Türkiye-Macaristan Hukukî ve Ticari Mevaddı Adliyeye Müteallik Mütekabil Münasebetlere Dair Mukavelename Müteallik Mütekabil Münasebetlere Dair Mukavelename

Türkiye ile Macaristan arasında “Hukukî ve Ticari Mevaddı Adliyeye Müteallik Mütekabil Münasebetlere Dair Mukavelename” 18 Haziran 1938 tarihinde Türkiye adına Numan Menemencioğlu ve Macaristan adına Zoltán de Mariassy tarafından Ankara’da imzalanmıştır³⁶². Bu antlaşma, 3754 nolu kanunla 27 Aralık 1939 tarihinde resmi gazetede yayımlanmasıyla yürürlüğe girmiştir. Yirmi dört maddeden oluşan bu anlaşma üç yıllık bir süre için imzalanmış ve bitiminden altı ay önce taraflar tarafından feshedilmezse süresiz olarak uzayacaktır³⁶³.

Bu anlaşmayla taraflardan her birinin vatandaşı diğer tarafın ülkesinde şahısları, malları ve hukuklarının kanuni ve adli himayesi mahalli vatandaşlarınkiyle aynı olacaktır. Bu konuda serbestçe mahkemelere müracaat ve mahalli vatandaşların tabi oldukları aynı şartlar içerisinde dava edebileceklerdir. Adli konulardaki talepler diplomasi yoluyla yapılacaktır. Taraflardan birinin vatandaşı diğer tarafın ülkesinde mahalli halkın tabi olduğu şartlar dairesinde meccanen adli müzaherete nail olacaklardır. Hukuki ve ticari maddelerde taraflardan birinin makamlarından sadır olup diğer taraf ülkesinde bulunan kişilere yapılacak adli evrak tebligatı, bu tebligatın icrasını talep eden devletin konsolosunun diğer devletçe gösterilecek makama göndereceği talepname ile yapılacaktır³⁶⁴. Bu antlaşmayla Türkiye ile Macaristan arasındaki adli konularda karşılıklı mütekabiliyet esasına dayanan hukukun temelleri atılmıştır.

362 BCA, 30.18.01.02, 89.106.18, 01.11.1939; Kanun No: 3754, 20 Aralık 1939; Resmi Gazete, 27 Kanunevvel(Aralık) 1939,Sayı: 4395; Düstur, III, 21, 146.

363 Düstur, 3. Tertip, Cilt: 21, s. 146-153.

364 Resmi Gazete, 27 Kanunevvel(Aralık) 1939,Sayı: 4395, s. 30; Düstur, 3. Tertip, Cilt: 21, s. 146-153.

2.2.1. Karşılıklı Elçiliklerin Açılması ve Elçiler 2.2.1.1. Türkiye’de Macar Elçiliğinin Açılışı

Devletlerarasında diplomatik ilişkilerin kurulması ve geliştirilmesi konularında elçilikler önemli bir role sahiptir. Bu nedenle karşılıklı ilişkilerin yürütülmesinde en önemli kişiler de elçilerdir. Elçiler görevli olarak gittikleri ülkelerde kendilerine tanınan haklar ve gösterilen ilgi bir bakıma kendi devletleriyle olan ilişkilerinde seviyesini göstermektedir. Türkiye Cumhuriyeti kuruluşundan itibaren pek çok devletle diplomatik ilişki kurmuş ve bu ilişkilerin sürdürülmesinde elçilerin önemli yeri olmuştur. Bu bağlamda Macaristan’la kurulan diplomatik ilişkiler de önem taşımaktadır. Türk-Macar diplomatik ilişkileri, Türkiye’de Macar elçiliği açılmadan önce İstanbul’daki Hollanda elçiliği aracılığıyla sürdürülmekteydi.

Macar Hükümeti, 1923 Eylül sonlarında Hollanda elçiliğinde Macaristan ile Türkiye arasındaki diplomatik işlerle görevli olan (Eugene) Ruzskay, Türk Hükümeti nezdinde “introduire”(aracı) olarak takdim etmişti³⁶⁵. Ruzskay, 1923 Kasım’ında Macar Hükümetinden aldığı talimat üzerine Ankara’ya giderek Türkiye ile Macaristan arasında “dostluk, ticaret ve konsolosluk mukavelenamesi” ve nota teatisi için müzakerede bulunmuştu. Ruzskay, bu görüşme esnasında “müzakerat muamele metninin” İstanbul, Ankara veya Avrupa’nın bir şehrinde imzalanabileceğini söylemiş ve bu hususta Türk Hükümetinin görüşlerini sormuştu. Ayrıca Macaristan’ın Türkiye’ye atamak istediği elçinin anlaşmanın imzalanmasının ardından gönderileceğini belirtmiştir³⁶⁶.

Macaristan 1923 Eylül’ünde Ticaret Ataşesi Ruzskay aracılığıyla Macaristan elçisi olmak üzere isimleri daha önce bildirilen iki kişiden biri olan Profesör Vilmos Pröhle³⁶⁷ için Türk Hükümetinden muvafakat almıştı³⁶⁸. Ancak Macaristan Dr.

365 BOA, HR.İM., Dos. 21, no. 112, 26.09.1923; HR.İM., Dos. 21, no. 72, 21.09.1923.

366 Bu görüşmede Macaristan’ın atayacağı elçiler arasında Pröhle’nin adı geçmiştir. BOA, HR.İM., Dos. 22, no. 68, 03.11.1923. Vakit gazetesi 1924 yılı Eylül ayında Pröhle ile ilgili yazısında: “Pröhle bir dönem Macaristan’ın Türkiye Konsolosluğu görevinde bulunmuştur” diye yazmıştı. Selim Ragıp,

“Profesör Pröhle İle Bir Musahabe”, Vakit, 7 Eylül 1924, s. 1.

367 Profesör Vilmos Pröhle, 1871 yılında Fütelek’te doğmuş, Macar dil bilgini ve Türkoloğu dur.

Budapeşte Üniversitesinde öğrenim görmüş, 1895 yılında Türk dili ve edebiyatı alanında doktora yapmıştır. 1899-1919 yılları arasında Nyíregyháza Lisesinde öğretmenlik yapmıştır. 1908’de

Ladislas TAHY de Talivar et Tarkeö’yi Orta Elçi sıfatıyla, Profesör Vilmos Pröhle’yi ise, Türkiye ile Macaristan arasındaki ilişkileri takviye etmek üzere bir memuriyetle tayin etmişti³⁶⁹. Macaristan Elçisi olarak atanan Tahy, I. Dünya Savaşından önce uzun süre Avusturya-Macaristan İmparatorluğunun Manastır, Mitroviçe, Bağdat konsolosluğunda ve Musul’da görev yapmış bir diplomattı³⁷⁰. Pröhle’nin Tahy ile birlikte Türkiye’ye gitmesini ise, Macar Kral Naibi Horthy istemiştir³⁷¹. 1924 yılında İstanbul’da bir Macar Elçiliği’nin kurulması sonucunda 26 Mayıs 1924 tarihinden itibaren Macar çıkarlarının Hollanda elçiliği tarafından himayesi son bulmuş; bununla beraber İzmir’e bir Macar konsolosu tayin edilinceye kadar İzmir’deki Hollanda Konsolosunun memuriyeti dâhilinde Macar çıkarları himayeye devam edilmişti³⁷². Ladislas Tahy’nin, Macaristan’ın Ankara Orta Elçisi olarak atanması, 29 Aralık 1923 tarihinde Türkiye Cumhurbaşkanı Atatürk tarafından uygun görülmüştür³⁷³. Böylece Atatürk ile Macaristan’ın başında bulunan Naib Horthy arasındaki ilişkiler 1924 yılında başlamıştır. Lozan Barış Antlaşması yürürlüğe girdikten ve yeni Türkiye’nin ilişkileri normalleştikten hemen sonra, Macaristan ile diplomatik ilişkiler kurularak ilk Macar Elçisi atanmıştır.

Macaristan Kral Naibi Horthy’nin ilk Macar Elçisi Tahy ile ilgili Atatürk’e gönderdiği 7 Şubat 1924 tarihli mektup gayet sıcak ve samimi sözler içermekteydi, Horthy:³⁷⁴ “Kısa süre önce akdedilen Dostluk anlaşması aracılığıyla Macaristan Krallığı ve Türkiye Cumhuriyeti arasında tesis edilmiş olan diplomatik ilişkilerin Macar ulusunun kahraman Türk ulusuna karşı hissettiği kardeşçe hislerine cevap verdiği inancını taşıdığımdan, beni ekselansları nezdinde Fevkalade Murahhas ve

Kolozsvár Üniversitesinde Türk-Tatar dilleri doçentliği ünvanını almıştır. 1919’da Debrecen Üniversitesinde Türk dili ve edebiyatı profesörlüğüne atanmıştır. 1923’te Budapeşte Üniversitesine çağrılmış, Doğu Asya dilleri profesörlüğüne getirilmiştir. Gençlik yıllarında Türkiye ve Rusya’da birçok araştırma gezisi yapan Pröhle, özellikle Türk dil ve diyalektleri üzerinde çalışmıştır. (Hasan Eren, Türklük Bilimi Sözlüğü (I. Yabancı Türkologlar), Türk Dil Kurumu Yayınları Sayı: 705, Ankara 1998, s. 260-261.

368 BOA, HR.İM., Dos. 48, no.118, 19.09.1923.

369 BOA, HR.İM., Dos. 23, no. 26, 18.12.1923.

370 “Memleketimizi Seven Sevimli Bir Diplomat”, Cumhuriyet, 19 Mart 1927, s. 1-3.

371 BOA, HR.İM., Dos. 93, no. 15, 25.12.1923.

372 BOA, HR.İM., Dos. 106, no. 15, 27.05.1924. 1924 Mayıs’ında Macar Milli marşı Ankara’ya gönderilmiştir. BOA, HR.İM., Dos. 104, no. 43, 08.05.1924; HR.İM., Dos. 104, no. 52, 10.05.1924.

373 BCA, 30.10, 131.936.13, Dosya: 11413, 29.12.1923.

374 DBA (Dışişleri Bakanlığı Arşivi) Macaristan, K.1/30, D.1.a.1’den aktaran Bilâl N. Şimşir, Atatürk ve Yabancı Devlet Başkanları, Cilt: III, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2001, s.

271(Fransızca).

Orta Elçi sıfatıyla temsil etmesi için Hukuk Doktoru Bay Ladislas TAHY de Talivar et Tarkeö’yü atamış bulunuyorum. Kendisini tanımlayan kişisel nitelikleri, önceki görevlerinde gösterdiği beceri ve sadakat nedeniyle yeni görevini aynı şekilde yerine getireceğinden kuşkum yoktur. Kendisine Ekselanslarına duyduğum derin sevgiyi iletmesini emrettim ve Ekselanslarınızın Türkiye’nin geleceği için sağlam temeller oluşturmanızı sağlamış olan görkemli askeri başarılarınızın bende uyandırdığı hayranlığın tercümanı olmasını tavsiye ettim. Ekselanslarınızın Bay de Tahy’yi teveccühle karşılayacağını, kendisinin size talimatlar çerçevesinde vereceği ve özellikle iki ülkenin arasındaki ilişkileri geliştirmeyi amaçlayan haberlere güveninizi bahşedeceğinize inanıyorum” diye yazmıştır.

1924 Nisan’ında Türkiye’ye gelen Macar elçisi Tahy, güven mektubunu sunmak için Cumhurbaşkanlığından 19 Nisan’da randevu talep etmiş³⁷⁵ ve 11 Mayıs 1924 Pazar günü Tahy, Cumhurbaşkanı Atatürk ile görüşmüş, öncelikle iki kâtip ve ataşesini takdim ederek ardından şu konuşmayı yapmıştır³⁷⁶: “Reis-i Cumhur hazretleri. Nezd-i Âli-i Riyasetpenahilerine Macaristan Krallığının Fevkalade Murahhas ve elçisi sıfatıyla tayinimi mutazammın İtimatnameleri yed’i Riyasetpenahilerine tevdi’ etmekle iktisabı fahr eylerim. Hemşire millet nezdinde memleketimin ilk mümessili bulunmak vazifesinin uhdeme müfevvez olmasından dolayı mağruren zatı Riyasetpenahilerine Macaristan Krallığı Guvarnörü Hazretlerinin hürmeti âliye ve meveddeti samimiyesi teminatını getiriyorum. Aynı zamanda kahramanane bir mücadele ile davasını zafere isal ve şanlı teceddüdünün temellerini vaz’ ve te’sis etmiş olan Türkiye hakkında Macar milletinin ne derece bir meftuniyet ve ne har bir muhâdenet perverde eylediğini Zat-ı Riyasetpenahilerine arz için Macar milletine tercüman oluyorum. Macar milleti, Türk milletine, ateşin vatanperverliğin, sebatkâr azim ve iradenin timsali gibi aynı samimi meftundur ve saadet ve refahı için har temenniyatta bulunmaktadır. Vezaif-i memuriyetimin hüsnü ifasında her iki memleketin nef’ine, harsî ve ticari münasebetlerinin tekâmülüne bütün kuvvetimle çalışmayı hassaten emel edineceğim. Bu say’ müsalemet perverane

375 BOA, HR.İM., Dos. 103, no. 93, 29.04.1924. Macar Elçiliğinin kuruluşunun ardından 1924 Mayıs başında Macar milli marşı da Ankara’ya gönderilmiştir. BOA, HR.İM., Dos. 104, no. 43, 08.05.1924;

BOA, HR.İM., Dos. 104, no. 52, 10.05.1924.

376 Ayın Tarihi, Cilt:3, Mart, Nisan, Mayıs, Haziran 1340, No: 7,8,9,10, s. 273-274.

ile müşterek mesai ve fedakârlıklar hatırasının memleketlerimizi teyemmünen yekdiğerine rapteden revabıt-ı vifâk ve vidadı bir kat daha takviyet pezîr eyleyeceğine kuvvetli kanaatim vardır. Kendime gelince, bu gayeye hizmet hususunda hiçbir şeyi deriğ etmeyeceğim ve bu emirde Zatı Âli-i Riyasetpenahilerinin müzahareti hayırhahane ve kaviyyesine güvenmeğe cesaretyab olmaktayım.”

Cumhurbaşkanı Atatürk, Tahy’nin konuşmasına şu cevabı vermiştir³⁷⁷: “Sefir Efendi, Macar Krallığı Guvernörünün Zatı Âlinizi Fevkalade Murahhas Elçi sıfatıyla nezdime memur buyurduklarını müş’ir itimatnameleri yed’inizden büyük bir memnuniyetle tesellüm ediyorum. Müşarünileyhin hakkımdaki hissiyatı meveddetkâranesine mütedair teminattan ve kahraman Macar milleti namına izhar eylediğiniz hissiyat ve temenniyatı biraderaneden ansamim mütehassıs oldum. Türk milleti de Macar milleti hakkında hakiki dostluk hisleri perverde etmektedir.

Memleketeyn beyninde teyemmünen mevcut revabıtı vifak ve ahengin mesainiz sayesinde bir kat daha takviyetpezir olacağı hakkındaki kanaatinize tamamıyla iştirak etmekteyim. Memuriyeti âliyenizin emri ifasında nezdimde müstemirren mazharı müzaheret olacağınızdan emin olunuz. Macar Krallığının Guvernörü Hazretleri hakkında beslediğim yüksek hürmet ve samimi meveddeti kendilerine iblağ etmenizi rica eder ve Zatı Sefiranelerine beyanı hoşamedi etmekle iktisabı mesârr eylerim.” Konuşmasının ardından Cumhurbaşkanı Atatürk, Tahy’ye iltifatta bulunup Türkçeyi nasıl öğrendiğini sormuş ve merasimin ardından Tahy köşkten ayrılmıştır.

Gazi Mustafa Kemal, ilk Macar Elçisi Tahy’yi kabulünün ardından, Macaristan Kral Naibi Horthy’ye, 30 Mayıs 1924 tarihli şu mektubu göndermiştir³⁷⁸:

“Sayın Guvernör, Bay Tahy Thovary geçtiğimiz 27 Şubat tarihinde Alteslerinizin bana bahşetmiş olduğu dostane mektubunu sunmuştur. İlk tam yetkili Macar elçisini kabul etmekle hissetmiş olduğum sevinç bu mektubunuzla ikiye katlanmıştır. Gerek

377 Ayın Tarihi, Cilt:3, Mart, Nisan, Mayıs, Haziran 1340, No: 7,8,9,10, s. 273-274.

378 DBA, Macaristan, 1/30-D. 1. a.1’den aktaran Şimşir, a.g.e., s. 280(Fransızca). 1924 Mayıs’ında Macar milli marşı Ankara’ya gönderilmişti. BOA, HR.İM., Dos. 104, no. 43, 08.05.1924; HR.İM., Dos. 104, no. 52, 10.05.1924. Utkan Kocatürk ise Cumhurbaşkanı Atatürk’ün Macar elçisi Tahy’i 11 Mayıs 1924 tarihinde kabul ettiğini yazmaktadır. (Utkan Kocatürk, Doğumundan Ölümüne Kadar Kaynakçalı Atatürk Günlüğü, Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, İkinci Basım, Ankara 2007, s.

351.)

şahsınızın, gerekse kardeş Macar ulusunun Türk ulusundan esirgemek istemediği sempatiye son derece duyarlıyım. Kardeş ve asırlardır dost olan iki ulusun arasında doğrudan diplomatik ilişkilerin yeniden tesis edilmesinden son derece memnun oldum. Manevi ve aydın vasıflarına son derece değer verdiğim Macar ulusunun hayranı olarak, iki ülkemiz arasında mevcut olan çok eski dostluk bağlarını daha da güçlendirmek için hiçbir şeyi esirgemeyeceğim. Sayın Guvernör, Macaristan’ın gelişimi ve şahsiyetinizin mutluluğu için sunduğum iyi dileklerin samimiyetine inanmanızı isterim. Aziz dostunuz Gazi Mustafa Kemal”

13 Temmuz 1924 tarihinde İstanbul Nişantaşı’nda Macar Elçiliğinin resmi açılışı ve bayrak asma töreni o sırada İstanbul’da bulunan Macar profesörlerin de katılımıyla gerçekleştirilmiş ve Profesör Kúnos; Türk-Macar kardeşliğinin kıymetinden, Macarların yegâne kardeşleri Türklerle el ele vermelerinin zamanın geldiğinden, Türklerin elde etmiş oldukları muzafferiyetin Macar milleti tarafından örnek alınmasından bahseden bir konuşma yapmıştı. Ardından Macar elçisi Tahy, Kúnos’un konuşmasına cevaben: “öteden beri beklenilen bu kardeşliğin er geç husul bulacağından bahsetmiş ve bu gayeyi elde etmek için sırf mesai edeceğini”

söylemiştir³⁷⁹. Tahy ile birlikte Macar Elçiliğinde birinci kâtip olarak Lazslo N.

Dogalanta, sefaret kâtibi olarak Doktor Ettienne Rothkuge ve Ladislas Hartalindy görev yapmıştır³⁸⁰. Macaristan’ın, 1927 yılında İstanbul’daki Elçiliği’ni Ankara’ya nakletmek için faaliyetlerde bulunmasıyla Falih Rıfkı Beyin Ankara’daki evi satın alınmıştır. Macar Hükümeti tarafından 20.000 dolar tahsisat verilmiştir³⁸¹. Ayrıca elçilik yapmak amacıyla Macar Elçiliği’nin satın aldığı Cumhurbaşkanlığı Genel Sekreteri Tevfik ve Başyaver Rusuhi Beylere ait arsaların bina yapmak için yeterli olmaması nedeniyle, bu arsaların arkasında bulunan Belediyenin dört bin metre civarındaki arsası da diğer elçilikler düşünülerek satın alınmıştır. Hükümet tarafından satın alınan arsadan bir kısmı da Macar Elçiliği’ne verilmiştir³⁸². 1930 yılında

379 “Macar Sefarethanesi’nin Resmi Küşadı”, Hilal-i Ahmer, 15 Temmuz 1924, s. 1.

380 Devlet Salnamesi (1927–1928), Matbuat Müdüriyeti Umumiyesi Neşriyatından: 3, s. 121; BOA, HR.İM., Dos. 250, no. 75, 07.09.1925.

381 Macar Elçiliği için satın alınan bu binada elçilerin ve memurların ikametine mahsus olmak üzere daireler yapılması iki kadar sürecektir. “Memleketimizi Seven Sevimli Bir Diplomat”, Cumhuriyet, 19 Mart 1927, s. 1-3.

382 BCA, 30.18.1.2, 1.9.11, 12.12.1928. 1930 yılında Macar Elçiliği yapılmak üzere alınan arsanın bedeli olan 25.000 liranın, Dışişleri Bakanlığı bütçesinde tahsisatı bulunmamasından masrafın gayri

Ankara Yenişehir’de yapılacak olan Macar elçilik binasının inşası için gazetelere ihale ilanı verilmiştir³⁸³.

Horthy’nin, Macaristan’ın “Fevkalade Murahhas ve Orta Elçisi” sıfatıyla Türkiye’de görev yapan Ladislas Tahy de Tahvar et Tarkeo’ya 1933 yılı sonlarında başka bir görev vermek amacıyla görevini sonlandırdığını Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal’e bildirdiği mektubu şöyledir³⁸⁴: “Aziz ve Büyük Dostum, Macaristan Krallığının Fevkalade Murahhas ve Orta Elçisi sıfatıyla Ekselanslarınız huzurunda görev yapan Bay Ladislas Tahy de TAhvar et Tarkeo’ya başka bir görev vermeyi uygun bulduğumdan, görevini sonlandırmaya karar verdim. Görevini memnuniyetimi kazanarak yerine getirmiş olan Bay Tahy’nin Ekselanslarınızın, lütufkârlığını hak ettiğini düşünmek isterim ve Ekselanslarınızın bahşettiği iyilikler için duyduğu minnettarlığı size ifade etmesine ve saygılarını sunmasına müsaade edeceğinizi umarım. Bu vesileyle Ekselanslarınıza duyduğum büyük saygıyı ve hiçbir zaman değişmeyecek olan dostluk hislerimi ifade eder Alteslerinizin şahsi mutluluğu ve Türkiye Cumhuriyeti’nin refahı için en içten dileklerimi ifade etmek isterim.”

Tahy, Türkiye’deki elçiliği sırasında kendisini Türk devlet adamlarına ve halkına sevdirmiş, gazeteler ondan “Memleketimizi Seven Sevimli Bir Diplomat” olarak bahsetmişlerdir. 24 Kasım’da Türkiye’den ayrılacak olan Tahy şerefine Atlı Spor Kulübü tarafından büyük bir av binişi düzenlenmiş, ardından Gazi Orman çiftliğinde yemek verilmiştir. Onun uzun yıllar Türkiye’de bulunması nedeniyle Türkçeyi çok iyi konuşup yazması da kendisine olan sempatiyi arttırmıştır. Elçiliği sırasında Türkler ile Macarlar arasındaki mevcut ırki bağı siyasi ve ekonomik alanda da güçlendirmek için elinden geleni yapmıştır³⁸⁵. Görüldüğü üzere Macar Kral Naibi Horthy’nin Tahy’yi Türkiye’ye elçi olarak tayininde onun daha önce Türk topraklarında görev yapması ve Türkçe konuşabiliyor olması etkili olmuştur.

melhuza tertibinden tesviyesi İcra Vekilleri heyeti tarafından 9 Nisan 1930 tarihinde kabul edilmiştir.

BCA, 30.18.1.2, 9.19.15, 09.04.1930.

383 “Münakasa İlanı”, Cumhuriyet, 18 Haziran 1930, s. 7; “Münakasa İlanı”, Cumhuriyet, 20 Haziran 1930, s. 5.

384 DBA, Macaristan, 1/30-D.1.a.2’den aktaran Şimşir, a.g.e., s.295-296(Fransızca).

385 “Memleketimizi Seven Sevimli Bir Diplomat”, Cumhuriyet, 19 Mart 1927, s. 1-3; “M. Tahy ve Refikası Şerefine”, Hakimiyet-i Milliye, 25 İkinciteşrin(Kasım) 1933, s. 4.