PLANLAMA HİYERARŞİSİ VE PLAN KADEMELERİ

Kent planları farklı ölçek ve kademelerde hazırlanmaktadır. Kentsel ölçekte en soyut ve en genel bilgileri içeren planlar 1/100.000 ya da 1/50.000 ölçekte hazırlanan ancak yürürlükteki İmar Kanunu’nda sözü edilmeyen stratejik planlar, söz konusu sıralamada en üstte yer almaktadır. 1/1000 veya 1/500 ölçekli Uygulama Planları ise söz konusu plan kademesinin en altında yer almaktadır. Bu iki ölçek arasında ise, 1/25.000 ölçekli Çevre Düzeni Planları ile 1/5.000 ölçekli Nazım İmar Planları vardır.

Planlamanın en temel unsurlarından birisi, birbirini yönlendiren ve denetleyen farklı ölçeklerdeki planlar arasındaki “kademeli birliktelik” ilkesidir. Söz konusu ilke en alt ölçekteki planın bir üst karara bağlılığını, üst planların ise alttaki planları yönlendirir özellik gösteriyor olmasını ifade etmektedir. Daha sonra yeniden üzerinde durulacak olmakla birlikte, 3194 sayılı İmar Kanununun 6’ncı maddesi olan “planlama kademeleri” başlığı altında, “planlar kapsadıkları alan ve amaçları açısından, ‘Bölge Planları’ ve ‘İmar Planları’, imar planları ise,

‘Nazım İmar Planları’ ve ‘Uygulama İmar Planları’ olarak hazırlanır” denilmekte ise de, yukarıda belirtilen türden farklı ölçekler ve bunlar arasındaki plan kademelenmesi açık ifadelerle yer almamaktadır.⁴⁸ Buradan yola çıkılarak plan hiyerarşisini ve bu hiyerarşi içindeki plan kademelerini üst kademeden alt kademeye doğru şu şekilde sıralamak mümkündür:

• Kalkınma planı

• Bölge planı

• Çevre düzeni planı

• Nazım imar planı

• Uygulama imar planı

-Nazım imar planı: Varsa bölge veya çevre düzeni planlarına uygun olarak halihazır haritalar üzerine ve yine varsa kadastral durumu işlenmiş olarak çizilen ve arazi parçalarının;

genel kullanış biçimlerini, başlıca bölge tiplerini, bölgelerin gelecekteki nüfus yoğunluklarını, gerektiğinde yapı yoğunluğunu, çeşitli yerleşme alanlarının gelişme yön ve büyüklükleri ile ilkelerini, ulaşım sistemlerini ve problemlerinin çözümü gibi hususları göstermek ve uygulama imar planlarının hazırlanmasına esas olmak üzere düzenlenen planlardır. Bu planlar da fiziki

48 M. Ersoy, Kentsel Planlama Kuramları (Der), İmge Kitabevi, 2007, Ankara., s.32.

40 gösterimlerin detaylı bir raporla açıklanan ve raporuyla beraber bütün olarak tanımlanmaktadır. Nazım imar planları, uygulama imar planlarının hazırlanmasına esas teşkil etmekte ve genellikle 1/5.000 veya 1/10.000 ölçekli olmaktadırlar.

-Uygulama imar planı: Tasdikli halihazır haritalar üzerine varsa kadastral durumu işlenmiş olarak nazım imar planı esaslarına göre çizilen ve çeşitli bölgelerin; yapı adalarını, bunların yoğunluk ve düzenini, yolları ve uygulama için gerekli imar uygulama programlarına esas olacak uygulama etaplarını ve diğer bilgileri ayrıntıları ile gösteren plandır. Uygulama imar planları 1/1.000 ölçekli olarak hazırlanmaktadır. Bu plan kademesinden başka değinilmesi gereken dört tür plan daha yer almaktadır. Bunları da şu şekilde sıralamak ve açıklamak mümkündür:

-Parselasyon planı: Uygulama imar planlarına göre yapılıp, belediye ve mücavir alan içinde belediye encümeni ve dışında ise İl İdare Kurulunun onayından sonra yürürlüğe giren plandır.

-İlave imar planı: Mevcut imar planının gelişme alanları açısından ihtiyaca cevap vermediği hallerde, mevcut imar planına bitişik ve mevcut imar planının genel arazi kullanış kararları ile tutarlı ve yine mevcut imar planı ile ulaşım açısından bütünlük ve uyum sağlayacak biçimde hazırlanan plandır.

-Revizyon imar planı: Gerek nazım ve gerekse uygulama imar planlarının ihtiyaca cevap vermediği ve uygulamasının problem olduğu durumlarda; planın tümünün veya büyük bir kısmının plan yapım tekniklerine uyularak yenilenmesi sonucu elde edilen plandır.

-Mevzii imar planı: Mevcut imar planı sınırları dışında yer alacak yerleşme planlarıdır.

Bu yerleşmelerden gerekli tüm altyapıyı içinde sağlar⁴⁹.

4 Haziran 2014 tarih ve 29030 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Mekansal Planlar Yapım Yönetmeliği⁵⁰ ile bu tarihe kadar ülkede imar planlarının yapımına yön veren ve temel ilke esasları belirleyen Plan Yapımına Ait Esaslara Dair Yönetmelik ile Çevre Düzeni Planlarına DairmYönetmelikleri yürürlükten kaldırarak, Türkiye imar hukukuna bir dizi yenilik getirmiştir.⁵¹ Bu güncel düzenleme ile sadece yeni plan türleri belirlenmekle

49 F. Eke, Şehircilik ve Planlama, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, 2000, Ankara.

50 Mekansal Planlar Yapım Yönetmeliği. TC Resmi Gazete, Tarih: 14/6/2014 Sayı: 29030.

51 Mekansal Planlar Yapım Yönetmeliği ve Türkiye İmar Hukuku’na getirdiği yenilikler ilerleyen bölümlerde

“Mekansal Planlar Yapım Yönetmeliği ve Getirdiği Yenilikler” başlığı altında detaylı olarak ele alınmaktadır.

41 kalınmamakta, yeni mekansal tanımlar, planlamada kullanım esasları, mekansal plan kademelenmesi, planlama kademeleri ve bunların birbirleri ile olan ilişkileri, planda gösterim (lejant) teknikleri ve planlamadaki mekansal standartlar da yeniden tanımlanmaktadır. Bu kapsamda ilgili yönetmelikte, Çevre Düzeni Planı, Koruma Amaçlı İmar Planı, Nazım ve Uygulama Planları yeniden tanımlanırken, kıyıların koruma-kullanma dengesini sağlamayı amaçlayan ve bu anlamda kıyı kullanımlarına bütüncül bir yaklaşım geliştiren kıyı ve etkileşim alanlarına yönelik olarak yapılacak bütünleşik kıyı alanları ile eylem planının yanı sıra, mekansal plan, sektörel ve tematik paftalardan oluşan mekansal strateji, ana ulaşım planları ve uzun erimli gelişme planları da ayrıntılı şekilde düzenlenmektedir. Bununla birlikte yönetmelikte, kentsel tasarım projelerine dair esaslar belirlenirken, imar mevzuatı içinde yer alan mevzii imar planına ise yer verilmemektedir. Yönetmelikle birlikte getirilen yeni planlama türleri ise şu şekildedir:

• Bütünleşik kıyı alanları planı,

• Çevre düzeni planı,

• Eylem planı,

• Koruma amaçlı imar planı,

• Mekansal plan,

• Mekansal strateji planı,

• Ulaşım ana planı,

• Uzun devreli gelişme planı,

• Turizm amaçlı planlar.

-Kalkınma planı: 1963’ten 2000’lere kadar Devlet Planlama Teşkilatı (DPT) tarafından hazırlanan, beş yıllık bir süre zarfında kalkınma yönünde yapılması öngörülen faaliyetleri ve ulaşılması beklenen hedefleri içeren plandır. Bu planların fiziki boyutu olmamakla birlikte, söz konusu planlar sektörel durum saptaması, hedefleri ve yıllık programlarla gerçekleştirilecek önerileri kapsamaktadır, bu planı Kalkınma Bakanlığı- şimdi Şimdi Strateji ve Bütçe Başkanlığı yapmaktaydı. Fakat yeni düzenlemelerle birlikte bu yetki yeni oluşturulan Strateji ve Bütçe Başkanlığına devredildi. Bu planlar kamu sektörü için bağlayıcı sağladığı teşviklerle özel sektör için özendiricidir. Plan hazırlıkları özel sektör, oda temsilcileri, yerel ve

42 merkezi yöneticiler ve akademisyenlerden oluşan özel ihtisas komisyonları tarafınca yürütülür.

Her sektör için durum saptaması ve gelecek için öneriler içeren raporlar hazırlanır⁵².

-Bölge planı: Sosyoekonomik gelişme eğilimlerini, yerleşmelerin gelişme potansiyelini, sektörel hedefleri, etkinliklerin ve altyapıların dağılımını bölge çapında belirlemek üzere hazırlanmış plandır. Bölge planlarını, gerekli gördüğü takdirde, Kalkınma Bakanlığına (şimdi Şimdi Strateji ve Bütçe Başkanlığına) bağlı Kalkınma Ajansları yapmaktaydı. Yeni düzenlemelerle birlikte bu yetki Sanayi ve Teknoloji Bakanlığı koordinasyonunda çalışmalar yürüten özerk kamu kuruluşları olan Kalkınma Ajanslarına verildi. 3194 Sayılı Kanunun 6’ncı ve 8’nci maddelerinde bu plan; “bölge planları, sosyoekonomik gelişme eğilimlerini yerleşmelerin gelişme potansiyelini, sektörel hedefleri, faaliyetleri ve alt yapıların dağılımını belirlemek üzere hazırlanır” şeklinde tanımlanmaktadır. Görüldüğü gibi tanım fiziki bir plandan ziyade bir politikalar demetini tarif etmektedir. Ancak bu tarif eksiktir. Bilimsel olarak bölge planı fiziki gelişme şemalarını da içerebilir. Bu halde, bölge planını “bölge olarak tanımlanacak bir alanda kalkınma ilkeleri ile uyumlu, sektörler arası uyumu sağlayıcı, bölge potansiyelini geliştirici, ekonomik, sosyal ve fiziki çözümler içeren ve gelişmeyi yönlendiren bir düzenleme” olarak tanımlamak da mümkün olmaktadır.⁵³ Bu noktada Türkiye’de en kapsamlı hazırlanmış bölge planının Güney Doğu Anadolu Projesi (GAP) olduğunu söylemek gerekir. Bu proje bölgede yapılan enerji, baraj ve sulama yatırımlarının bölgede yaratacağı tarımsal üretim artışı, ticaret, kentleşme ve sosyal yaşantı değişikliklerinin ve konut ihtiyacının çevreye duyarlı bir planlama ile düzenlenmesi amacını taşımaktadır.

-Çevre düzeni planı: Dengeli ve sürekli kalkınma amacına uygun olarak ekonomik kararlarlaekolojik kararların çevreye yönelik değerlerin bir arada düşünülmesine imkan veren plandır. Çevre düzeni planı aynı zamanda rasyonel doğal kaynak kullanımını koruma ve kullanım dengesini ve afet güvenliğini sağlamak üzere kalkınma planları ve bölge planları ile jeolojik, hidrojeolojik, mühendislik jeolojisi verileri temel alınarak yapılan, tarım, turizm, konut, sanayi, ulaşım ve benzeri arazi kullanım kararlarını ve politika ve stratejileri belirleyen plandır. Bu plan, 1/25.000, 1/50.000, 1/100.000 ölçekte çok disiplinli bir anlayışla hazırlanmaktadır. Çevre Düzeni Planlarına Dair Yönetmelik Taslağı’na göre bu plan, plan notları ve plan açıklama raporuyla bir bütün olarak ele alınan üst ölçekli fiziki plan olarak tanımlanmaktadır.

52 F. Eke, Şehircilik ve Planlama, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, 2000, Ankara, s. 25.

53 F. Eke, Şehircilik ve Planlama, Milli Eğitim Bakanlığı Yayını, 2000, Ankara, s. 26.

43 -Bütünleşik kıyı alanları planı: Kıyıları, etkileşim alanı ile birlikte tüm sektörel faaliyet ve planları, sosyal ve ekonomik konuları da içerecek şekilde bütünleşik bir yaklaşımla ele alan; kıyı alanlarındaki fonksiyon ve faaliyetler ile kıyı alanlarına yönelik hedefler arasındaki uyumu sağlayan; sürdürülebilir gelişme ilkesi doğrultusunda kıyı ekosisteminin korunmasını ve doğal kaynakların kullanımını gözeten; ulaşım türleri ile ilgili kıyıda yapılması gerekli altyapı tesislerini içeren; koruma ve kullanma dengesini sağlayacak biçimde mekansal hedef, strateji ve eylem önerilerini ve yönetim planını kapsayan, 1/25.000 veya 1/50.000 ölçekte şematik ve grafik planlama diline uygun, plan paftası ve planlama raporu ile bütün olarak stratejik planlama yaklaşımı çerçevesinde ilgili kurum ve kuruluşlar ile işbirliği içinde hazırlanan plandır.

-Çevre düzeni planı: Varsa mekansal strateji planlarının hedef ve strateji kararlarına uygun olarak orman, akarsu, göl ve tarım arazileri gibi temel coğrafi verilerin gösterildiği, kentsel ve kırsal yerleşim, gelişme alanları, sanayi, tarım, turizm, ulaşım, enerji gibi sektörlere ilişkin genel arazi kullanım kararlarını belirleyen, yerleşme ve sektörler arasında ilişkiler ile koruma-kullanma dengesini sağlayan 1/50.000 veya 1/100.000 ölçekteki haritalar üzerinde ölçeğine uygun gösterim kullanılarak bölge, havza veya il düzeyinde hazırlanabilen, plan notları ve raporuyla bir bütün olarak yapılan plandır.

-Eylem planı: Planların hayata geçirilmesine yönelik olarak dönüşüm, uygulama, altyapı gibi birbiriyle bağlantılı iş ve eylemlerin kurum, kuruluş ve diğer paydaşların, bütçe, zaman, insan kaynağı ve kurumsal kapasitelerinin belirlendiği ve ilgili kurum ve kuruluşlar ile işbirliği içinde gerektiğinde idarelerce hazırlanan plandır.

-Koruma amaçlı imar planı: 21/7/1983 tarihli ve 2863 sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu uyarınca hazırlanan nazım ve uygulama imar planıdır.

-Mekansal plan: 3194 Sayılı Kanun uyarınca hazırlanan, kapsadıkları alan ve amaçları açısından üst kademeden alt kademeye doğru sırasıyla; mekansal strateji planı, çevre düzeni planı ve imar planıdır.

-Mekansal strateji planı: Ülke kalkınma politikaları ve bölgesel gelişme stratejilerini mekansal düzeyde ilişkilendiren, bölge planlarının ekonomik ve sosyal potansiyel, hedef ve stratejileri ile ulaşım ilişkileri ve fiziksel eşiklerini de dikkate alarak değerlendiren, yer altı ve yer üstü kaynakların ekonomiye kazandırılmasına, doğal, tarihi ve kültürel değerlerin korunmasına ve geliştirilmesine, yerleşmeler, ulaşım sistemi ile kentsel, sosyal ve teknik altyapının yönlendirilmesine dair mekansal stratejileri belirleyen, sektörlere ilişkin mekansal

44 politika ve stratejiler arasında ilişkiyi kuran, 1/250.000, 1/500.000 veya daha üst ölçek haritalar üzerinde şematik ve grafik dil kullanılarak hazırlanan, ülke bütününde ve gerekli görülen bölgelerde yapılabilen, sektörel ve tematik paftalar ve raporu ile bütün olan plandır.

-Nazım imar planı: Mevcut ise çevre düzeni planının genel ilke, hedef ve kararlarına uygun olarak, arazi parçalarının genel kullanış biçimlerini, başlıca bölge tiplerini, bölgelerin gelecekteki nüfus yoğunluklarını, çeşitli kentsel ve kırsal yerleşme alanlarının gelişme yön ve büyüklükleri ile ilkelerini, kentsel, sosyal ve teknik altyapı alanlarını, ulaşım sistemlerini göstermek ve uygulama imar planlarının hazırlanmasına esas olmak üzere, varsa kadastral durumu işlenmiş olarak 1/5.000 ölçekte, büyükşehir belediyelerinde 1/5.000 ile 1/25.000 arasındaki her ölçekte, onaylı halihazır haritalar üzerine, plan notları ve ayrıntılı raporuyla bir bütün olarak hazırlanan plandır.

-Ulaşım ana planı: Şehrin mekansal, sosyal ve ekonomik özelliklerine göre ulaşım ihtiyaç ve talepleri ile sürdürülebilir gelişmeyi dikkate alarak; şehir ve yakın çevresinin ulaşım sistemini, ulaşım ağını, standart ve kapasiteleri ile ulaşımın türlere dağılımını, kara, deniz ve hava ulaşımı ve bu ulaşım türlerinin birbirleriyle entegrasyonu, bu türlere ait transfer noktalarını, depolama ve aktarma merkezlerini, ticari yük koridorlarını ve toplu taşıma güzergahları ile gerektiğinde otopark, bisiklet ve yaya yolları, erişilebilirlik ve trafik konularında gereken ayrıntıları belirleyen, toplu taşımaya ağırlık veren ve öncelikli kılan, kısa ve uzun dönemde ulaşım türlerine ait sorunlara çözüm önerilerini ortaya koyan, gerektiğinde şehrin üst ve alt kademe planları ile eşgüdümlü olarak hazırlanabilen, plan paftası ve raporuyla bir bütün olan plandır.

-Uygulama imar planı: Nazım imar planı ilke ve esaslarına uygun olarak yörenin koşulları ve planlama alanının genel özellikleri, yapının kullanım amacı ve ihtiyacı, erişilebilirlik, sürdürülebilirlik ve çevreye etkisi dikkate alınarak; yapılaşmaya ilişkin yapı adaları, kullanımları, yapı nizamı, bina yüksekliği, taban alanı katsayısı, kat alanı kat sayısı veya emsal, yapı yaklaşma mesafesi, ön cephe hattı, ifraz hattı, kademe hattı, ada ayrım çizgisi, taşıt, yaya ve bisiklet yolları, ulaşım ilişkileri, parkları, meydanları, kentsel, sosyal ve teknik altyapı alanlarını, gerektiğinde; parsel büyüklükleri, parsel cephesi ve derinliği, arka cephe hattı, yol kotu ve bu kotun altındaki kat adedi, bağımsız bölüm sayısı gibi yapılaşma ve uygulamaya ilişkin kararları, uygulama için gerekli imar uygulama programlarına esas olacak uygulama etaplarını ve diğer bilgileri ayrıntıları ile gösteren ve varsa kadastral durumu işlenmiş olarak 1/1.000 ölçekte onaylı halihazır haritalar üzerinde, plan notları ve ayrıntılı raporuyla bir bütün olarak hazırlanan plandır.

45 -Uzun devreli gelişme planı: Milli parklar, tabiat parkları, tabiatı koruma alanları, sulak alanlar gibi korunan alanın sahip olduğu özellik ve nitelikleri göz önünde tutarak kaynak değerlerinin korunması, geliştirilmesi ve uzun dönemde sürdürülebilirliğinin sağlanması için teknik, sosyal, ekonomik, eylem ve yönetim modellerinin belirlendiği, ilişkilerin kurulduğu, bölgelemeye dayalı ekosistem yaklaşımlı plandır.