Nisan 1912, No: 370, s. 3. Gümüşhane Mutasarrıfı Dikran ise Gümüşhane Sancağı’nda 86 müntahib-i saninin oy kullandığını, bunun sonucunda İttihat adaylarından Kadribeyzade Hasan Bey’in 56, eski mebus Hayri Bey’in 51 oyla seçimi kazanarak mebus seçildikleri bilgisini Dahiliye Nezareti’ne bildirmiştir. Bkz. DH-SYS, Dosya no:91, Gömlek no:2-1, 1 Nisan 1328/14 Nisan 1912. Yine Dahiliye Nezaretine yazılan bir yazıda kazanan Trabzon adayları belirtilmiştir. Bkz. DH-SYS, Dosya no:91, Gömlek no:2-1, 9-12 Nisan 1328/22-25 Nisan 1912.
343 Trabzon’da Meşveret, 28 Nisan 1328/11 Mayıs 1912, No:377, s. 3.
344
120
Vatanın menfaatine hizmet etmek niyetiyle Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na intisab eylemişsek de memurların fırka-i siyasiyeye mensubiyetini tervic edemediğimiz cihetle badema kayıtlı olduğumuz fırkadan alakamızı kestiğimizin gazetenizle ilanını rica eyleriz.
Donanma-i Osmanî Muavenet-i Millîye Cemiyeti Veznedarı Halil İbrahim Evkaf İdaresi Veznedarı Ahmed Hayri345
Elbette bu durumu, seçimden galip çıkan Cemiyetin kendileri hakkında olumsuz tutum ve tasarruf göstermemesi amacıyla ortaya konulan bir davranış olarak yorumlamak daha doğru olur. Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nı bir araya getiren İttihatçı karşıtlığı, seçimlerden İttihatçıların galip çıkmasıyla çözülmüş görünmektedir. Ancak bu ikinci dönemde İttihatçıların elde ettiği başarıya rağmen ordu içinden çıkacak olan Halaskar ve Zabıtan hizbi, Hürriyet ve İtilafçılardan daha etkili muhalefetiyle İttihat ve Terakki’yi iktidardan edecek ve Sait Paşa Hükûmeti yerine Temmuz 1912 yılında, Büyük Kabine olarak da bilinen Gazi Ahmed Muhtar Paşa hükûmeti kurulacaktır. Ardından bu hükûmet, çoğunluğu İttihatçılardan oluşan Meclis-i Mebusan’ı dağıtacak ve İttihat ve Terakki Cemiyeti de 1912 seçimleriyle kazandığına inandığı siyasî hâkimiyeti böylece Bab-ı Âlî Baskını’na kadar kaybedecektir.
II. Meşrutiyet’in ilanı sonrası yukarıda ifade ettiğimiz kısa süreli iktidarı kaybetme dışında İttihatçılar, kendilerine yönelik muhalefetin zaman zaman şiddetlendiği dönemlerde dahi Trabzon’da etkin olabilmiştir. 1908 ve 1912 seçimleri, Cavid Bey’in gezisiyle yaşanan olaylar, boykotlarda kayıkçı ve mavnacılarla sergilenen işbirliği İttihatçıların sahip olduğu etkinliğin kanıtlarıdır. Diğer taraftan İttihatçılar, kurduğu şubeler vasıtasıyla şehirde siyasetin yönlendirici gücü olmuştur. Öncülük yaptıkları eğitim kursları, konferanslar ya da imara yönelik faaliyetlerdeki çabalarıyla vatandaşın önemli bir kısmının desteğini kazanmışlardır. İstibdat İdaresi’ne son vermeleri, anayasayı tekrar yürürlüğe sokmaları ve meclisi açtıran birinci kuvvet olarak görülmeleri de İttihatçılara verilen desteğin diğer sebepleridir. Her ne kadar seçilen mebuslara bakıldığında ulema ya da eşraf kökenli güçlü aileler karşımıza çıksa da bunları seçtiren kuvvet İttihat ve Terakki Cemiyeti’dir. Hazinedarzade Mahmud Mazhar Bey’in Hürriyet ve İtilaf Fırkası’na katıldıktan sonra 1912 seçimlerinde hüsrana uğraması, diğer önde gelen İtilafçı ulema ve eşraftan adayların seçilememesi bizleri bu kanıya sevk eden örneklerdir.
İttihatçılara karşı muhalefet ise en büyük atılımını Hürriyet ve İtilaf Fırkası’nın kuruluşu sonrası gerçekleştirmiştir. Gerçi bu fırkanın kuruluşundan önce yayın faaliyetine başlayan Tarık gazetesi, Şatırzade Hasan Hicabi Bey önderliğinde İttihatçılara karşı bir
345 Trabzon’da Meşveret, 12 Mayıs 1328/25 Mayıs 1912, No:381, s. 3. İstifalar için ayrıca bkz. Hadim-i
121
muhalefet başlatmışsa da bu muhalefetin şiddeti Hürriyet ve İtilaf’ın kuruluşu ve yine Trabzon Mebusu Hazinedarzade Mahmud Mazhar Bey’in adı geçen fırkaya katılımıyla artmış, Trabzon’daki muhalefet kendisine siyasi dayanak noktası bulmuştur. Ancak yaşanan gelişmeler İttihatçıların tekrar yönetimi ele geçirmesine zemin hazırlamış ve bahsettiğimiz muhalefet hareketi Mahmud Şevket Paşa’nın öldürülmesi sonrası sindirilmiştir. İki hareketin tekrar karşı karşıya gelişleri ise 1918 yılı sonrası merkezi yönetim ve adem-i merkezi yönetim tartışmaları çerçevesinde olmuş, ancak İttihatçı kanat Trabzon Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti içerisindeki etkinliği ile üstünlüğü yine elinde tutmuştur.