I. BÖLÜM
8. MEVKUF HADĠSĠN KAYNAKLARI
Mevkuf hadislere yer veren rivayet kitapları içinde bu hadisleri en çok ihtiva eden tür, ale‟l-ebvab sisteme göre tasnif edilen ve genellikle ahkâm hadislerini toplamak amacıyla yazılan musanneflerdir. Suyûtî, Abdurezzak b. Hemmâm (v. 211) ve Ġbn Ebî ġeybe‟nin (v. 235) Musannefleri ile Ġbn Cerîr et-Taberî (v. 310), Ġbnu‟l-Münzir (v. 319) ve Ġbn Ebî Hâtim‟in (v. 327) tefsirlerini mevkuf ve maktu hadislerin menbaları olarak zikretmektedir.219
Musannef bir eser olan Ġmam-ı Malik‟in (v. 179/795) Muvatta‟ının Yahyâ b. Yahya el-Leysî (v. 234/849) nüshasında, Ebû Bekr el-Ebherî‟nin sayımına göre, 1720 rivayette, 226 mürsel, 600 müsned, 280 maktu hadise karĢılık 613 mevkuf hadis bulunmaktadır.220
Mevkuf rivayetlerin toplandığı önemli bir eser de Buhâri‟nin (v. 256) Sahîh‟idir. Buhâri gerek bab baĢlığı olarak, gerekse bab içinde müstakil olarak pek çok muallak mevkuf hadis zikrettiği gibi, muttasıl mevkuf rivayetleri de eserine almıĢtır. Muallak mevkufları, bab baĢlığındaki mesele hakkında tercih ettiği görüĢü delillendirmek ve kuvvetlendirmek için rivayet eden221
Buhârî, 3730 bab baĢlığı koyduğu el-Cami‟us-
Sahih‟ inde, bu babların 383 tanesinde mevkuf rivayet getirmektedir. Buhârî, baĢta dört
halife olmak üzere en fazla Abdullah b. Mes‟ud, Ġbn Abbas, Enes b. Mâlik, Hz. ÂiĢe, Ġbn Ömer, Zeyd b. Sâbit, Câbir b. Abdullah, Ubey b. Kâ‟b, Ebû Hureyre gibi önde gelen
218 Hatib el-Bağdâdî, el-Fasl li‟l-Vasli‟l-Mudrec fî‟n-Nakl, I-II, thk. Abdussemî‟ Muhammed Uneys,
Riyad, 1997, I, 201-209.
219
Suyuti, a.g.e., 158; Kasımî, a.g.e., 130.
220 Güler, Zekeriya, Ġlk Yedi Asırda Hadis Ġlimleri Literatürü, Konya, 2002, 54.
221 Ġbn Hacer el-Askalânî, Ahmed b. Ali, Hedyu‟s-Sârî Mukaddimetü Fethi‟l-Bârî, thk. Abdükâdir ġeybe,
Riyad, 2001, 16. Ayrıca muallak mevkuf hadisler için bkz. bab baĢlığı olarak Cenâiz, 65, 70; Sücûd, 10. Bab içinde verdiği muallak mevkuf için bkz. Küsûf, 19.
48 sahâbilerden rivayet almıĢtır.222
Ali Yardım, Buhârî‟nin el-Edebu‟l-Müfred adlı eserinin 1322 metin ihtiva ettiğini belirterek, bu eserde 383 adet mevkuf hadis bulunduğunu, böylece mevkufların nispetinin üçte birden fazla bir yekûn tuttuğunu ifade ederek, eldeki hadis mecmualarının bu maksatla tarandığında yüzlerce mevkuf hadis bulunduğunu görmenin mümkün olabileceğini ifade etmiĢtir.223 Müslim‟in (v.
261) Sahih‟inde ise mevkuf rivayetler çok fazla yer almamıĢtır. Müslim nadiren mevkuf hadislere yer verse de bunları Buhari gibi fıkhi bir amaca yönelik olarak değil, merfu hadislere tabi olarak vermektedir. Müslim‟in bu tutumu bazı âlimlerin Müslim‟in
Sahih‟ini, Buhari‟nin Sahih‟inden daha üstün kabul etmelerine neden olmuĢtur.224 ÇalıĢmamızın konusunu teĢkil eden Ġbn Hacer el-Askalâni‟nin, Sahih-i Müslim‟deki mukaddime bölümü dıĢında kalan mevkuf rivayetleri bir araya topladığı
el-Vukûf alâ mâ fî Sahîh-i Müslim mine‟l-Mevkuf adlı eserde mevkufun kaynakları
arasında zikredilebilir.
Genellikle ahkâm hadislerini toplamak amacıyla yazılan sünen türü eserlerde az da olsa mevkuf rivayetleri görmekteyiz. Tirmizî‟nin (v. 279) es-Sünen‟inde muttasıl senedle rivayet edilen mevkuf hadisler bulunmaktadır. Müstakil olarak rivayet ettiği mevkuf haberler dıĢında merfu hadislerin sonunda aynı hadisin mevkuf varyantlarını da zikretmektedir.225
Ebu Davud (v. 275), Nesâi (v. 303) ve Dârimî‟nin (v. 255) es-Sünen‟lerinde de mevkuf hadislere rastlanmaktadır.226
Saîd b. Mansur‟un (v. 227) es-Sünen‟inde de çok sayıda mevkuf ve maktu rivayet yer almaktadır. Bu eserde sahâbenin kavil ve fiilleriyle alakalı baĢka eserlerde yer almayan değerli ve bol miktarda bilgi mevcuttur. Eserin çok az bir kısmı günümüze ulaĢmıĢtır. 227
Fedâ‟ilü‟l-Kur‟ân ve Tefsîr bölümlerini ihtiva eden Sa„d b. Abdullah tahkikli es-Sünen, seksen ikisi mevsul, altmıĢ dokuzu mürsel olmak üzere 151‟i merfu, 325‟i mevkuf, 436‟sı ise maktu olmak üzere, 869 hadis ihtiva etmektedir. Maktuların
222 Yıldırım, Ramazan, Sahih-i Buhâri‟nin Bab BaĢlıklarındaki Mevkuf Rivayetler ve Değerlendirmesi,
M.Ü.S.B.E., (basılmamıĢ yüksek lisans tezi), Ġstanbul, 1995, 10.
223
Ali Yardım, a.g.e., 41.
224 Ġbn Hacer, Hedyu‟s-Sârî, 10. 225 Tirmizî, Hac, 110, 112; Tefsir, 6.
226 Ebu Davud, Salat, 117; Nesâî, EĢribe, 53; Dârimî, Mukaddime, 20. 227 Çap, a.g.e., 78.
49 çoğu tâbiîndendir.228
Ayrıca Ġmam Muhammed (v. 189/922)‟e ait “el-Âsâr”, Ġbn Cerîr et-Taberî (v. 321/933)‟ye ait “Tehzîbu‟l-Âsâr”, Ebû Cafer et-Tahâvî (v. 321/933)‟nin, “ġerhu Me‟âni‟l-Âsâr ile merfu ve mevkuf rivayetlerdeki müĢkil lafızları incelediği “MüĢkilü‟l-Âsâr”ı, Beyhakî‟nin (v. 458/1066) merfu, mevkuf ve maktu rivayetleri ihtiva eden “Marifetü‟s-Sünen ve‟l-Âsâr”ı merfu ve mevkuf rivayetleri birlikte ihtiva eden kaynaklardır.229
Mevkuf rivayetlerin kaynağını teĢkil eden diğer bir tür ise mevzuat kitaplarıdır. Bu kitaplarda birçok mevkuf ve maktu rivayet, Rasûlullah‟ın sözü Ģeklinde nakledildiği için mevzu olarak adlandırılmıĢtır. Bu noktadaki karmaĢıklığı gidermek için, Ebu Hafs Ömer b. Bedr el-Mevsılî (v. 622) el-Vukûf ale‟l-Mevkuf adlı eseri kaleme almıĢtır. Mevsilî, senetleri hazfedilmiĢ 151 mevkuf ve maktu rivayeti incelemiĢtir. Mevsılî mevzu rivayetleri derleyen müelliflerin mevzu zannettikleri mevkuf ve maktu rivayetlerin, mevzû hadislerden farkını belirtmiĢtir.230
21 bölümden (kitaptan) oluĢan eserde rivayetleri metin ve sened yönüyle değerlendiren Mevsılî sözün kaynağının kime ait olduğunu tespit etmeye çalıĢmıĢtır. Rivayetler genellikle edeb, ahlak, öğüt ve nasihat konularından bahsetmektedir. Ġbn Hacer‟in el-Vukuf‟u ile karĢılaĢtırma imkânı bulduğumuz eserde yer alan rivayetlerden el-Vukuf‟ta yer alan herhangi bir hadise rastlanmamıĢtır. Fakat Dârimî, Ġbn Mace ve Tirmizî‟nin Sünen‟lerinde bu rivayetlerden bir kısmı yer almaktadır.
Yine burada zikredebileceğimiz, sahâbe söz ve fiillerini fıkıh usûlü açısından ele alan Âlâî‟nin (v. 761/1359), Ġcmâu‟l-Ġsâbe fî Akvâli‟s-Sahâbe adlı fıkıh usûlü eseri, sahâbenin söz ve amelleri hakkında söylenenleri geniĢ bir Ģekilde incelemiĢtir.231
Mevkuf rivayetlerin kaynağı olarak naklettiğimiz bu eserlerin yanında, mevkuf hakkında modern dönemde Ġslam dünyasında yapılmıĢ birçok çalıĢma mevcuttur. Ancak burada incelenen konu mevkuf rivayetlerin kaynağı olduğu için, sadece klasik dönem eserlerinde mevkuf rivayetlerin yerleri tespit edilmiĢtir. ġimdi de günümüzde yapılan çalıĢmalardan tespit edebildiklerimize kısaca değineceğiz.
228 Saîd b. Mansur, es-Sünen (I-V), Dirâsât ve thk.: Sa„d b. Abdullah b. Abdülazîz, Dâru‟l-„usaymî, 1.
Baskı, Riyad, 1414/1994. Habîbürrahman el-A„zamî‟nin tahkîk ve ta„lîkiyle basılan diğer iki ciltlik kısım ise 2978 rivayet ihtiva etmekte olup Ferâ‟iz, Nikâh, Talâk ve Cihâd bölümlerini içermektedir. Dâru‟l-kütübi‟l-ilmiyye, I. Baskı, Beyrut 1405/1985. (Bkz. Çap, a.g.e., 78.)
229 Sehâvî, Fethu‟l-Muğîs, I, 188; San‟ânî, a.g.e., I, 262. 230 Suyuti, a.g.e., 158; Ahmet Naîm, a.g.e., 136. 231 Aydınlı, a.g.m., DĠA, XXIX, 438-439.
50