Olayın Vukuu veya Hukukî Durumun Tekemmülü

Genel vergi hukukuna kaynaklık eden en önemli kanun olan Vergi Usul Kanunu’nun⁵⁶⁴ 19’uncu maddesinde yer alan hüküm, vergiyi doğuran olayın, bir olayın vukuu veya hukukî durumun tekemmülüyle gerçekleşeceği yolunda genel bir düzenleme içermektedir. Maddi vergi hukukuna ilişkin kanunlarda vergiyi doğuran olay olarak gösterilecek durumlar, Vergi Usul Kanunu’nda yer alan bu düzenleme gereğince, hukukî bir işlem, bir fiil veya bir hukukî durum olabileceği gibi, karma bir nitelik de gösterebilmektedir⁵⁶⁵. Örneğin, bir ölüm sonucu ivazsız intikalin gerçekleşmesi, bir inşaata başlama, bir inşaatın tamamlanması, bir sözleşmenin imzalanması, bir müşterinin hesabının borçlandırılması, bir malın gönderilmesi, bir eşyanın ithali veya bir hukukî durumun tamamlanması, vergi kanunlarında vergiyi doğuran olay olarak kabul edilebilmektedir⁵⁶⁶.

Vergi Usul Kanunu’nun 19’uncu maddesi, hukukî olayın vukuu veya hukukî durumun tekemmülünü vergiyi doğuran olay olarak kabul etmesine rağmen⁵⁶⁷,

563 Feyzioğlu, ss. 58-59.

564 Öncel, Kumrulu ve Çağan, s. 6; Karakoç, Genel Vergi, s. 82.

565 Bkz. Hensel, s. 59; Feyzioğlu, s. 58; Herekmen, s. 38; Erginay, Kamu Maliyesi, s. 42; Aksoy, s.

201; Kaneti, Vergi Hukuku, s. 107; Karakoç, Genel Vergi, s. 256-257; Saban, Vergi Hukuku, s. 127.

566 Feyzioğlu, s. 58; Aksoy, s. 201.

567 Mehaz Alman Vergi Usul Kanunu’nun bu maddenin karşılığını oluşturan 38’inci maddesine bakıldığında, “Vergi borcu ilişkisinden kaynaklanan haklar, kanunun yükümlülük bağladığı

doktrinde, hukukî olayın daha geniş bir kavram olması dolayısıyla hukukî durum kavramını da içerdiği, bu nedenle hukukî durumun tekemmülü şeklindeki ifadenin hukukî olay kavramının içeriğinin somutlaşmasına hizmet ettiği ileri sürülmüştür⁵⁶⁸. Gerçekten de hukukî durumun tekemmülü olarak ifade edilen durumlar, hukukî eylem veya hukukî işlem sonucunda ortaya çıkmakta ve bu nedenle hukukî olay kapsamında değerlendirilebilmektedir. Örneğin, emlâk vergisinde bir bina, arazi veya arsaya malik olmak şeklinde bir hukukî durum olarak tanımlanan vergiyi doğuran olay, mülkiyet ilişkisinin kurulmasını sağlayan bir hukukî işlem sonucunda ortaya çıkmaktadır. Bu nedenle, vergiyi doğuran olayın üst başlık olarak hukukî olaylardan ibaret olduğu söylenebilir. Bu çerçevede hukukun genel kavramı olan ve hemen hemen bütün hukuk dallarında (özellikle medeni hukuk ve borçlar hukukunda) inceleme konusu yapılan hukukî olay kavramına kısaca değinmek çalışmanın amacı açısından yerinde olacaktır.

Hukukî olay, kısaca hukuk düzeninin gerçekleşmesine hukukî sonuçlar bağladığı olay olarak tanımlanabilir⁵⁶⁹. Günlük yaşamda birçok olay gerçekleşmesine rağmen, bu olayların tamamı hukuk kurallarının uygulama alanına girmez.

Gerçekleşen olaylardan bir hukuk kuralının uygulanmasını gerektiren, diğer bir ifadeyle hukukun ilgi alanına giren olaylar hukukî olaylar olarak adlandırılmaktadır.

Örneğin, doğum veya ölüm, genel nitelikli birer olay olmakla birlikte, kişiler hukuku, kişilik hakkı veya miras hukuku yönünden hukuk düzeninin⁵⁷⁰ ve hatta vergi hukukunun ilgi alanına girmektedir⁵⁷¹.

Hukukî olaylar, doğa olayları ve insan davranışları olarak ayrılmakta; insan davranışları olarak hukukî olaylar ise hukukî eylemler (fiiller) ve hukukî işlemler olarak iki kategoride incelenmektedir⁵⁷². Hukukî fiil, insan iradesi sonucu olan ve olayın gerçekleşmesiyle doğar.” düzenlemesine yer verildiği, “olayın gerçekleşmesi (vukuu)”

kavramı dışında bir kavram kullanılmadığı görülmektedir. Ancak Alman Vergi Hukuku’nda geniş anlamda vergiyi doğuran olayın esas alındığını, maddede sözü geçen “olayın gerçekleşmesi” şeklindeki ifadenin vergi borcunun bağlandığı unsurlar bütününün (tipikliğin) gerçekleşmesi şeklinde anlaşıldığını da belirtmek gerekmektedir.

568 Tuncer ve Şanver, s. 532; Turgay, s. 112. Ayrıca bkz. Topsakal, s. 18.

569 Eren, s. 147; Kılıçoğlu, s. 38; Esener, ss. 284-285; Önen, s. 259; Gözübüyük, s. 132.

570 Eren, s. 147; Kılıçoğlu, s. 38.

571 Tam ve sağ doğumla birlikte kişinin vergiyi doğuran olayın kişi unsurunu oluşturabilmesi; ölüm durumunda ise kişilerin kendilerine miras olarak intikal eden mallar nedeniyle veraset ve intikal vergisi yükümlüsü olmaları veya ölene ait vergi borçları için miras hisseleri oranında vergi sorumlusu olmaları (VUK.m.13), ölüm ve doğum olaylarının vergi hukuku ile bağlantısını açık bir şekilde ortaya koymaktadır.

572 Gözübüyük, s. 132.

hukuk düzeni tarafından kendisine hukukî sonuç bağlanan her türlü olay olup⁵⁷³, hukuka uygun fiiller ve hukuka aykırı fiiller olarak ikiye ayrılmaktadır⁵⁷⁴. Hukukî işlem ise, bir veya birden fazla kişinin hukuk düzeninin sınırları içinde hukukî sonuç doğurmaya, yani bir hakkı veya hukukî ilişkiyi kurmaya, değiştirmeye veya ortadan kaldırmaya yönelmiş irade açıklaması veya açıklamalarıdır⁵⁷⁵.

Hukukî eylem veya işlemlerden, özel vergi kanunlarında vergiyi doğuran olayın isnadiyet unsuru olarak, diğer bir ifadeyle vergi yükümlüsü ile konusu arasında bağ kuran hukukî olay olarak geniş ölçüde yararlanılmaktadır. Somut örnekler vermek gerekirse, iki kişinin satım sözleşmesi imzalaması hukukî bir işlem iken, bu satım sözleşmesi gereği satıcının malı teslim etmesi hukukî bir eylem olarak katma değer vergisinde vergiyi doğuran olayı oluşturmaktadır. Kişilerin kira veya kefalet sözleşmesi yapmaları hukukî bir işlem iken, bu sözleşmelerin imzalanmasıyla damga vergisi açısından vergiyi doğuran olay gerçekleşmekte ve vergi borcu doğmaktadır. Hukukî olay veya işlemler sonucunda gerçekleşen hukukî durumların da vergiyi doğuran olay olarak tanımlanması mümkündür. Örneğin, bir tacirin ticari faaliyeti çerçevesinde alım, satım veya kiralama işlemlerine başvurması hukukî işlemlere örnek iken, bir yıl içinde gerçekleştirdiği bu faaliyeti sonucunda gelir elde etmesi hukukî bir durum olarak gelir vergisinde vergiyi doğuran olayı oluşturmaktadır. Aynı şekilde kişilerin motorlu araç ve/veya bina, arazi veya arsa satın almaları hukukî işlem iken, bu motorlu araç ve/veya bina, arazi veya arsa üzerindeki mülkiyet ilişkisi hukukî bir durum olarak motorlu taşıtlar vergisi veya emlâk vergisi açısından vergiyi doğuran olay olarak kabul edilmektedir.

Hukukî eylem veya işlemler olarak vergiyi doğuran olayın isnadiyet unsurunu oluşturan hukukî olayların, çoğunlukla özel hukuk alanında gerçekleştiğini ayrıca vurgulamak gerekmektedir. Gerçekten de maddi vergi kanunlarında vergiyi doğuran olay olarak tanımlanan hukukî eylem veya işlemler, verilen örneklerden de açıkça anlaşılacağı gibi kaynağını özel hukuktan almaktadır. Bu nedenle, vergi hukukunun vergiyi doğuran olaylar bakımından özel hukuka dayandığı ve günlük yaşamda

573 Esener, s. 285; Bilge, s. 261.

574 Eren, s. 147 vd.; Kılıçoğlu, ss. 38-40.

575 Eren, s. 148. Ayrıca bkz. Kılıçoğlu, s. 40; Önen, s. 260; Gözübüyük, s. 133; Bilge, s. 263.

gerçekleşen özel hukuk formlarına vergisel sonuçlar bağlandığı kabul edilmektedir⁵⁷⁶.