SAVAŞIN SONU
3.10. KARS KUŞATMASI ARDAHAN BİRLİĞİNİN HAREKETLERİ
1877’de Kars’ın tahkimatı bir kaleden ve eski şehri çevreleyen taş bir duvardan oluşuyordu, bu yapılar eski ve ikincil öneme sahipti. Bunlara ek olarak, kenti çevreleyen hâkim tepeler üzerinde, 60’lı yıllarda inşa edilmiş güçlü kaleler vardı. Bu tahkimatlar, şehrin çevresini mükemmel bir şekilde koruyordu ve güçlü topçu savunmasına sahipti. Arazi şartlarına göre, bu tahkimatlar dört gruba ayrılıyordu.504
İlk grupta Süvari, Kanlı, Fevzi Paşa ve Hafız-Paşa kalesi tahkimatları bulunuyordu. İkinci grup, Karadağ tahkimatlarından oluşuyordu. Üçüncü grup Çakmak grubu, Çakmak tepelerinde bulunan Muhlis, İngiliz, Blum Paşa, Veli Paşa ve Çim tahkimatlarından oluşuyordu. Dördüncü grup ise, Şorah tahkimat grubuydu.505
V. Gippius, “1877 Kars Kalesi Saldırısı ve Kuşatılması” adlı kitabında Kars
502 Çernyavski, Materialı dlya opisaniya Russko-Turetskoy Voynı 1877-1878 gg. na Kavkazsko-
Maloaziatskom teatr s planami, Tom.4, s.326
503 Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.439 504 Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.440 505 Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.440
183
tahkimatlarının güçlü ve zayıf yönlerini kısaca şöyle özetlemektedir. Avantajları şunlardı:
“1) Çevreye hâkim olan elverişli bir yükseklik; 2) Topçu ateşi ile güçlü bir savunma; 3) kuşatmayı zorlaştıran kayalık topraklar; 4) taşıma topraktan ve dağların tepelerine inşa edildiklerinden, topların ateşiyle tahkimatlara büyük zarar verememesi; 5) taarruz eden taraf için uygun bir topçu pozisyonunun bulunmaması; 6) Tahkimata verilen zarar şehre neredeyse hiç etkisinin olmayışı.” Dezavantajı, Garnizonun kuvvetlerinin, büyük bir alana yayılmış (yaklaşık 18 km) olan tüm tahkimatlarını korumakta yetersiz olmasıydı.506
Aslında Kars Kalesi oldukça sağlam ve moderndi. Kalede farklı kalibrelerde 303 top bulunmaktaydı. 15 milyon mermi ve 3.000 pudluk (1 pud 16,28 kilo) barut miktarı vardı; kalenin en az üç aylık yiyecek ve yem stoku vardı. Kasım ayında kalede 10 bin 500 asker ve düzenli ordu subayı vardı, şehir milis ve süvarileri ile birlikte ise 25 bin ila 30 bin kişiye, yaklaşık 20 bin ila 25 bin süngü ve kılıç bulunmaktaydı. Kalenin komutanı, güçlü iradeli ancak askeri yönden zayıf Hüseyin Hami Paşa idi. 22 Ekim’de, Lazarev’in genel komutası altında Kars’a bırakılan kuşatma müfrezesi birlikleri kaleyi her taraftan kuşattı. Kaleyi ablukaya almak ve açlıktan kırılmalarını veya teslim olmalarını beklemek zordu, kale her açıdan altı ay boyunca dayanabilecek durumdaydı. Rus birliklerinin kış ayında burada bir barikat kurması ve beklemesi kalacak yerleri ve olanakları olmadığı için mümkün değildi. Tüm bunları dikkate alan Rus komutanlığı önce kale surlarını ve şehri top ateşiyle vurduktan sonra hızlı bir saldırı ile ele geçirmeye karar verdi. Bunun için Gümrü’den 63 top getirilmesi gerekiyordu.507
Bunun için kale etrafında 13 tane topçu bataryası oluşturuldu. 1 numaralı batarya şehre günde 70-80 mermi atıyor ev şehirdekiler huzursuz ediyordu. Hafız Paşa buna karşılık topçu bataryası oluşturdu ve bu bataryanın eylemlerini büyük ölçüde engelledi. Bu yüzden kuşatma ordusu komutanı Lazarev, 5 Kasım 1877’de Osmanlı karşı bataryasını ele geçirmeye karar verdi. Osmanlı güçleri Ruslardan önce
506 Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.441-442 507 Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.442
184
davranarak aynı günün sabahı 3 ve 5 numaralı Rus bataryalarını ele geçirmek için Kanlı’ya bir baskın düzenledi ancak Rus güçleri tarafından püskürtüldü. Karşı saldırıya geçen Rus birlikleri Osmanlı güçlerini Kanlı’dan çıkardılar.508 Osmanlı
bataryasını ele geçirme planına devam eden Alhazov, Albay Yesipova ve Kutaisi alayının komutanı Albay Fadeev’in komutasındaki iki birliği görevlendirdi. Biri cepheden diğeri de sol taraftan saldıracaklardı. Gün batımıyla topçu ateşi başladı. Yesipov’un piyade birlikleri Osmanlı mevkilerini ele geçirdi. Fadeev’n birlikleri ise karanlıkta diğer birlikle temasını kaybetti, karanlıkta yönlerini bulmakta zorlanan birlik, yolundan saptı ve neredeyse Hafız Paşanın tahkimatından çıktı. Fadeev cesurca bir karar alarak emrindeki sekiz bölükle birlikte saldırmaya karar verdi. Saldırı neticesinde Osmanlı askerlerinin bir kısmı esir alındı, bir kısmı şehre kaçtı. Hafız Paşanın Ruslar tarafından yakalanmasının hemen ardından kale komutanı karşı saldırı yaptı fakat Kutaisi birliği tarafından savuşturuldu. Şafak vakti birlikler geri çekildi. Kutaisi birliği 78 esir aldı, bir sancak ve yedi top kilidini ele geçirdiler.509
Kutaisi birliği 54 kayıp verirken Osmanlı birliklerinin kaybı 700-1000 kişiydi. Rus bataryaları hazırlıklarını tamamladıktan sonra 9 Kasım gecesi Albay Kahanov’un öncülüğünde Osmanlı tahkimatlarının tümü topa tutuldu fakat kaleyi almak için bir saldırı kararı henüz alınmamıştı. İstihbarat kaynaklarına göre Türk garnizonu mevcudu 19.000’e düşmüş, Muhtar Paşa’nın Deve Boynu’daki yenilgiden dolayı morali epey bozuktu. Halk, komutandan kaleyi teslim etmesini istedi.510 Bütün bu gelişmeler neticesinde Kars’ın Rusların eline geçmesi gerekiyordu. Havalar soğumaya başlamıştı ve Rus birliklerinin kışlık giyecekleri, çadırları yoktu. Bu şartlar altında ablukanın uzun bir süre devam etmesi mümkün değildi. 13 Kasımda yapılması planlanan saldırı hava koşulları yüzünden 18 Kasıma ertelendi. 15 Kasımdaki toplantıda geceleri saldırı yapmanın daha uygun olduğunu dile getirildi. Lazarev bu düşünceye katıldı ve nihai kararını verdi: Bu karara göre 17 Kasım 19- 20.00 saatleri arasında hedefe yakınlaşılacak ve ardından 17-18 Kasım gecesi saldırıya geçilecekti. Tatlıcı’dan Çim surlarına taarruz için General Komarov’un komutasında 6 tabur gönderildi. Teğmen Albay Melikov’un emrindeki birlik Güneybatıdan Kars çayının sağ kıyısında ilerleyerek, Süvari’nin tahkimatını, nehrin
508 Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.442-443 509 Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s.443 510 Belyayev, Russko-Turetskaya Voyna 1877-1878 gg., s. 444
185
üzerinden geçen köprüyü ele geçirdi ve ardından Komarov’un koluyla ile birlikte Çim’deki Osmanlı tahkimatına saldırdı. General Grabbe’nin 8 toplu 5 taburdan oluşan birliği, Albay Vojdakin’in birliği ile birlikte Kanlı’ya saldırdılar. Beş tabur ve 8 toptan oluşan General Alhazov birliği, Hafız Paşa’nın tahkimatına ve bitişik siperlere saldırmayı amaçlıyordu.511
Saldırının sağlıklı bir şekilde gerçekleştirilmesi için saldırının yapılacağı askerlere ancak 17 Kasım öğleden sonra bildirildi. Birlikler ateş açmadan hareket etti; sigara içmek, konuşmak, korna sinyalleri yasaklandı. Belirli bir tahkimatın ele geçirilmesi durumunda şu şekilde sinyal verilecekti. Çim alındığında aynı anda iki roket, Süvari alındığında farkı zamanlarda iki roket, Kanlı alındığında üç roket, Hafız Paşa ele geçirildiğinde ise dört roket ateşlenecekti. Saldırının ani bir şekilde yapılabilmesi için birlikleri eşzamanlı ve oldukça sessiz ilerlemeleri gerekiyordu. Bu şekilde Osmanlı mevkilerine yaklaşabileceklerdi çünkü Osmanlı birlikleri bir saldırı beklemiyorlardı. Gece saat 9 sularında Türk tahkimatlarından ilk atışlar duyuldu. Rus birliklerinin hareketini keşfeden nöbetçiler, bunu Rus birliklerinin olağan hareketleri sandılar. Osmanlı komutanlığı da böyle sandı. Tam bu esnada Melikov’un birlikleri Süvari tahkimatına çok yakın olan Osmanlı nöbetçi karakollarını kolayca geçtiler. Açılan ateşe karşılık vermeden surlardan içeri girdiler. Çok kısa bir süre içinde kaledeki birlikler etkisiz hale getirildi, bazıları şehre doğru püskürtüldü. Grabbe’nin komutasındaki birlik orta ve sağ kısımdaki Osmanlı birliklerine saldırdı, saldırı girişimi başarısız olduğu gibi Grabbe öldürüldü. Pernovsky Grenadier Alayı komutanı, Albay Belinsky ve 1. Kafkas Piyade Taburu Komutanı, Binbaşı Geriç süngüyle yaralandı, birçok subay ve asker öldürüldü ve yaralandı. Kanlı’daki başarısız saldırıyı öğrenen Loris-Melikov, Kanlı’daki bütün Rus birliklerinin komutasını verdiği Albay Bulmering’in başında olduğu Pernivtsi taburunu gönderdi. Daha sonra Komarov’un birliğini ve öldürülen Grabbe’nin kollarını birleştirmesi için birkaç yüz süvari ile Çavçavadze’yi gönderdi. Gece yarısı sağdaki ileri tahkimat teslim oldu, ancak tahkimatın orta kısmında Türkler mücadeleye devam etti. Kanlı’da en önemli katkı Vojdakin birliğinden geldi. Henüz yaklaşırken yaralandı, yerine İmereti alayının komutanı Albay Karasev atandı. Birlikler saldırı yapıp bu
186
mevkideki Osmanlı birliklerini kente doğru sürdüler ve takibe aldılar. Fevzi Paşanın tahkimatına saldıran Rus birlikleri burayı ele geçirdi ve kaçan Osmanlı askerlerinin ardından kısmen şehre girdi. Nihayetinde 18 Kasım 1877’de Davut Paşanın birliklerinin teslim olmasıyla Kanlı düşmüş oldu. Alhazov birlikleri Hafız Paşa tahkimatına ilerlerken Lazarev tarafından durduruldu ve ikinci bir emre kadar beklemeleri emredildi. Gece saat 9’a kadar bekleyip herhangi bir emir alamayan Alhazov, diğer birliklerden çatışma sesleri gelince saldırı başlatmaya karar verdi.512 Yapılan saldırılara Osmanlı birlikleri ciddi bir karşılık veremedi. Gece yarısı itibariyle Karadağ tahkimatı, Ziyaret Kulesi tamamen Rus birliklerinin eline geçmişti. Ertesi sabah Arap tahkimatları ve onlara bağlı siperleri de ele geçirildi. Bu savaş esnasında Rus askerleri ve komutanları olağanüstü kahramanlıklar gösterdi. Mesela, Feldwebel (astsubay) Isaev, kılıcı kınından çıkarmayı unutup kendisine saldıran ilk Türk askerini elleriyle boğmuş, daha sonra kılıcını çekip beş Türkü daha öldürmüştür. Ana tahkimatların yıkılmasından sonra, Kars kalesinin garnizonu bu durumdan sadece bir çıkış yolu vardı o da kuşatma çemberini kırıp kaçmaktı. 18 Kasım sabahı çoğunlukla batıya doğru hareket eden Türk birliklerinin ve düzensiz kalabalığı, Laz Tepesi ve Tokmak arasındaki tepelerden inmeye başladı.513
Buralardaki çatışmalarda Rus birlikleri Osmanlı birliklerinden Bozgalı’da 5000, Çiftlik tarafında 3000, Aravartan tarafından da yine bu kadar kişiyi esir aldı. Hüseyin Paşa ve pek çok üst düzey Osmanlı kumandanı kaçmayı başardı. 18 Kasım 1877 tarihi itibariyle beş paşa ile birlikte 18.000 Osmanlı asker ve subayı esir alındı. Sahra hastanesindeki 4.500 hasta ve yaralı esir alındı. 2500’den fazla Türk cenazesi defnedildi. Ganimet olarak Rus birlikleri, çeşitli kalibrelerde 303 top, birkaç bin tüfek ve her türden stoklara sahip devasa depolar ele geçirdi.514