İrade özerkliğinin Borçlar Hukukundaki görünümü olan “sözleşme özgürlüğü” tarafların bizzat belirledikleri ve emredici hukuk kurallarına aykırı olmayan esasların öncelikli olarak uygulanmasını gerektirir. Sözleşme özgürlüğü ilkesi, bir akdi yapıp yapmama, akdin karşı tarafını seçme, istenilen içerikte akit yapma, akdi ortadan kaldırabilme ve akdin şeklini belirleyebilme serbestisi anlamına gelir. Sözleşme özgürlüğü hukukumuzda temel bir ilke olarak kabul görmüştür.
Borçlar Kanununun 26 ncı maddesi178 ile tarafların bir sözleşmenin içeriğini kanunda
öngörülen sınırlar içinde özgürce belirleyebilecekleri hükme bağlanmıştır. Aynı zamanda Anayasanın 48 inci maddesinin birinci fıkrası ile de “Herkesin sözleşme
176
Havutçu (Üreticinin), s. 39-40. 177
Ayrıca bkz., Havutçu (Üreticinin), s. 39-40. Havutçu bu konudaki görüşünü şu şekilde ifade etmektedir: “Doğum yönünden tali nitelikte olsa bile, içerik olarak satım sözleşmesinin bir unsuru olmaması nedeniyle, üreticinin verdiği garanti nedeniyle, tüketicinin satım sözleşmesi çerçevesinde ayıptan doğan seçimlik hakları etkilenmez.”.
178
hürriyetine sahip olduğu” açıkça belirtilmiştir179. Ancak istisnaen akit yapma mecburiyeti bulunan hâller vardır. Bu mecburiyet ya kanundan ya da önceki bir
taahhütten kaynaklanır180.
Farklı bir açıdan sözleşme serbestisi, bir kişinin diğer kişilerle olan münasebetlerini kendi arzusuna göre düzenlenmesinde bırakılan hareket alanını ifade eden irade serbestîsi ilkesinin Borçlar Hukukundaki görünümü olarak tanımlanabilir. İrade serbestliği bireyin özgür olarak, hukuken bağlayıcı kurallar koyma imkânıdır.
Sözleşme serbestliği ise bunun en önemli uzantısıdır181.
Garanti belgelerinin tarihsel gelişimi bölümünde de değindiğimiz üzere, hem dünyada hem de Türkiye’de garanti belgelerinin ilk ortaya çıkışları irade serbestisi ilkesinin bir görünümü şeklinde olmuştu. 818 sayılı eski Borçlar Kanununda, satım sözleşmesinde satım konusu ayıplı ürünün tamir edilmesinin düzenlenmemesiyle ortaya çıkan eksiklik, satılan ürünlerle beraber verilen garanti belgelerinde yer alan hükümlerle çözülmeye çalışılmıştı. Borçlar Kanununun kabul ettiği irade serbestisi 179
Ayan (Borçlar), s. 6; Oğuzman, Kemal / Öz, Turgut, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 4. Baskı, İstanbul 2005, s. 19-20; Kartal, Doğan, Genel İşlem Şartları Ve Tüketici Sözleşmelerindeki Haksız Şartlar, Selçuk Üniversitesi SBE., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya 2008, s. 1; Eren, Fikret, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 11. Baskı, İstanbul 2009, s. 276; Reisoğlu, Safa, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 18. Baskı, İstanbul 2006, s. 111; Deryal (Tüketici), s. 54-55; Atamer, Yeşim, Sözleşme Özgürlüğünün Sınırlandırılması Sorunu Çerçevesinde Genel İşlem Şartlarının Denetlenmesi, Beta Yayınları, 2. Baskı, İstanbul 2001, s. 9; Zevkliler / Gökyayla, s. 7-9 ve s. 21-24; Yavuz /Acar/Özen, s. 5; Karahasan (I), s. 226.
180
İrade serbestisi ilkesinin sınırları için bkz., Tandoğan, Haluk, Tüketicilerin Korunması ve Sözleşme Özgürlüğünün Bu Açıdan Sınırlandırılması, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yayınları No: 416, Konferanslar Dizisi: 2, Ankara 1977; Ayrancı, Hasan, Sözleşme Kurma Zorunluluğu, AUHFD, C.52, S.3, Y. 2003, s. 235, http://dergiler.ankara.edu.tr/der- giler/38/281/2554.pdf (01.05.2013); Kartal, s.2; İnceoğlu, Mehmet Murat, Sözleşme Yapma Zorunluluğu ve Tüketicinin Korunması Hakkında Kanunun 5. Maddesinin Bu Açıdan Değerlendirilmesi, Prof. Dr. M. Kemal Oğuzman Anısına Armağan, İstanbul 2000, s. 395; Ayan (Borçlar), s. 6-11; Tekinay, Selahattin Sulhi / Akman, Sermet / Burcuoğlu, Haluk / Altop, Atilla, Borçlar Hukuku Genel Hükümler, 7. Baskı, İstanbul 1993, s. 362 - 366; Oğuzman / Öz, s. 19; Eren, s. 272-276; Karahasan (I), s. 227-254. İhalenin kesinleştiği takdirde ihaleyi kazanan kişi ile idare arasında sözleşme yapma zorunluluğu ve taşıyıcıların zorunlu olarak sözleşme yapmakla yükümlü tutulması hakkında bkz., Oğuzman / Öz, s. 144 - 146. Tüketicilerle mecburi olarak sözleşme yapma yükümlülüğü hakkında bkz., Deryal (Tüketici), s. 55-57; Tunçomağ (I), s. 241-266; Ayrancı (Sözleşme) s. 237 - 238.
181
Ayan (Borçlar), s. 6; Kartal, s. 13. İrade serbestliğinin Devletler Özel Hukukunundaki görünümü hakkında ayrıntılı bir çalışma için bkz., Esener, Turhan, Devletler Hususui Hukukunda İradenin Muhtareiyeti Prensibi, AUHFD, C. XI, Y. 1954, S. 1-2, s. 478-514, http://auhf.ankara.edu.tr/dergiler/auhfd-arsiv/AUHF-1954-11-01-02/AUHF-1954-11-01-02- Esener.pdf (05.05.2013).
ilkesi, satım konusu ayıplı ürünün tamir edilmesi hususunda tarafların anlaşmalarına
imkân tanımıştı182. Henüz Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanununun kabul
edilmediği ve tüketici kimliğinin özel olarak korunmadığı bu dönemde, taraflardan hiçbirinin daha üstün olmadığı anlayışına dayanan irade serbestisi prensibinin etkisi ile düzenlenen ilk garanti belgelerinin tüketicileri zor durumda bırakan bir etkisi olmuştu. Bu problem, Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanunun kabul edilmesi sonucu sözleşme özgürlüğünün tüketici aleyhine kullanılamaması suretiyle aşılmıştır. Sözleşme özgürlüğü bağlamında akdî eşitliği tesis etmek amacıyla, özellikle kira, hizmet ve tüketici sözleşmelerinde kiracı, tüketici ve işçinin korunmasını amaçlayan emredici kuralların sevk edilmesiyle sözleşme özgürlüğünün sınırlanması gündeme gelmiştir183.
Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanunun kabulüyle birlikte tüketici işlemlerinde kullanılan garanti belgeleri açısından irade serbestisi ilkesi, bu kanundaki tüketiciye tanınan hakları daraltacak şekilde uygulanamaz. Aynı zamanda tüketici işlemlerinde kullanılacak garanti belgelerinde garanti belgesini düzenleyen taraf için, bazı şeklî zorunluluklar ve idarî izin prosedürleri vardır. Bu zorunlulukların ve prosedürlerin de irade serbestisi ilkesi ile kaldırılması mümkün değildir. Bu zorunluluklara uyulduğu takdirde garanti belgesinin şartları yine irade serbestisi ilkesi çerçevesinde belirlenebilir.
Ürün garantileri hakkında da düzenleme içeren 1999/44 sayılı Direktifteki hükümler, sözleşme özgürlüğü açısından incelendiğinde, Direktifin tüketiciyi koruyan bazı istisnaî düzenlemeler haricinde garanti belgesinin içeriğini serbest bıraktığı ve detaylı düzenlemelere girmediği görülmektedir.
182
Havutçu (Üreticinin), s. 247; Arbek, s. 40. 183
Küçükyalçın, s. 109; Yavuz, Selçuk, Tüketicinin Korunması Açısından Haksız Şartlar, Gazi Üniversitesi SBE., Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2007, s. 73. Bu gelişim sadece garanti belgeleri açısından değil tüketici hukukunun farklı alanlarında da etkili olmuştur. Örneğin bir olayda Yargıtay, bireysel tüketici kredisi nedeni ile tüketici ile satıcı arasında çıkacak uyuşmazlıklardan veya malın ayıplı olmasından dolayı bankanın (kredi verenin) sorumlu tutulamayacağının kararlaştırıldığı sözleşme hükmünün Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanunun emredici hükmüne aykırı olduğuna karar vermistir. Yargıtay 13. HD.’nin 19.2.2004 tarih ve E.2003/13819, K.2004/1888 sayılı kararı için bkz., http://www.karar- evi.com/karars/698320#.UYJC5ErTVws (01.05.2013).
Tüketici sıfatı taşımayan kişilere verilen garanti belgelerinde ise, sözleşme özgürlüğünün sınırlanması Tüketici Hukukundaki kadar katı olmamalıdır. Çünkü Borçlar Kanunu ve Ticaret Kanunundaki garanti belgelerini etkileyebilecek düzenlemeler, Tüketicinin Korunması Hakkındaki Kanunun aksine genellikle yedek hukuk kuralı olarak kabul edilmektedir. Asıl sözleşmenin âdi veya ticarî sözleşme niteliği taşıdığı durumlar açısından, garanti belgesindeki Borçlar Kanunu ve Ticaret
Kanununun emredici hükümlerine aykırı olmayan184 ve hakkın kötüye kullanılması
teşkil etmeyen şartlar geçerli kabul edilmelidir185.