RUSLARIN KAFKAS CEHPESİNE İKİNCİ TAARRUZLARI AVLİAR-ALACA ve DEVE-BOYNU MUHAREBELERİ

Ağustos ayında, Kafkas ordusuna takviye gönderildiğine dair raporlar alan Başkomutan, Kars-Erzurum istikametinde yeni bir taarruzun yapılması yönünde karar verdi. Tüm takviyelerle birlikte 3 Ekim itibarıyla Rus güçleri, 61 tabur, 80 yüzer kişilik bölük ve süvari bölüğü ve toplamda 56.000 süngü ve 220 topa sahipti. Muhtar Paşa’nın ana güçlerinde, Alaca mevkilerinde ve yakın mesafedeki geri cephede, o zamana kadar 74 top, 37.000-38.000 süngü ve kılıç vardı. Yani Rus Ordusu Muhtar Paşa komutasındaki Osmanlı ordusuna oranla üstündü. Alaca mevkii, hendekler ile çevrelenen top kızakları ile büyük ölçüde güçlendirilmişti. Subotan’ın güneyinde bir güçlendirilmiş üstü kapalı ve açık sığınak yapılmıştı. Bazı yerlerde kale topları vardı. Geçilmez bir vadide akan Subotan çayının yukarı kesimleri mevkiinin tamamını ikiye bölüyordu. Alaca Tepeleri’nin yamaçları çok dik ve tamamen ağaçsızdı, bu da savunmaya büyük avantajlar sağlıyordu. Büyük ve Küçük Yagn’daki tahkimatlar, Kars’tan 20 kadar takviye taburunu barındırabilecek şekilde inşa edilmişti.486

Kafkas ordusunun komutanlığı, Alaca mevkiine yönelik bir taarruz planı yapmak üzere Milyutin’in Temmuz ayında Kafkas ordusuna görevlendirdiği General

484 _{Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s. 424} 485 _{Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s. 425} 486 _{Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s. 425}

177

Obruçev görevlendirildi. 1 Ekim 1877’de Obruçev tarafından planlanan taarruz planına göre, Osmanlı güçlerine yıkıcı darbe Alaca mevkiinin merkezinde ve sol kanadında vurulacak, aynı anda mevkiinin sağ kanadı kuşatılarak küçük Kambinski birliği cephenin arkasına varacaktı. Birliklerin eşzamanlı hareket etmemeleri, komutanların saldırı sırasında kullanacakları yollarda önceden keşif yapmayıp, yollarını kaybetmesi gibi sebeplerle bu plan yerine getirilemedi. Neticede her birlik ayrı ayrı taarruza geçti.487 _{En güçlü kanat olan sol kanat görevini yerine getirmede}

pasif kaldı. Bölgenin hâkim tepeleri olan Avliar ve Vizinköy Tepeleri göz ardı edildi. Rus birliklerinin saldırısı gecikince burayı Osmanlı güçleri işgal etti ve sağ kanadın ilerleyişini durdu. Böylece 1 Ekim 1877’de Ruslar hiçbir cephede başarı elde edemedi ve Kabaktepe ile Karayal Dağlarındaki mevkilerine konuşlandılar. Rus Birliklerinin ağır kayıplarına ve belirlenen görevleri yerine getirememesine rağmen 1-3 Ekim arasındaki muharebe her iki tarafın bir sonraki eylemlerini etkiledi.488 _Türk

birlikleri, komutanlarının kararına uygun olarak, 8-10 Ekim tarihlerinde Kızıltapu, Subotan, Hacı Veli ve Büyük Yagn’i boşaltarak Alaca, Vizinköy, Avliar ve Küçük Yagn tepeleri hattı boyunca güçlerinin yoğunlaştırdı. Obruçevin önerisiyle Taarruz için toplam 45.800 süngü, 4.900 kılıç ve 228 top tahsis edildi. Hareket Kolordusu, Kambinsky birliklerinin kendisine katılmasından ve talep edilen Erivan güçlerinin gelmesinden sonra, bu kol 24 taburdan, 20 yüzer kişilik Süvari bölüğü ve 72 toptan oluşan bir güce kavuştu. 1-3 Ekim’deki savaşın aksine, Osmanlının daha içte bulunan Vizinköy ve Pazarcık’ı (Dobriç) hedef aldı.489 _{Murat Paşa, tüm dikkatini Osmanlı}

Birlikleri boşalttıktan sonra Ruslar tarafından işgal edilen Büyük Yagn’ı Ruslardan geri almaya yoğunlaştırdı. Çünkü burasının Osmanlı birlikleri tarafından terk edilmesinin büyük bir hata olduğunun farkındaydı. 13 Ekim’deki muharebenin sonucunda, Osmanlı Büyük Yagn’ı geri alamadı.490

Rus birliklerinin büyük bir kuvvetle gelmekte olduğunu haber alan Muhtar Paşa, İngiliz danışmanı General Campbell ile birlikte cephe gerisindeki durumu değerlendirmek için Çift Tepesi kasabasına gitti. Kayıplarını telafi etmek isteyen

487 _{Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.426}

488 _{Kolenkovskiy, Belolipetskiy, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878gg, s.36-37} 489 _{Kolenkovskiy, Belolipetskiy, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878gg, s.36-37}

490 _{Çernyavski, Materialı dlya opisaniya Russko-Turetskoy Voynı 1877-1878 gg. na Kavkazsko-}

178

Muhtar Paşa, her şeyden önce, Lazarev’in birliklerinin ilerlemesini durdurmaya karar verdi. Bu amaçla, Rus birliklerine karşı Raşid Paşa komutasında dokuz tabur gönderdi.491 _{Lazarev, Türk birliklerinin kendisine doğru gelmekte olduğunu fark}

edince stratejik açıdan son derece önemli hakim tepeyi işgal etti. Raşid Paşa’nın askerleri geri çekildi ve Orlok tepelerinde konumlandı. Muhtar Paşa, Pazarcık’ın kuzeyindeki tahkimatlardan üç taburu ve Vizinköy tepelerinden üç taburu takviye olarak gönderdi. Lazarev, yeni Türk takviyelerinin Orlok’un tepesine olan hareketini fark edince elinde piyade olmadığı için, Albay Malama’nın komutasında beş yüz kişilik süvari bölüğünü gönderdi. Bu bölük izlice ilerleyerek Osmanlı birliklerini sıkıştırmaya başladı. Digor’dan gelen 4. Kafkas Avcı Taburu bunlara takviyede bulundu. Akşamüzeri tüm Osmanlı birlikleri Vizinköy tepelerine sürüldü. Alay komutanı Albay Kavtaradze birlikte Kafkas mayıncıları tepelere hücum edip üç katını aşan düşmanları oradan sürdüler. Dokuz Türk taburundan geriye kalanlar büyük bir kargaşa içinde Vizinköy’e kaçtı. Akşam itibariyle, Orlok ve Pazarcık tepeleri altı tabur tarafından işgal edilirken, Lazarev kolunun diğer birlikleri Pazarcık yakınlarında yer aldı. Muhtar Paşa, Lazarev’in birliklerinin ortaya çıkması ile oluşan tehdidin büyüklüğünü çoktan fark etmişti ve bu nedenle Kars’a çekilme kararı aldı. Geyman Avliar’a yapılacak saldırının kuzeybatıdan Erivan Özel Harekât Alayı, 1. Kafkas Piyade Taburu, 1. Mayıncı Taburu, güneydoğudan ise 2. Rostov ve 14. Gürcü Özel Harekât Alayı tarafından yapılması gerektiğini düşünüyordu. Sağ kolda Büyük Yagn’ı işgal eden ve altı taburlu Shaka komutasındaki birlik; solda ise öncesinde Subotan ve Hacı Veli’yi işgal eden 151. Pyatigorsk alayı olacaktı.Geyman ve Roop birliklerinin eylemlerini birleştiren Loris-Melikov “temkinli hareket etmeleri” konusunda uyardı.492 _{15 Ekim muharebesi, Avliar’da bulunan 48 Rus topçunun ateşi}

ile başladı. Topçu ateşinin altında, piyadeler düşmanla temasa girdi. Erivanlılar ve Tiflisliler, Avliar’ın aşağı yamaçlarına tırmanmaya başladı, ancak o zaman Geyman’dan durma ve bekleme emrini aldılar. Birliklerin düşman ateşi altında açık bir pozisyonda olması büyük kayıplara yol açabilirdi. Bu sebeple Erivan alayının 4. taburunun komutanı Albay Mikeladze verilen emre uymadı ve korunaklı bir alana geçtiler. Hemen arkasından 2. Tabur da korunaklı bir alana geçti. Geyman, daha

491 _{Çernyavski, Materialı dlya opisaniya Russko-Turetskoy Voynı 1877-1878 gg. na Kavkazsko-}

Maloaziatskom teatr s planomi, Tom.4, s.321-322

179

kesin bir dille, “izin verilene” kadar ileri gitmemeleri için durma emrini verdi. Topçu taciz atışları devam etti. Yaklaşık 1000 metreden yapılan atışlar son derece etkili oldu. 493

Muhtar Paşa, Muharebe alanını inceledikten sonra, birliklerinin mevkilerini korumalarının mümkün olmadığını ve Kars’a çekilmenin tek çıkış yolu olduğuna karar verdi. Fakat bunun için de Avliar’ın Rus birliklerinin eline geçmemesi gerekiyordu. Bu sebeple Avliar’ı savunmakta olan Ahmet Rıfat Paşayı üç taburla takviye etti. İbrahim Beye dört tabur gönderdi. Erivanlılar uygun konumda bulunmalarından dolayı Osmanlı birliklerinin saldırılarını geri püskürttü. Tüm bu gelişmelerin ışığında Geyman artık taarruza geçmeleri gerektiğini anladı. Ancak bu karşı saldırı da püskürtüldükten sonra, Geyman nihayet taarruzun daha fazla geciktirmenin mümkün olmadığını fark etti. Herhangi bir gecikmenin, Muhtar Paşa’ya, ikincil bölgelerden yeni birlikleri karşı saldırıya geçirme fırsatı vereceğini, bu atakları püskürtmek için ayrıca bir güç ve çaba sarf etmeleri gerektiğini biliyordu. Osmanlının ilk iki karşı saldırısını püskürtmek için, Geyman zaten tüm rezervlerini tüketmişti. Öğleye doğru başlayan saldırı başarıya ulaşmıştı. Rus birlikleri (Erivanlılar, Gürcüler ve Pyatigorsklular) üç taraftan saldırıya geçtiler; Rus topçuları, saldırıya destek verdi. Avliar yarım saat içinde alındı, Osmanlı birliklerinin geri kalanı (Arap birlikleri) üç topu bırakarak Çifttepe’ye kaçtı. Avliar’ın düşmesiyle birlikte Muhtar Paşa geri çekilme sürecinin hızlanmasını emretti ve birlikleri kendi kaderine bırakıp aceleyle Kars’a kaçtı.494 _{Avliar’ı ele geçirdikten sonra Geyman,}

Osmanlı birliklerini Vizinköy tepelerine sürme ve orayı alma fırsatını yakalamış da acele etmedi. Orlok tepelerinde bulunan Lazarev, Osmanlı birliklerinin Vizinköy tepelerinden Kars’a doğru çekilmeye başladığını görünce taarruza geçti. Vizinköy’de bulunan Osmanlı birlikleri bir fırsattan yararlanarak mevkilerini terk ettiler ve Kars’a geçmeyi başardılar.495

Loris-Melikov, Geyman’a güçlerin bir kısmıyla, geri çekilen Türk birliklerinin peşinden Vizinköy üzerinden takip etmesini, kalan güçleriyle ise

493 _{Çernyavski, Materialı dlya opisaniya Russko-Turetskoy Voynı 1877-1878 gg. na Kavkazsko-}

Maloaziatskom teatr s planomi, Tom.4, s.321-322

494 _{Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.431}

180

Çifttepe ve Vizinköy arasındaki boşluğu almasını; Lazarev’e süvarileriyle Kars’a geri çekilen Türk birliklerini takip etmesini, öncü piyadeler ile Çifte tepe’yi batıdan kuşatmasını ve kalan piyade birlikleriyle Alaca Dağı’ndan Pazarcık, Digor ve Alyam’a giden geri çekilme yollarını kesmesini emretti.496 _{Bu esnada Roop’un}

birlikleri üç kol halinde ilerlemeye başladı. İlk piyade kolu Kerkana üzerinden Alacadağ yönünde ilerlemişti; Alaca Dağı’nın doğu yamaçlarını bölen oyuklar boyunca Taynalık ve Şamisi üzerinden Alacadağ’daki Türk mevkilerinin yan kanadına doğru ilerlemekteydi. Kerkana, Şamisi, İnah tepesi savaşmadan işgal edildi; Muhtar Paşa’nın emrini yerine getiren Osmanlı birlikleri, Rus birlikleri kendilerine yaklaşmadan önce oraları terk etmişlerdi. Roop birlikleri saldırıya geçti. Alacadağ’daki Türk birlikleri çaresizce direndiler. Buna rağmen, her iki piyade kolu üç, bazı yerlerde beş hendeği aşarak 15: 30’a kadar Türklerin Alacadağ’daki tüm mevkilerini aldılar. Türkler Çifttepe’ye geri çekildiler, Roop’un birlikleri takip etmeye başladılar.497

Savaşın sonucu olarak; Vizinköy ve Küçük Yagn’da bulunan Osmanlı birlikleri Kars’a çekilmeyi başardı. Osmanlı birlikleri ağır kayıplar verdi. Osmanlı yetkilileri teslim olmaya karar verdi. Ateşkes ilan edildi. 15 Ekim 1877’de teslim şartları için müzakerelere başlandı. Muhtar Paşa ordusunun toplam zayiatı 18.000- 20.000 kişiye arasındaydı. Rus birlikleri Ganimet olarak 35 top, 8.000 tüfek ve birçok askeri teçhizat aldı. Avliar -Alaca yakınlarındaki muharebenin sonucunda Muhtar Paşa ordusu, birliklerinin dörtte üçünü kaybetti ve mağlup oldu. Rus birliklerinde ise yaklaşık 1.500 ölü ve yaralılar vardı. Toplam Rus kaybı, muharebeye katılan birlik sayısının yalnızca yüzde 2,7’siydi.498

Ruslar Kars’taki panik ve kargaşa havasından yararlanmak istiyordu. Askerler gruplar halinde savaştan alanından firar ediyorlardı. Askeri düzen tamamen bozulmuştu ve tahkimatların tamamı neredeyse boşalmıştı. Kars’a yapılacak “sıcağı sıcağına” bir saldırının başarı olasılığı çok yüksekti. Kars ele geçirilirse Muhtar Paşa ordusu da tamamen ele geçirilebilirdi. Böylece Rus birlikleri “Küçük Asya”nın

496 _{Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg, s.432} 497 _{Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.432}

498 _{Çernyavski, Materialı dlya opisaniya Russko-Turetskoy Voynı 1877-1878 gg. na Kavkazsko-}

181

kalbine doğru yola çıkabilecekti. Muhtar Paşa, Rus birliklerinin gecikmesinden faydalanarak güçlerin bir kısmıyla birlikte 17 Ekim’de Kars’tan Soğanlık’a geçti. Muhtar Paşa, Erzurum’a gitmesi için emir verdiği İsmail Paşa ile Zivin veya Köprüköy’de buluşmayı umuyordu. Böylece güçlerini birleştirip Erzurum istikametini koruyacaklardı. Geyman birlikleri 16 Ekim 1877’de Kars’a gönderildi. İsmail Paşa, 27 Ekim’de Köprüköy’de Muhtar Paşa ile güçlerini birleştirdi.499

Muhtar Paşa ve İsmail Paşa güçlerini birleştirdikten sonra bile, bir alan muharebesinde Geyman kuvvetlerine direnmeye cesaret edemeyip Erzurum’a çekilmeye devam etti. 30 Ekim’de Geyman birlikleri Kurucuk’a ulaştı ve Tergukasov birliklerinin gelmesini bekleyen Geyman, 4 Kasım’da Deve Boynu mevkilerine saldırmaya karar verdi. Bu mevkiler, kuzeyde Kargapazarı sırtı ile güneyindeki Palandöken sırtı arasında bir köprü gibi duran Deveboynu sırtında bulunuyordu. Geyman, düşmanın sağ kanadına önden ve yandan dolaşarak saldırmaya karar verdi.500

4 Kasım’da 1877’de Rus topçuları en önemli hedeflere ateşe başladı. Öğleden sonra Osmanlı topçu atışları bastırıldı. Amirecibi kolu, Osmanlı birliklerinin yoğun olduğu Uzun Ahmet Dağına yaklaştı. Amirecibi kolunun ilerleyişini önlemeye çalışan Osmanlı birliklerine Bronevski birlikleri saldırdı ve Çoban Dağ eteğindeki tepeyi işgal etti. Muhtar Paşanın yaptığı saldırı girişimleri Ruslar tarafından püskürtüldü. En şiddetli çatışmalar sol kanatta gerçekleşmekteydi. Öğleden sonra Amirecibi kolu buraya yani Uzun Ahmet Dağında bulunan mevzilere saldırı başlattı. Yamaçların inanılmaz şekilde dik oluşundan oldukça zorlanan Rus birlikleri güçlükle daha aşağıda olan siperleri ele geçirdiğinde Osmanlı birlikleri anında karşı saldırı başlattı. 73. Kırım alayının komutanı Albay Yurkovski Amirecibi birliklerinin güç durumda olduklarını ve Osmanlı birliklerinin bu birliklere yoğunlaşmış olduğunu görünce hızlı bir şekilde ve kayıp vermeden dağa çıktı ve Uzun Ahmet Dağını savunan Osmanlı birliklerine yandan saldırarak onları tarumar etti.501 _{Amirecibi’nin}

birlikleri çabucak toparlandı ve Kırım taburlarıyla birlikte siperleri işgal etti. Osmanlı

499 _{Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.433-435}

500 _{Çernyavski, Materialı dlya opisaniya Russko-Turetskoy Voynı 1877-1878 gg. na Kavkazsko-}

Maloaziatskom teatr s planami, Tom.4, s.326

501 _{Çernyavski, Materialı dlya opisaniya Russko-Turetskoy Voynı 1877-1878 gg. na Kavkazsko-}

182

birlikleri dağı terk etti ve dağ Rus birliklerinin eline geçti. Uzun Ahmet dağı ele geçirilince Tergukasov, tüm süvarileri Osmanlı birliklerinin peşinden gönderdi. Panik içinde olan Türkler kaçmaya başladılar. Rus piyadeleri, karanlık çökünceye kadar Türk birliklerini takip etti. Muhtar Paşa, aceleyle Erzurum’a kaçtı. Ruslar 1000, Türkler 7,000 askerini kaybetti. Ganimet olarak, Ruslar 46 top ve birçok askeri teçhizat ele geçirdi.502 _{Deve Boynu Savaşının önemi çok büyüktü. Rus birliklerine}

Erzurum’a serbest erişimi sağladı. Kent nüfusu ve Erzurum askerleri, Rus askerleri tarafından kentin en kısa zamanda işgal edileceğinden emindi. 1877-1878 savaşında Geyman birliklerinin aktif operasyonları sona erdi. Kış için Erivan birlikleri Eleşkirt vadisine çekilirken, Geyman kuvvetleri ise kışı Deveboynu mevkilerinde ve Erzurum çevresinde zorlu yaşam koşulları ve yiyecek sıkıntısıyla geçirdi. Kışın ağır koşullarında tifüsten 20.000 insan öldü, Geyman’ın kendisi de öldü. Erzurum, 20 Şubat 1878’de ateşkes şartlarına uygun olarak Türk birlikleri tarafından teslim edildi.503