Maden Ocaklarının Durumu:

Özellikle XVI. yüzyılda altın çağını yaşayan bölgedeki maden ocağı işletmeleri bu dönemdeki kadar olmasa da XVIII. yüzyılın sonlarına kadar oldukça aktif şekilde faaliyetlerine devam etmiştir. Bu dönemden sonra ise üretim zamanla azalarak bölgedeki

455

68

maden işletmeleri yavaş yavaş terk edilmeye başlandı.⁴⁵⁶ Bu durumun en önemli

sebeplerinden biri bölgedeki maden işletmelerinin çağın teknolojisine ayak

uyduramamaları olmuştur. Ryan, bu durumu Avustralya’daki maden ocağı kasabalarıyla karşılaştırarak “Çöp yığınları ve alüvyal atıklar nerededir. Istampaların kükremeleri yok, pompaların monoton su sesi yok. Ve bu yerde yeterli bir şantiye yok.” diyerek ifade

etmektedir. ⁴⁵⁷ Ryan’ın bu ifadeleri bölgedeki maden ocaklarının hala eskiten kalma ilkel

tekniklerle yapılmaya devam ettiğini gayet iyi ifade etmektedir.

1850 yılında Trabzon-Erzurum Yolu’nun inşasını başlatmak üzere Trabzon’a gelen Ticâret Nâzırı İsmail Paşa Gümüşhane ve çevresindeki maden ocaklarının durumunu hazırladığı raporda şöyle belirtmiştir:

Tablo XI: Gümüşhane ve Çevresindeki Maden Ocaklarının Durumu Kaza/ Nâhiye Adı Maden Adı Madenin Cinsi Maden Ocağının Durumu G ü mü şh an e

Hazine Simli Kurşun Mağarayı su basmış ve 60-70 yıldır terk edilmiştir. Kırkpavli Altın, Gümüş Mağara çökmüş ve uzun zamandır terk edilmiştir. Hulva Bakır Mağarayı su basmış ve terk edilmiştir.

Abdal Dağı Gümüş ^{Mağarayı su basmış ve çökük vaziyettedir. 50-60} senedir kullanılamaz durumdadır.

Zankar Gümüş ^{Götürü olarak işletilmektedir. Ancak bu ocağa özen} gösterilmemektedir.

Gümüşdağı -- Mağarayı su basmış ve 80-100 senedir terk edilmiştir. Gâvurdağı -- Mağarayı su basmış ve 80-100 senedir terk edilmiştir. Tenbeda Gümüş 80-100 senedir terk edilmiş vaziyettedir.

Zigana -- Mağarayı su basmış ve terk edilmiştir.

Torul Krom Krom Ocakta zehirli gaz olduğundan girilememektedir.

Kürtün

Kızılot Bakır Mağarayı su basmış ve terk edilmiştir. Oranca Bakır 3-5 seneden beri kullanılamaz durumdadır. Taşlık -- Mağarayı su basmış ve terk edilmiştir.

Kaynak: Abdullah Saydam, “Osmanlı Madenciliği ve XIX. Yüzyılın Ortalarında

Trabzon’daki Maden Ocakları”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi

Dergisi, Sayı: 4, Samsun 1991, s. 262.

XIX. yüzyılın ikinci yarısında Gümüşhane Sancağı dâhilinde bilinen diğer maden ocakları ve bu ocakların durumu şöyledir. Gümüşhane Kazası’nda; Esad Ağa, Tekoğlan, Yeşilli, Büyük Mağara, Nerdbanlı, Kozancı, Su Yolu, Cedveful, Terazici, Circir,

456

Cuinet, a.g.e, s. 126.

457

69

Kütehdayık, Abanikulu, Tebroker, Kokcas, Hasan Efendi, Ananya, Kazgancı, Halkend isimlerinde simli kurşun madeni ocakları bulunmaktaydı. Guras adlı mahalde ise kömür madeni ocağı vardı. Bu maden ocaklarından Helvalı, Kırkpavli, Hazine maden ocakları hariç diğer maden ocakları uzun süredir terk edilmiş ve çoğunun içleri suyla dolu

olduklarından atıl bir vaziyetteydi.⁴⁵⁸ Ayrıca Gümüşhane Kasabası civarında bulunan

gümüş madeni 1883 senesinde 99 sene müddetle bir şirkete verilmiş ve 10 sene kadar faaliyet göstermişti. Ancak daha sonra bu ocak imalat masraflarının artması, üretim

zorlukları ve gümüş fiyatının son senelerde çok fazla düşmesinden dolayı terk edildi.⁴⁵⁹

Torul Kazası’nda Tepebaşı, Körkese, Artil Köyü, Karfur Dağı, Tepebaşı, Zigana, Zigana Köyü, Teburk Deresi ve Kozhavra isimli mevkilerde, Krom Köyü’nde Çakırkuyu ve Murat Dağı’nda, Tepebaşı ve Zigana köylerinde simli kurşun madeni, Alacaçayır ve Şimera köylerinde bakır madeni, Gâvur Dağı’nda kömür madeni ocakları vardı. Bunlardan Körkese Madeni hariç diğer ocaklar uzun süreden beri terk edilmiş vaziyetteydi. Önemli rezerve sahip Körkese Madeni işletilmesi için irâde-i seniyye çıkarılamadığı için kullanılamamaktaydı. 1880 senesinde Körkese Madeni de terk edilmiş ve kullanılamaz bir

haldeydi.⁴⁶⁰ Daha sonra Osmanlı Devleti tebaasından Kongalidi Yorgi 1911 yılında

Köstere Köyü’ndeki madeni işletme hakkını etti. Bölgedeki madenler için hazırlanan şartname ve mukavelenamelere bilahare ilaveler yapılarak buradaki madenler işletilmeye çalışıldı.⁴⁶¹

Kürtün Nâhiyesi’nde Eğrigar, Oburca ve Kandilöte, Elgül, Şeyhler (Şıhlar) Köyü’nde Dere, Emrik, Folköy, Tilkicik, Araköy, Çağırköyü, Kökçeköy, Çaka Köyü ve Oyraca Kandilöte, Dereağzı ve Gaz maden ocakları bulunmaktaydı. Bu ocaklardan sadece

Kandilöte Madeni kullanımda olup diğerleri terk edilmiş vaziyetteydi.⁴⁶² Ayrıca Karak ve

Karaçukur isimlerinde bakır madeni, Kul ve Çağır Köyü’nde simli kurşun madeni ocakları

bulunmaktaydı.⁴⁶³ Bu ocakların çoğu zengin cevherlere sahip iseler de gerektiği gibi

işletilmediklerinden bazıları yıkılmış, bazıları da su basmış durumdaydı.⁴⁶⁴ Ancak bu

458 TVS, 1869, s. 181. 459 TVS 1903, s. 579. 460 TVS 1880, s. 307-309. 461 Tozlu, a.g.e, s. 87. 462 TVS 1869, s. 181. 463 TVS 1888, s. 159-160. 464 TVS 1880, s. 305-307.

70

ocaklardan Çaka Köyü’nde bulunan simli kurşun madeni ocağı Trabzonlu Tüccar Kabril’e

verilmiş ise de o işletme konusunda herhangi bir teşebbüste bulunmamıştı.⁴⁶⁵

Kelkit Kazası’nın merkezi olan Çiftlik Kasabası’na 3 saat uzaklıkta Zengar Köyü’nde 112 metre uzunluğunda 1 adet kurşun madeni mevcuttu. 1870’lerde işletmesine talip olunan bu maden ocağı 1880’lerde işletilmeye başlanmış ve bu ocaktan senelik 1.800 kıyye (2.309 ton) kurşun çıkarılmaya başlanmıştı. Bu ocaktan çıkarılan kurşun Bayburt ve

Erzurum tarafına satılmaktaydı.⁴⁶⁶ Ayrıca birisi Zengar Köyü’ne yarım saat mesâfede ve

diğerleri de Perenk ve İsgah köylerinde ocakları terk edilmiş vaziyette simli kurşun madeni

ocakları bulunmaktaydı.⁴⁶⁷

Şiran Kazası’na bağlı Tersun-ı Ulya Köyü’nün Çorak Mevki’nde bakır madeni, Şinik Köyü’nün Sağır Dağı’nda demir madeni ocağı bulunmaktaydı. Ancak bunlar da terk

edilmiş durumdaydı.⁴⁶⁸

XIX. yüzyılın sonlarında Avrupalı bir şirket Gümüşhane madenlerini tekrar işletebilmek için girişimlerde bulunmuş, madenleri yeniden işletebilmek amacıyla bir taşkın sonucu nehir yakınlarındaki maden galerilerine dolan suları boşaltabilmek için bölgeye büyük pompalar getirmişti. Bu pompaları maden galerilerinde biriken suları tahliye etmek için kullanmış ve bunda da büyük başarı sağlamıştı. Ancak daha sonra

maden ocaklarından istediği verimi alamayan bu şirkette çalışmalarına son verdi.⁴⁶⁹