Diğer Kaynaklara Göre Sancağın Nüfusu:

Osmanlı Devleti’nin nüfusu hakkında devletin tuttuğu resmî istatistiklerin dışında değişik kaynaklarda da nüfus bilgilerine rastlanmaktadır. Vilâyetlerde görev yapan konsoloslar ve kiliseler nüfus hakkında kayıtlar tutmuşlardır. Osmanlı coğrafyasını gezen seyyahlar ile dönemin yazarları tarafından yazılan eserler de Osmanlı nüfusu hakkında bilgiler vermektedir.

Bu bağlamda Gümüşhane’den geçen yerli ve yabancı seyyahların, Trabzon’da görev yapan konsolosların, dönemin yerli ve yabancı yazarlarının eserlerinde Gümüşhane Sancağı’nın nüfusu hakkında bilgi bulmak mümkündür.

Yabancı Kaynaklar:

Osmanlı Devleti’nin nüfusu hakkında yabancı kaynaklarda da bilgi bulunmaktadır. Ancak bu bilgi ve istatistikler ciddi soru işaretleri taşımaktadır. Öncelikle bu kaynaklarda

140

nüfusla ilgili çalışmalar çoğu kez Osmanlı Devleti içindeki bazı etnik ve dini unsurların siyasal iddialarını desteklemek amacıyla ele alınmıştır. Bu istatistikler aynı zamanda yazarlarının önyargılarını da ortaya koymaktadır. En önemlisi de bu kaynaklardaki nüfus istatistiklerinin emperyalist bir devletin veya bu tür devletler tarafından yönlendirilen bir halkın toprak talebini karşılayacak şekilde çarpıtılmış veya değiştirilmiş bilgileri ihtiva

etmesidir.⁷⁷³ Bu nedenle söz konusu kaynakların verdiği nüfus kayıtlarına ihtiyatla

yaklaşmamız gerekir.

Gümüşhane nüfusu hakkında bilgi veren yabancı kaynakların başında seyahatnemeler gelir. Bölgeden geçen seyyahlardan bazıları Gümüşhane nüfusu hakkında bilgiler vermişlerdir. Gümüşhane nüfusu hakkında bilgi veren seyyahlardan ilki 1813-1814 tarihlerinde Gümüşhane’den geçen John MacDonald Kinneir’dir. Kinneir, Gümüşhane Kasabası’nda 7.000 kişinin yaşadığını, bunların 1.100’ünün Rum, 700’ünün Ermeni, geri

kalanının ise Müslüman olduğunu söyler.⁷⁷⁴ 1840 senesinde bölgeden geçen Horotio

Southgate ise Gümüşhane Kasabası’nın aşağısında bulunan vadiler dâhil olmak üzere 800 hane olduğunu bunların 400’ünün Rum, 200’ünün Ermeni ve birçoğunun da Müslüman

olduğunu ifade eder.⁷⁷⁵ 1869 senesinde Gümüşhane’ye uğrayan Deyrolle, Gümüşhane

Kasabası’nda 800 civarında ev bulunduğundan bahseder.⁷⁷⁶ Yabancı seyyahlar arasında

Gümüşhane nüfusu hakkında en ayrıntılı bilgi veren kişi Vital Cuinet’tir. Vital Cuinet’in verdiği nüfus bilgileri resmî istatistiklerle paralellik göstermektedir. Vital Cuinet’e göre 1890’larda Gümüşhane Kazası’nda 29.812 erkek yaşamaktadır. Bunların 19.261’i Müslüman ve 10.581’i Hristiyan’dır. Kadın ve çocuklar da dâhil edildiğinde kaza

nüfusunun 60.000-65.000’e ulaşacağını ifade eder.⁷⁷⁷ Cuinet, sancağın toplam nüfusunun

ise 130.000 kişi civarında olduğunu söylemektedir. Bu nüfusun 118.770’inin Müslüman, 9.000’inin Ortotoks Rum, 2.100’ünün Gregoryen Ermeni, 100’ünün Katolik Ermeni ve

30’unun da Katolik Latin olduğunu belirtmektedir.⁷⁷⁸

Sancak nüfusu hakkında bilgi veren diğer bir yabancı kaynak ise İngiliz Konsolosuk raporlarıdır. Trabzon’da görev yapan İngiliz konsoloslar zaman zaman vilâyet

773 Okur-Usta, a.g.m, s. 42. 774 Kinneir, a.g.e, s. 349. 775 Southgate, a.g.e, s. 165. 776 Deyrolle, a.g.e, s. 33. 777 Cuinet, a.g.e, s. 120. 778 Cuinet, a.g.e, s. 121.

141

dâhilinde geziler yaparak uğradıkları yerler hakkında istatistiki bilgiler tutmuşlardır. İngiliz konsolosluk raporlarına göre Gümüşhane nüfusu şöyledir; 1908 tarihli rapora göre

Gümüşhane Sancağı’nda toplam 19.400 hanede yaklaşık 130.000 nüfus yaşamaktadır.⁷⁷⁹

1909 tarihli rapora göre ise Gümüşhane Kazası’nda 35.000, Torul Kazası’nda 47.000, Şiran Kazası’nda 18.000, Kelkit Kazası’nda 28.000 olmak üzere sancak dâhilinde toplam 128.000 kişinin yaşadığı belirtilmektedir. Bu raporda kaza merkezlerinin nüfusları ise şöyle verilmiştir: Gümüşhane Kasabası’nın nüfusu 10.000, Ardasa (Torul) Kasabası’nın nüfusu 5.000, Karaca (Şiran) Kasabası’nın nüfusu 5.000 ve Çiftlik (Kelkit) Kasabası’nın

nüfusu ise 5.000 kişidir.⁷⁸⁰

Atina Üniversitesi Tarih profesörlerinden George Soteriadis ve Aval Staff da yazdıkları eserlerde Gümüşhane nüfusu hakkında bilgi vermişlerdir. Soteriadis, Rum Patrikhanesi’nin 1912 senesi istatistiklerine dayanarak 1918 senesinde basılan “Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor” adlı eserinde Gümüşhane Sancağı’nın nüfusunu 87.871’i Müslüman, 59.748’i Rum ve 1.718’i Ermeni olmak üzere toplam 149.337 olarak vermektedir. Soteriadis’in verdiği rakamlara göre 1912 senesinde Gümüşhane Sancağı’nın

nüfusu şöyledir:⁷⁸¹

Tablo XXV: Soteriadis’e Göre 1912 Senesinde Sancağın Nüfusu GÜMÜŞHANE SANCAĞI-1912

Kaza İsimleri Müslüman Rum Ermeni Toplam

Gümüşhane Kazası 25.091 5.997 1.367 32.455 Torul Kazası 23.512 48.135 --- 71.647 Kelkit Kazası 25.564 1.626 126 27.316 Şiran Kazası 13.704 2.990 225 17.919

Toplam 87.871 59.748 1.718 149.337

Kaynak: George Soteriadis, Hellenism in the Balkan Peninsula and Asia Minor, London 1918, s. 11.

Rum Patrikhanesi’nin verdiği bu istatistiklere bakıldığında ülke genelinde olduğu gibi Gümüşhane Sancağı’ndaki Rum nüfusunu artırmaya çalıştığı hemen göze çarpmaktadır. Bu rakamlar 1914 tarihli Osmanlı Nüfus İstatistikleri’yle karşılaştırıldığında sancak dâhilindeki Rum nüfus sayısının çok abartılı olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü sancak

779

Report on the Trade of Consular District of Trebizond, No: 4315, London 1909, s. 3.

780

Report on the Trade of Consular District of Trebizond, No: 4538, London 1910, s. 3.

781

142

dâhilindeki Ermeni nüfusa dair verilen rakamlar 1914 tarihli Osmanlı Nüfus İstatistikleri’yle paralellik gösterirken Rum nüfusu ile ilgili verilen rakamların resmî istatistiklerle arasında çok büyük fark bulunmaktadır. Avrupalı ünlü bir tarihçi olan Justin McCarthy Soteriadis’in de kullandığı Rum Patrikhanesi’nin 1912 yılı istatistiklerinin aslında Vital Cuinet’in verdiği nüfus sayılarının çarpıtılmış şekli olduğunu, Patrikhane istatistiklerini hazırlayan kişinin, çıkış dayanağı olarak Cuinet’in sayılarını kullandığını ifade etmektedir. Aynı kişinin bu sayıların içine aklına estiği kadar fazladan Rum eklediğini söyleyen McCarthy, bu işlemin her kazada ayrı ayrı yapıldığını, kimi bölgelerde Rum nüfusuna eklemeler yapılırken kimi bölgelerde de Cuinet’in istatistiklerindeki Müslüman nüfusu sayısından bir miktar alınıp Rumlara eklendiğini belirtmektedir. Bu durum hakkındaki değerlendirmesini ise “…Aslında yapılan çalışma Müslüman nüfus ve Rum nüfus hakkında Cuinet’teki verilerin bir hayli zahmete katlanarak yeniden işlenmesi idi.” şeklinde yapmaktadır. McCarthy, bu bakımdan “Patrikhane İstatistikleri”nin hiçbir

bakımdan Rumlarca yapılmış bir nüfus sayımının ürünü olmadığını savunmaktadır.”⁷⁸²

Aval Staff, 1919 senesinde basılan “A Handbook of Asia Minor” adlı eserinde Gümüşhane nüfusu hakkında bilgi vermiştir. Staff, eserinde Gümüşhane Sancağı’nın 1914 senesindeki nüfusu şu şekilde vermektedir:

Tablo XXVI: Aval Staff’a Göre 1914 Senesinde Sancağın Nüfusu GÜMÜŞHANE SANCAĞI - 1914

Kaza İsimleri Müslüman Rum Ermeni Toplam

Gümüşhane Kazası 29.639 9.170 1.817 40.635 Torul Kazası 29.686 30.547 24 60.257 Kelkit Kazası 33.130 614 482 34.226 Şiran Kazası 22.312 3.155 392 25.859

Toplam 114.767 43.486 2.715 160.997

Kaynak: Aval Staff, A Handbook Of Asia Minor, Volume I, July 1919, s. 304.

Tabloda da görüleceği gibi George Soteriadis’in aksine Aval Staff’ın verdiği nüfus bilgileri Osmanlı Devleti’nin resmî istatistikleriyle birebir paralellik arz etmektedir. İki istatistik arasındaki tek fark Osmanlı resmî kayıtlarında Gümüşhane Kazası’nda bulunan

782

Justin McCarthy, Müslümanlar ve Azınlıklar, Osmanlı Anadolusunda Nüfus ve İmparatorluğun

143

Rum sayısı 9.179 olarak verilmişken, Staff bu sayıyı 9.170 olarak vermektedir. Bu durum da muhtemelen 9 ile 0 rakamlarının yanlış okunmasından kaynaklanmıştır. Sonuç olarak Staff’ın Gümüşhane’nin nüfus istatistiklerini Osmanlı resmî verilerinden yararlanarak yazdığını söylemek daha doğru olur.

Yerli Kaynaklar:

Dönemin bazı Osmanlı yazarları ve devlet adamları da Gümüşhane hakkında bilgiler verirken sancağın nüfusuna değinmişlerdir. Trabzonlu Şakir Şevket 1877 senesinde yazdığı “Trabzon Tarihi” adlı eserinde Gümüşhane Kazası’nda 2.263 hane, Kelkit

Kazası’nda 2.744 hane ve Şiran Kazası’nda 1.340 hane bulunduğunu yazmaktadır.⁷⁸³ I.

Dünya Savaşı sırasında Gümüşhane’den geçen Ahmet Şakir Paşa, Trabzon ve Gümüşhane’de meydana gelen Ermeni olaylarını anlatırken Gümüşhane’nin köylerinde hiç

Ermeni bulunmadığını, kasabada ise 247 hane Ermeni’nin yaşadığını kaydetmektedir.⁷⁸⁴

Ali Cevad, “Memâlik-i Osmanî” adlı eserinde Gümüşhane Sancağı’nın nüfusunu 10.975 hanede 130.000 kişi olarak vermektedir. Gümüşhane Kasabası’nda ise 500 hanede

3.000 nüfusun yaşadığını ifade etmektedir.⁷⁸⁵ Gümüşhane nüfusu hakkında en ayrıntılı

bilgi veren Osmanlı yazarı ise Şemsettin Sami’dir. Şemsettin Sami, 1896 senesinde basılan “Kamûs-ül A’lâm” adlı eserinde Gümüşhane Sancağı’nın nüfusunu 118.770’ini Müslüman, 9.000’ini Rum, 2.230’unu Ermeni olmak üzere toplam 130.000 olarak

vermektedir.⁷⁸⁶ Gümüşhane Kazası’nda yaşayan 29.842 kişinin de 22.616’sının Müslüman

geri kalan bölümünün ise Rum ve Ermeni olduğunu belirtmektedir.⁷⁸⁷ 25.000 nüfusa sahip

olan Kelkit Kazası’nın da hemen tamamının Müslüman olduğunu ifade etmektedir.⁷⁸⁸

783

Şakir Şevket, a.g.e, s. 106.

784

Karaca, a.g.e, s. 66.

785

Ali Cevad, Memâlik-i Osmanîye’nin Tarihi ve Coğrafiyatı, C. III, İstanbul 1314, s. 680, 681.

786

Şemsettin Sami, a.g.e, s. 3891.

787

Şemsettin Sami, a.g.e, s. 3890.

788

144 3.1.2. Toplum Yapısı