Demiryolu Yapımı İçin Yapılan Girişimler:

Trabzon Vilâyeti’nde demiryolu inşası için yapılan çalışmalar Anadolu’ya ilk demiryolunun yapıldığı (İzmir-Aydın hattı 1856-1866) tarihlere kadar gitmektedir. Vilâyet dâhilinde demiryolu inşasıyla ilgili ilk girişim 1857 senesinde İngiliz Ervard Price’a 99 yıl

işletme imtiyazı ile Samsun-Sivas Hattı’nın inşası imtiyazının verilmesiyle olmuştur.⁷⁵⁰

744 BOA, C. NF, No: 10/470. 745 BOA, İ. MVL, No: 228/7833. 746

BOA, A. AMD, No: 87/2; BAO, A.MKT. UM, No: 415/39.

747 BOA, İ. MVL, No: 462/20808. 748 BOA, A. MKT. MHM, No: 313/80. 749 BOA, DH. MKT, No: 1646/11. 750

Hüseyin Kaleli, “Osmanlı Döneminde Karadeniz Bölgesi’ne Demiryolu İnşa Tasarıları”, Karadeniz, Sayı: 9, Kış 2011, s. 157.

132

Ancak ilgili şirketin sözleşme şartlarını yerine getiremeyip inşaata başlayamaması üzerine

kefalet akçesi devlete intikal ettirilerek 26 Ocak 1860 tarihinde sözleşme iptal edilmiştir.⁷⁵¹

Bundan sonra Trabzon Vilâyeti dâhilinde demiryolu yapımıyla ilgili değişik zamanlarda projeler ortaya atıldı. Bu projelerden biri Anadolu Demiryolları Başmühendisi AlmanWilhelm von Pressel’in 1873 senesinde hazırladığı projedir. Pressel, memleketin bütününü kapsayacak bir demiryolu ağı projesinde Gümüşhane topraklarından geçecek

olan Tirebolu-Erzurum güzergâhında bir demiryolu inşasına da yer verdi.⁷⁵² Bu hat

Karadeniz kıyısından iç bölgeye Harşit Vadisi’ni takip ederek

(Tirebolu-Gümüşhane-Erzurum-Eleşkirt güzergâhı) 550 kilometre uzunluğunda olacaktı.⁷⁵³ Ancak devletin içinde

bulunduğu ekonomik sıkıntı nedeniyle çok maliyetli olan bu proje hayata geçirilemedi.

Bölgeye demiryolu yapımıyla ilgili ortaya atılan diğer bir proje 1880’lerde Trabzon Vilâyeti Başmühendisi Mösyö Riva ve dönemin Nâfıa Nâzırı Hasan Fehmi Paşa’nın hazırladığı projedir. Mösyö Riva ve Hasan Fehmi Paşa’nın projesinde Trabzon-Erzurum arasında bir demiryolu yapılması tasarlanmaktaydı. Ancak bu proje de devletin savaştan yeni çıkmış olması, projenin maliyeti ve Rusya’nın bu projeye karşı çıkması üzerine gerçekleştirilemedi.

Konuyla ilgili üçüncü proje ise 1890 senesinde Erkan-ı Harbiye Feriki Muhammed Necip Paşa’nın hazırladığı projedir. Muhammed Necip Paşa Anadolu’da inşa edilecek demiryollarıyla ilgili rapor hazırlayarak Erzurum-Trabzon arasında mutlaka bir demiryolu

inşa ettirilmesini belirtmekteydi.⁷⁵⁴ Ancak bu proje de demiryolları güzergâhlarının seçimi

hususunda insiyatifin devletin elinden çıkarak yabancı şirketlerin eline geçmesi ve devletin içinde bulunduğu maddi imkânsızlıklar nedeniyle bir türlü hayata geçirilemedi.

1890 senesinden sonra uzun bir süre bölgede demir yolu yapımıyla ilgili herhangi bir çalışma yapılmadı. Ancak II. Meşrutiyet’in ilanıyla birlikte bölgede demiryolu yapımıyla ilgili projeler tekrar gündeme gelmeye başladı. Bu dönemde Osmanlı Hükümeti ülke yollarının inşası ve bayındırlık konusunda önemli kararlar aldı. Bunların arasında

751 Kaleli, a.g.m, s. 158. 752 Kaleli, a.g.t, s. 110. 753 Kaleli, a.g.m, s. 158. 754 Tozlu, a.g.t, s. 126.

133

demiryolları da vardı. Ülke genelinde demiryolları yapılması kararının alınması üzerine Trabzon Valiliği tarafından ictima kararı alınarak 6 Ağustos 1909 tarihinde Ticâret ve Nâfıa Nezâreti’ne yazı yazıldı. Bu yazıda Trabzon ve Samsun iskelelerinden geçirilecek olan ticarî eşyalardan alınan vergiler karşılık gösterilerek alınacak borçla Trabzon,

Erzurum, Samsun ve Sivas aralarında demiryolu hattı inşa edilmesi isteniyordu.⁷⁵⁵ Ticâret

ve Nâfıa Nezâreti’nin Memâlik-i Osmanîye şimendiferi için 12.000.000 lira borçlanacağının haber alınması üzerine vilâyetin önde gelenleri harekete geçtiler. 19 Aralık 1909 tarihinde Trabzon Müftüsü, Rüesâ-yı Rûhânîyye, Belediye Başkanı, Ticâret ve Zirâât odaları başkanlarının imzalarıyla Bâb-ı Âlî’ye yazı yazarak bu paranın uygun bir

miktarının Trabzon-Erzurum Hattı’nın yapımına ayrılmasını istediler.⁷⁵⁶ Bu talepten kısa

bir süre sonra 18 Ocak 1910 tarihinde ise Bayazid Mebusu Süleyman Sudi Efendi, Gümüşhane mebusları Hayri ve İbrahim Lütfi efendilerin de içinde bulunduğu 71 mebus imza toplayarak bölgede demiryolu yapımı için bir önerge hazırladılar ve bu önergeyi Meclis-i Meb’ûsân’a sundular. Bu mebuslar sundukları önergede Trabzon-Erzurum Demiryolu’nun yapımıyla ilgili meclise sundukları önergede Trabzon şehrinin Karadeniz’in en önemli iskelesi ve Anadolu’da bulunan Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakır, Mamerütülaziz vilâyetlerinin ve özellikle Erzincan’daki IV. Ordu, İran ve bu yöndeki bütün postaların güzergâhında bulunduğunu, İran ticâretinin yol olmaması nedeniyle diğer memleketlere kayması halinde ise Trabzon ve Erzurum’un çok fazla zarar göreceğini ifade etmişlerdir. Bundan dolayı ticarî ve siyasî açıdan önemli olan 6 vilâyetin genel işlemlerini kolaylaştıracak ve bu oranda hazineye gelir sağlayacak olan Trabzon-Erzurum Hattı’nın bir an önce inşa edilmesi gerektiğini vurgulayan mebuslar bu konuda heyet-i umûmîyece verelecek kararın Nâfıa Nezâreti’ne tebliğ edilmesini istemişlerdir. Bu istek üzerine önerge

mecliste oylanarak Nâfıa Nezâreti’ne havale edilmiştir.⁷⁵⁷

Önergenin verilmesinden yaklaşık 20 gün sonra 7 Şubat 1910 tarihinde Gümüşhane mebusları Hayri Bey ve İbrahim Lütfi Paşa bu demiryolunun inşa edilmesinin gerektiği yönünde Meclis-i Meb’ûsân’a bir önerge daha verdiler. Verdikleri bu önergede Trabzon-Erzurum arasındaki ticarî faaliyet gösteren araçların çokluğu nedeniyle ticarî açıdan bu iki vilâyetin günden güne birbirine daha çok bağlandığını belirtiyorlardı. Ayrıca mebuslar Gümüşhane Sancağı’ndaki bütün kurumlarla birlikte Gümüşhane halkının

755

Meclis-i Meb’ûsân Zabıt Cerîdesi, 1. Dönem Tutanak Dergisi, C. 2, Birleşim 37, s. 190.

756

Meclis-i Meb’ûsân Zabıt Cerîdesi, 1. Dönem Tutanak Dergisi, C. 2, Birleşim 37, s. 190-191.

757

134

Erzurum arasında Gümüşhane sınırlarından geçen bir demiryolu hattı inşa edilmesini istediğini belirtiyorlardı. Mecliste yapılan görüşmelerin ardından verilen bu önerge de oy

çokluğuyla kabul edilerek Nâfıa Nezâreti’ne gönderildi.⁷⁵⁸

Meclis-i Meb’ûsân’a verilen bu önergeler üzerine Trabzon-Erzurum arasında demiryolu inşaatını da içine alan ve doğu illerinde demiryolu inşatını kapsayan Çester Projesi hazırlandı. Bu projenin hayata geçirilmesi için Amiral Colby M. Chester’in sahibi olduğu “Ottoman American Development Co.” adındaki şirket ile Nâfıa Nezâreti arasında

sözleşme imzalandı.⁷⁵⁹ Bu proje Trabzon, Gümüşhane ve Erzurum mebuslarının

katılımıyla değişik tarihlerde Meclis-i Meb’ûsân’da uzun uzadıya tartışıldı.⁷⁶⁰ Ancak daha

sonra 1911 Eylülünün sonunda şirket Trablusgarp Savaşı’nı bahane ederek yatırdığı teminatı geri aldı. Böylece bu proje de hayata geçirilemedi.

Yabancı şirketlerin istismarcı yaklaşımları ve bu işi sürekli sürüncemede bırakması üzerine I. Dünya Savaşı’ndan hemen önce bu demiryolunun biran önce yapılmasını sağlamak amacıyla “Şimendifer Heyet-i Faaliyeti” adli bir heyet oluşturuldu. Bu heyet 1914 Mayısından itibaren Sadaret Makamı, Dâhiliye Nezâreti, Meclis-i Â’yân ve Meclis-i Meb’ûsân başkanlıklarına telgraflar çekerek Trabzon-Erzurum Demiryolu Hattı’nın biran

önce inşa edilmesini sağlamaya çalıştı.⁷⁶¹ Ancak Osmanlı Devleti’nin I. Dünya Savaşı’na

girmesi bu girişimin de sonuçsuz kalmasına neden oldu.

I. Dünya Savaşı sırasında ise Erzurum-Tirebolu arasında demiryolunun yapılması tekrar gündeme geldi. Bu dönemde Ankara-Erzurum-Tirebolu arasında Demiryolu İnşaası Hakkında Kanûn Tasarısı hazırlanması kararlaştırıldı. 12 Mayıs 1915 tarihinde Meclis-i Vükelâ toplantısında inşaat ve tesisatın askerler tarafından yapılması, bunun için gerekli kanûn tasarısının düzenlenerek gerekli evrakların Harbiye Nezâreti’ne gönderilmesine

karar verildi.⁷⁶² Ancak bu girişim de savaşın getirdiği şartlardan dolayı hayata

geçirilemedi.

758

Meclisi- Meb’ûsân Zabıt Cerîdesi, 1. Dönem Tutanak Dergisi, C. 2, Birleşim 37, s. 192-193.

759

Kaleli, a.g.m, s. 159.

760

Meclis-i Meb’ûsân’ın 1. Döneminde 18, 19, 20, 23. oturumlarda Çester Projesi’yle ilgili tartışmalar yapıldı.

761

Hikmet Öksüz, Veysel Usta, Kenan İnan, Trabzon Ticaret ve Sanayi Odası Tarihi 1884-1950, Trabzon 2009, s. 79-82.

762

135

Nihayetinde yarım asırdan fazla bir süre bölgede demiryolu yapımıyla ilgili birçok kez girişimlerde bulunulmasına rağmen bir türlü Trabzon-Erzurum demiryolunun yapımına

başlanamamıştı. Bunun sebepleri arasında devletin içinde bulunduğu maddi

imkânsızlıkların yanı sıra Karadeniz Bölgesi’nin dağlık ve engebeli oluşu, yabancı

şirketlerin istismarcı yaklaşımları gösterilebilir.⁷⁶³ Rusya’nın Doğu Karadeniz Bölgesi’ni

de içine alan Osmanlı Devleti’nin doğu bölgelerinde demiryolu yapımına kesinlikle karşı

çıkması bu yolun yapımını engelleyen diğer bir sebebi oluşturmuştur.⁷⁶⁴

Bununla birlikte bölgede demiryolunun temelleri 1916 senesinde Ruslar tarafından atılmıştır. Yıllarca bu bölgeye demiryolu hattı kurulmasını istemeyen ve bunun için her türlü engeli çıkaran Rusya, I. Dünya Savaşı sırasında 1916 yılında Trabzon’u işgal ettikten sonra Trabzon-Gümüşhane arasında demiryolu hattı yapımı için çalışmalara başladı. 119 kilometre ve dar hat şeklinde inşası kararlaştırılan bu yolun ilk olarak Trabzon-Maçka

arasındaki 35 kilometrelik kısmı tamamlanarak işletmeye açıldı.⁷⁶⁵ Ancak 1917 senesinde

Bolşevik İhtilali’nin çıkması nedeniyle Ruslar da bu hattın yapımını tamamlayamadı. Daha sonra Rusya’nın 1918 yılında bölgeden ayrılması üzerine Trabzon-Maçka arasında yapımı tamamlanmış olan bu demiryolu kendi kaderine terk edilerek zamanla bozuldu ve tamamen ortadan kalktı.

763

Karal, a.g.e, C. VII, s. 266.

764

Osmanlı Devleti ile Rusya arasında 4 Nisan 1900 tarihinde imzalanan anlaşmaya göre Osmanlı Devleti Karadeniz Bölgesi’nde demiryolu yapma hakkını saklı tutuyor ancak demiryolunu kendisi inşa edemezse bu hakkı Rus sermayedarlara devrediyordu. Kaleli, a.g.m, s. 161; Anlaşma 10 yıl geçerli olacak ve hiçbir yabancı devlete bu hususta bir imtiyaz verilmeyecekti. Akdes Nimet Kurat, Türkiye ve Rusya, Ankara 1990, s. 32.

765

Cumhur Odabaşoğlu, “Trabzon-İran Transit Nakliyesi”, Çağını Yakalayan Osmanlı! Osmanlı

136