SözleĢme ġartları

SözleĢme iliĢkilerinde —emredici hukuk kurallarına aykırı olmamak koĢulu ile— tarafların karĢılıklı hak ve borçları ve aralarında doğacak uyuĢmazlıklar, Öncelikle sözleĢmede yer alan hükümlere göre tayin olunur.

Bu nedenle, havayolu ile yurt içinde yapılacak taĢımalarda (keza dıĢ hatlarda yapılacak taĢımalara iliĢkin sözleĢmelerde de) önce tarafların yapmıĢ oldukları taĢı- ma sözleĢmesinin hükümleri uygulanacaktır.

Burada taĢıma sözleĢmesi ifadesini geniĢ anlamda yorumlamak gerekir. TaĢıyanın saptamıĢ olduğu bir takım genel taĢıma Ģartları da taĢıma sözleĢmesinin kapsamına dâhildir.

Özellikle havayolu Ģirketlerinin kendi iĢletme kurallarına göre Öngördükleri Ģartlar ve bilhassa IATA (International Air Transport -Association) üyesi Ģirketlerin, IATA tarafından belirlenmiĢ esasları aynen veya bunları söz konusu kuruluĢun tanıdığı esneklik dairesinde kendilerine uyarlayarak düzen-ledikleri genel taĢıma Ģartları, taraflar arasında kurulmuĢ sözleĢmenin bir parçası olarak ele alınır.

Ancak hemen belirtelim ki, bu tür tek taraflı saptanmıĢ kuralların geçerli olabilmesi için bunların her iki tarafın açık iradesi ile kabul edilmiĢ ve taĢıma sözleĢmesine dâhil edilmiĢ olması ve aynı zamanda emredici kurallara aykırı olmaması gereklidir.148

Burada Yeni Türk Borçlar Kanunu tasarısındaki 20 ve devamı maddeleri gereğince mevzuatımıza yeni giren Genel ĠĢlem ġartlarından da bahsetmekte konumuz ile ilgili olması nedeniyle fayda buluyoruz.

Gerek ulusal gerekse uluslararası taĢımalarda kanun hükümlerinden sonra taĢıyıcının saptadığı kuralların anılması gerekir. THY, IATA tarafından öngörülmüĢ esasları sözleĢme Ģartları baĢlığı altında taĢıma belgelerine koymuĢtur.149

taĢımalara iliĢkin hükümler mi? Yoksa deniz yolu ile taĢımalara iliĢkin hükümler mi?) uygulanacağının belirtilmediği gibi gerekçeler ile eleĢtirilmiĢtir.

**Bkz. SÖZER, Türk Sivil Havacılık Kanunu’na ĠliĢkin Bazı GörüĢler ve Değerlendirmeler, s. 88–89. 148 SÖZER, Türk Sivil Havacılık Kanununun Hükümlerine Göre TaĢıyanın ve ĠĢletenin Sorumluluğu, s. 13. 149 THY tarafından yapılan taĢıma ve diğer hizmetler THY‘nın taĢıma Ģartlarına ve ilgili kurallarına, taĢıma

Genel iĢlem Ģartları adı altında nitelendirilen bu hükümler, sözleĢmenin bir parçasını teĢkil eder. Bunların iki tarafın iradesi ile kabul edilerek sözleĢmeye dâhil edilmesi gerekir. Bu hükümler emredici kurallara aykırılık taĢımamaları Ģartıyla geçerlilik taĢımaktadırlar.

Genel iĢlem Ģartları, bir sözleĢmenin, diğer sözleĢene sözleĢmenin kuruluĢunda sunduğu, çok sayıda sözleĢme için önceden formüle edilmiĢ bulunan sözleĢme Ģartlarıdır. ġeklinde tanımlanmaktadır. GĠġ, ya sözleĢmenin kurulmasından önce karĢı tarafa verilecek ya da genellikle eĢya taĢımalarında uygulandığı üzere, taĢıma sözleĢmelerinde veya ona ekli olarak yer alacaktır. Bireysel sözleĢme hükümlerinin GĠġ‘e karĢı her zaman önceliği mevcuttur.150

151

tabidir. Gerçekten THY‘nın yaptığı eĢya (yük, kargo) taĢımaları ile yolcu ve bagaj taĢımaları bakımından IATA Ģartlarına uygun olarak geliĢtirilmiĢ ―sözleĢme Ģartları‖ söz konusudur ve bunlar taĢıma senetlerinin ve yolcu biletlerinin arkasına konulmaktadır.

* Bkz. ÜLGEN, Hava TaĢımaları ve Uygulanacak Hükümler, s. 620–621. 150 ARSLAN, a.g.e., s. 68, Dip Not:201.

151 Genel ĠĢlem ġartları Yeni Türk Borçlar kanunu Tasarısının 20. maddesinde düzenlenmiĢtir.

Madde 20- Genel ĠĢlem koĢulları, bir sözleĢme yapılırken düzenleyenin, ileride çok sayıdaki benzer sözleĢmede kullanmak amacıyla, önceden, tek baĢına hazırlayarak karĢı tarafa sunduğu sözleĢme hükümleridir. Bu koĢulların, sözleĢme metninde veya ekinde yer alması, kapsamı, yazı türü ve Ģekli, nitelendirmede önem taĢımaz.

Aynı amaçla düzenlenen sözleĢmelerin metinlerinin özdeĢ olmaması, bu sözleĢmelerin içerdiği hükümlerin, genel iĢlem koĢulu sayılmasına engellemez.

Genel iĢlem koĢulları içeren sözleĢmeye veya ayrı bir sözleĢmeye konulan bu koĢulların her birinin tartıĢılarak kabul edildiğine iliĢkin kayıtlar, tek baĢına, onları genel iĢlem koĢulu olmaktan çıkarmaz. Genel iĢlem koĢullarıyla ilgili hükümler, sundukları hizmetleri kanun veya yetkili makamlar tarafından verilen izinle yürütmekte olan kiĢi ve kuruluĢların hazırladıkları sözleĢmelere de, niteliklerine bakılmaksızın uygulanır. * Bkz. Türk Borçlar Kanunu Tasarısı, Ankara ġubat 2008, s. 7.

Yeni Türk Borçlar Kanunu Tasarısının 20 inci maddesinin gerekçesi ise özetle Ģöyledir.

MADDE 20- 818 sayılı Borçlar Kanununda yer verilmeyen, ―E. Genel ĠĢlem koĢulları / I. Genel olarak‖ kenar baĢlıklı yeni bir maddedir.

Tasarının dört fıkradan oluĢan 20 nci maddesinde, genel olarak genel iĢlem koĢulları düzenlenmektedir. Borçlar hukukunun temelini bireysel sözleĢme modeli oluĢturmaktadır. Bireysel sözleĢme denilince, Borçlar Kanununun 1 inci ve devamı maddeleri anlamında öneri, karĢı öneri ve kabul gibi en sonunda irade açıklamalarının uygunluğu ve uyuĢması sağlanıncaya kadar, sözleĢmenin her hükmünün tartıĢma ve pazarlık konusu yapıldığı sözleĢmeler anlaĢılır. Ancak, çağımızın sosyal ve ekonomik geliĢimleri, kitlelere yönelik hizmet gereksinimini yaratmıĢ ve bunlar için üretim kitlelere yönelik hizmet gereksinimini yaratmıĢ ve bunlar için üretim zorunluluğu doğurmuĢtur.

Buna bağlı olarak, bireysel sözleĢme modeli yanında, yeni bir sözleĢme modeli ortaya çıkmıĢtır. Bankalar, sigorta Ģirketleri, seyahat ve taĢıma iĢletmeleri, dayanıklı tüketim malları üretimi ve pazarlaması

yapan giriĢimciler, bireysel sözleĢmenin kurulmasından önce soyut ve tek yanlı olarak kaleme alınmıĢ sözleĢme koĢulları hazırlamakta, bunlarla gelecekte kurulacak belirsiz sayıda, ancak aynı Ģekil ve tipteki hukuki iĢlemleri düzenlemektedirler. Önceden hazırlanan tipik sözleĢme koĢulları için genel iĢlem koĢulları terimi kullanılmakta; bu tür sözleĢmelere, ―tip sözleĢme‖ , ―kitle sözleĢme‖, ―katılması sözleĢme‖ ya da ―formüler sözleĢme‖ denilmektedir.

Kitlelere yönelik bu sözleĢmelerde, sözleĢmenin kurulmasına iliĢkin görüĢmeler ve pazarlıklar yapılması söz konusu değildir. Hatta çoğu zaman fiyat konusu bile tarifelerle belirlenmekte ve pazarlık dıĢı bırakılmaktadır. GiriĢimci karĢısında sözleĢmenin diğer tarafı, ya kendisine dayatılan koĢullarla sözleĢmeyi kuracak ya da söz konu sözleĢmenin içerdiği edim veya hizmetten vazgeçmek zorunda kalacaktır. BaĢka bir ifadeyle, birey önüne konulan metin karĢısında sadece ―evet‖ ya da ―hayır‖ diyebilecek, buna karĢılık, ―evet, ama‖ seçeneğinden yoksun olacaktır. Hizmet ya da edimden yararlanmamanın söz konusu olmaması ve ―evet ama‖ deme olanağı bulunmaması karĢısında, bireyin bu tür sözleĢmelerin uygulanmasında kanunla korunması zorunluluğu ortadadır. **Bkz. Türk Borçlar Kanunu Tasarısı Ankara ġubat – 2008 s. 213–214.

GĠġ olarak kabul edilen sözleĢme Ģartlarından baĢka, tarafların ayrıca özel

bir takım hükümleri, karĢılıklı olarak anlaĢarak sözleĢmeye koyabilmektedirler. Buna özel iĢlem Ģartları da denir. Bunların geçerliliği de genel hükümlere tabidir.152