Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Millîye Cemiyeti Trabzon Şubesi

Bu belirlediği amaçları yakalayabilmek için kulüp çok çalışmış, idare azasından Sadık Bey’in halka duyurduğu dâhili nizamnameye göre verilen gece derslerinden başka Fransızca, İngilizce, Almanca, Rumca ve Ermenicenin öğretilmesi üzerinde durulmuştur.121

Ayrıca dönemin anlam ve önemine hizmet edecek biçimde tiyatro oyunları sahnelemiş,122

İbrahim Cudi ile Hafız Mesud Efendiler vasıtasıyla edebî, dinî ve ilmî konularda konferans ve sohbetler düzenlenmiştir. Son olarak kulübün gelişmesine katkı yapacağı düşüncesiyle müzik dersleri de idare heyeti azalarından İsmail Hakkı Bey tarafından verilmeye başlanmıştır.123

1.4.3. Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Millîye Cemiyeti Trabzon Şubesi

Gönüllülük esasına dayanan ve halkın yardımları sayesinde Osmanlı Donanmasını güçlendirmek ve düşman karşısında uzun sahilleri ve adaları bulunan devletin donanmasına yeni gemiler kazandırmak amacıyla124

19 Temmuz 1909 tarihinde

118 Bu kulübün kuruluşu, faaliyetleri ve Osmanlı düşünce dünyasına katkıları hakkında geniş bilgi için bkz. Öksüz, a.g.m., s. 55-66.

119

Feyz, 18 Teşrîn-i Sânî 1324/1 Aralık 1908, No: 33, s. 4. Bu kuruluş haberinin verildiği gazetenin daha sonraki 34 numaralı sayısında kulüp reisi İhsan Efendi’nin açılış konuşmasının tam metni verilmiştir. Bu tarih kulübün resmi açılış tarihidir. Diğer taraftan kulübün daha önce oluşturulduğu ekim ayında kulüp tarafından düzenlenen bir tiyatro oyunundan anlaşılmaktadır. Bkz. Feyz, 12 Teşrîn-i Evvel 1324/25 Ekim 1908, No: 24, s. 3.

120 Öksüz, a.g.m., s. 58; Feyz, 21 Teşrîn-i Sânî 1324/4 Aralık 1908, No: 34, s. 2; Feyz, 2 Kânûn-ı Evvel 1324/15 Aralık 1908, No: 37, s. 1.

121 Feyz, 21 Teşrîn-i Sânî 1324/4 Aralık 1908, No: 34, s. 2

122

Feyz, 12 Teşrîn-i Evvel 1324/25 Ekim 1908, No: 24, s. 3.

123 Feyz, 13 Kânûn-ı Sânî 1324/26 Ocak 1909, No: 49, s. 3.

124 Topladığı kaynaklarla bu Cemiyet Almanya’dan Yadigâr-ı Millet, Gayret-i Vataniye, Numune-i Hamiyet ve Muavenet-i Millîye muhripleri ile Barbaros Hayrettin ve Turgut Reis zırhlılarını satın almıştır. İngiltere’ye ise Sultan I. Osman ve Reşadiye dretnotları sipariş edilmiştir. Ancak İngiltere’ye sipariş verilen bu son iki muharebe gemisi Türk Personeli İngiltere’ye gitmiş olmasına rağmen Birinci Dünya Savaşı bahane edilerek ve hiçbir vesile ile İngiliz tezgâhlarında inşa edilen harp gemilerinin İngiltere kıyılarından uzaklaştırılamayacağı beyan edilerek Osmanlı Devleti’ne verilmemiştir. Bkz. Figen Atabey, Karadeniz’de

Türk Donanması (Birinci Dünya Harbi ve Millî Mücadele Dönemi), Ankara: ATAM Yayınları, 2006, s.

3-5. Almanya’dan alınan ilk dört muhrip gemi için Cemiyet 48.083.458 kuruş bir ödeme yaparken Barbaros Hayrettin ve Turgut Reis zırhlıları için 110.236.385 kuruşluk bir ödeme yapmıştır. Cemiyet ayrıca askerlerin taşınması amacıyla 5 tane yük ve yolcu gemisine de 15.479.671 kuruşluk bir ödeme gerçekleştirmiştir. Bu rakamlara ve yapılan işe bakıldığında Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Millîye Cemiyeti’nin halktan ne

35 İstanbul’da kurulmuştur.125

Nizamnamesini de oluşturduktan sonra¹²⁶ taşra dediğimiz Anadolu vilayet, kaza ve nahiyelerinde de şubeler açmaya başlamış, kısa sürede malî yapısı güçlü bir cemiyet haline gelmiş ve bu faaliyetleri neticesi Trabzon’da, 13 Kanun-i Sâni 1325 (26 Ocak 1910) tarihinde bir şubesi açılmıştır.127

Cemiyet kuruluşu ve amacı itibarıyla önemli bir millî meseleye hizmet etme gayesiyle yola çıktığı için halkın büyük desteğini görmüştür. Cemiyet de gördüğü bu ilgiyi daha yukarılara taşımak için teşkilatını, kurulduğu bölgelerin nüfuzlu ve sevilen kişilerinden oluşturmaya gayret etmiştir. Diğer taraftan Cemiyet, şube teşkilatlarında gayrimüslim vatandaşların da üyelik görevlerini üstlenmesine çalıştı.128

Bu cümleden olmak üzere Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Millîye Cemiyeti Trabzon Şubesi İdare Heyeti, kuruluşunun ardından şu isimlerden oluşturuldu:

Tablo 1: 1910 Yılı Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Millîye Cemiyeti Trabzon Şubesi İdare Heyeti

Reis Hacı Hamdi Efendizade Hacı Hami Efendi

Reis Yardımcısı Bekir Efendizade Hacı Rüştü Hafız Efendi

Aza Hacı Mollazade Osman Efendi

Aza Hacı Ali Hafızzade Mahmut Salih

Aza Kostropulo Yorgi Efendi

Aza Yazıcıoğlu Areşkoh Efendi

Aza Minasyan Arsen

Aza Tahtacıyan Mihran Efendi

Aza Arabyan Karabet Efendi

Kaynak: Özçelik, a.g.e., s. 101; Trabzon’da Meşveret, 23 Mart 1327 (5 Nisan 1911), No: 264, s. 3.

kadar büyük yardım gördüğü ortaya çıkmaktadır. Bkz. Trabzon’da Meşveret, 26 Mayıs 1328/8 Haziran 1912, No: 385, s. 3.

125 Bu cemiyet II. Meşrutiyet’in ilanı sonrası kurulmuş ilk uzun ömürlü cemiyetlerden birisidir. Osmanlı Donanması’nı güçlendirmek, yeni gemilere sahip olmasında maddi destek sağlayabilmek amacıyla ve Osmanlıların yardımseverliklerine güvenilerek II. Belediye Dairesi’nin Sağlık Heyeti’nden Doktor Hafız İbrahim, İsmail Hakkı, Başmühendis Haşim Bey ve Doktor Petraki Papadapulo’nun girişimleri ve 28 temsilcinin katılımıyla 6 Temmuz 1325/19 Temmuz 1909 tarihinde kurulmuştur. Bu temsilciler, dönemin hatırı sayılır tüccarları arasından olduğu gibi belediye, resmi cemiyet, ruhani reis ve basın mensuplarından davete icabet edenlerden oluşmuştur. Ayrıca İttihat ve Terakki Cemiyeti Merkez Heyeti’nden bir kişi de bu toplantıya katılmıştır. Cemiyet daha sonra 4 Şubat 1329/17 Şubat 1913 yılında Osmanlı Donanma Cemiyeti adını almış ve 2 Nisan 1335/2 Nisan 1919 yılına kadar faaliyet göstermiştir. Bkz. Selahittin Özçelik,

Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Millîye Cemiyeti, Ankara: TTK Yayınları, 2000, s. 11-14; Nurşen Gök,

“Donanma Cemiyeti’nin Anadolu’da Örgütlenmesine İlişkin Gözlemler”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve

Coğrafya Fakültesi Dergisi, S. 43, (2008), s. 78-79.

126 Nizamname için bkz. Özçelik, a.g.e., s. 15-18; Rauf Orbay, Rauf Orbay’ın Hatıraları (1914-1945),

(Haz. Osman Selim Kocahanoğlu), İstanbul: Temel Yayınları, 2005, Birinci Bölüm, s. 5. 127 Trabzon’da Meşveret, 28 Mayıs 1327/10 Haziran 1911, No: 283, s. 3.

128

36

Bu idare heyeti, faaliyetlerinin ardından 19 Mart 1327 (1 Nisan 1911) tarihinde seçimlere gitmiş, Reis Hacı Hami Efendi, Reis Yardımcısı Hacı Rüştü Hafız Efendi ve Azadan Osman Efendi İdare Heyet’indeki arkadaşlarının Donanma Cemiyeti’ne çok nadir devam etmelerinden dolayı istifa etmişlerdir. İstifa edenlerin yerine Kabazade Tevfik, Hacı Hattatzade Mustafa, Velisaridi Kosta ve Arslanyan Haçik getirilmiş, geri kalan üyeler ise aralarına yeni katılan Grama Dikopulo Pareşkeva Efendi ile birlikte yerlerini korumuşlardır. Özçelik’in eserinde: “başka bir tarihte göreve başlayan idare heyeti” diyerek tarihini belirtmediği reis ve azalar ise 1912 yılında görev yapmış olmalıdır. Çünkü ilk kurulan heyetten istifa ettiği belirtilen Hacı Rüştü Hafız Efendi tekrar heyet azaları arasındadır. Bu listede yer alan isimler arasında dikkati çekenler ise Trabzon’da Meşveret gazetesi Müdürü Naci Efendi ile devlet memurlarından Rüsumat Müdürü Mehmed Ali Efendidir. Sırasıyla reis ve yardımcısı ise Çuvalcızade Hacı Kadri Efendi ve Müftüzade Sadi Efendi olmuştur. Gayrimüslim azalar ise Konkalidi Yorgi, Arslanyan Haçik ve Mısıryan Havik Efendilerdir. 10 Nisan 1330 (23 Nisan 1914) tarihinde ise seçilen idare heyeti aşağıdaki isimlerden oluşmuştur:

Tablo 2: 1914 Yılı Donanma Cemiyeti Trabzon Şubesi İdare Heyeti

Reis Yardımcısı Müftüzade Mustafa Sadettin Efendi

Aza Mehmed Ali Bey (Rüsumat Merkez Müdürü)

Aza Adil Bey (Liman Reisi)

Aza Alizade Cemal Bey (tüccar)

Aza Mollazade Osman Efendi (tüccar)

Aza Yunusağazade Şefik Efendi (tüccar)

Aza Ağazade Mehmed Efendi (tüccar)

Aza Hacı Agop Maratyan Efendi (tüccar)

Kaynak: Özçelik, a.g.e., s. 102.

1914 tarihli son idare heyetine baktığımızda, gayrimüslim Osmanlı vatandaşı olarak önceki yıllara nazaran bir tek ismin heyette yer aldığı görülmektedir. Bu durumun yaşanan Balkan Savaşları, Girit Meselesi ve gittikçe artan Ermeni olaylarıyla yakından ilgisi vardır. Donanma Cemiyeti’nin kuruluş ve faaliyetlerinde, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin de etkin bir konumu olduğu düşünüldüğünde,129

bu heyetin seçiminde böyle bir yolun tercih edilmesi tesadüfî değildir. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin 1913 yılında Bâb-ı Âli Baskını

129

37

ile iktidarı tamamen ele geçirmesi ve yine aynı yılki kongresinde teşkilat ve zümreleri yapısının içine alacağı kararı da bu dönüşümde önemlidir.130

Teşkilat yapısını bu şekilde oluşturan Donanma-yı Osmanî Muavenet-i Millîye Cemiyeti’ne, Trabzon’dan önemli yardımlarda bulunulmuştur. Bu yardımlar, kadınlar vasıtasıyla olduğu gibi İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Trabzon’daki kulüpleri vasıtasıyla da olmuştur. Diğer taraftan çeşitli müzayedeler yapılmış, buradan elde edilen gelirler donanmanın kalkınması ve yenilenmesi için gönderilmiştir. Örneğin Cemiyetin kuruluşundan kısa bir süre sonra 19 Şubat 1325 (4 Mart 1910) tarihinde Ortahisar’da Bahçeli Kıraathanesi’nde, bedeli Donanma Cemiyeti’ne bırakılmak üzere bir müzayede düzenlenmiştir. Müzayedede hürriyet motifleriyle süslü bir nargile ve bir fincan kahve, Sevkiyat Komisyonu’nda Mülazım İhsan Efendi tarafından satın alınmış, diğer misafirlerin katılımıyla 17 lira toplanmıştır.131

Faroz Mahallesi’nde ise bir gemi müzayedeye koyulmuş ve 457 kuruş toplanarak kahveci esnafından Hüsnü Ağa tarafından donanma sandığına teslim edilmiştir.132

Yine Mekteb-i İdadî (Trabzon Lisesi) 4. Sınıf öğrencileri tarafından 130 kuruşluk bir yardım yapılırken133

Mülkiye memurları birer maaşlarını bedeli daha sonra alınmak üzere bu amaca hizmet için bağışlamışlardır.134

Trabzon’dan Donanma Cemiyeti’ne yapılan yardımlar vilayet genelindeki sancak ve kazalarda da şubelerin açılmasıyla oldukça geniş bir tabana yayılmıştır. Hopa, Hemşin, Rize, Of, Sürmene, Yomra, Maçka, Vakfıkebir, Şarlı, Tonya, Giresun, Bolaman, Ordu, Gümüşhane, Torul ve Kelkit gibi pek çok yerlerden yardımlar aynî veya nakdî olmak üzere; önce bu ismi geçen şubelerde toplanmış, sonrasında Trabzon merkezdeki şubeye ve buradan da İstanbul’daki Donanma Cemiyeti Merkez-i Umumi’sine gönderilmiştir.

Trabzon’da, Cemiyete yardım amacıyla kadınlar da faaliyet içerisinde bulunmuşlardır. Osmanlı Kadınları İane-i Bahriye Sergisi adıyla bir kampanya düzenlemişler, ayni ve nakdi gelen her türlü yardımı kabul ettikleri gibi özellikle kadınlardan gelen yardımların toplanmasına öncülük yapmışlardır. Örneğin bu sergi, Mart 1910 tarihinde Cemiyete 10.666 kuruşluk bir katkıda bulunmuştur. Sergiye yardımlar ise daha çok eşya üzerinden olmuştur. Gömlek, çorap, gümüş telli ya da ipek mendil, seccade, çarşaf, ipek içlik, havlu, peştamal, başörtüsü, kilim, gümüş kemer, gümüş saat, şamdan,

130

Gök, a.g.m., s. 80-81.

131 Trabzon’da Meşveret, 20 Şubat 1325/5 Mart 1910, No: 154, s. 1.

132 Trabzon’da Meşveret, 9 Mart 1327/22 Mart 1911, No: 260, s. 2.

133 Trabzon’da Meşveret, 24 Şubat 1325/9 Mart 1910, No: 155, s. 2.

134

38

fincan, tepsi gibi çok çeşitli eşyalar kadınlar tarafından bağışlanmış ve bu kadınların kimlerin eşi, annesi ya da kızları oldukları gazete sütunlarında yer almıştır.135

II. Meşrutiyet’in getirdiği dernekleşme faaliyetleri çerçevesinde kurulan Donanma Cemiyeti, Trabzon Vilayeti’nden 4 Mayıs 1911 tarihine kadar aşağıdaki miktarlarda bir yardım almıştır:

Tablo 3: 13 Kânûn-ı Sânî (26 Ocak 1910)-21 Nisan 1327 (4 Mayıs 1911) Tarihleri Arası Donanma Cemiyeti’ne Yapılan Yardımlar

Gönderildiği Mahal Kuruş Para

Merkez Vilayet 645.119 10 Lazistan Sancağı 68.047 25 Gümüşhane Sancağı 62.699 8 Ordu Kazası 62.138 10 Giresun Kazası 2471 ― Tirebolu Kazası 36.766 10 Görele Kazası 45.723 35 Vakfıkebir Kazası 17.069 ― Akçaabat Kazası 16.156 15 Maçka Kazası 1874 10 Sürmene Kazası 125.939 20 Of Kazası 27.193 5 Yomra Nahiyesi 127 20 Şarlı Nahiyesi 21401 5 Tonya Nahiyesi 2078 ― Toplam 1.134.805 2

Kaynak: Trabzon’da Meşveret, 28 Mayıs 1327/10 Haziran 1911, No: 283, s. 3.

Tabloda verilen rakamlarda Giresun Kazası’nın gönderdiği yardım miktarının az gözükmesinin sebebi bu kazanın topladığı yardımların önemli bir miktarını Trabzon’a yollamadan doğrudan İstanbul’daki merkez heyetine göndermesinden kaynaklanmaktadır. Aynı şekilde Lazistan Sancağı ile Ordu Kazası da belli bir miktar yardımı İstanbul’a göndermişlerdir. Yukarıda verilen rakamlar doğrudan doğruya Trabzon Donanma Cemiyeti Şubesi’ne gelen paralardır. Bu paralara daha sonra kaldırılan Denizciler İane Komisyonu’ndan 20.824 kuruş devredilmiş ve miktar 1.155.629 kuruşu bulmuştur. Bu

135 Trabzon’da Meşveret, 20 Mart 1326/2 Nisan 1910, No: 162, s. 3. Kadınların kurmuş olduğu bu sergiye ilginç bir yardım ise tüccardan Konkalidi Nikolaidi Andonaki Efendi’nin oğullları tarafından yapılmıştır. Adı geçen bu kişinin oğulları, Osmanlı Kadınları İane-i Bahriye Sergisi’ne 15 lira değerinde bir at hediye etmişlerdir. Bkz. Trabzon’da Meşveret, 20 Şubat 1325/5 Mart 1910, No: 154, s. 2.

39

paranın 1.128.899 kuruşu İstanbul’a gönderilmiş, geri kalan kısmı şubelerde çalışan memurların maaşlarına ve çeşitli kırtasiye harcamalarına ayrılmıştır. Mayıs/Haziran 1913-Mayıs/Haziran 1914 tarihleri arasındaki dönemde ise Trabzon Vilayeti 1.444.482 kuruş 35 para yardım toplamış ve İstanbul hariç toplanılan meblağda vilayetler arasında 4. Sırada yer almıştır.136

Üstelik önceki on beş aylık dönemde verilen parayı bir yılda geçerek böyle bir millî davaya yaptığı katkıyı ortaya koymuştur.