Başbakan İsmet İnönü’nün Macaristan Ziyareti

1923-1938 yılları arasında Türk dış politikasında koyduğu prensipleri uygulayan genellikle İsmet İnönü olmuştur. Ancak herne kadar Türkiye’yi yurt dışında başbakan ve dışişleri bakanları temsil etmiş olmasına karşın tüm diplomatik işlerde Atatürk’ün tesiri görülmektedir. İnönü Dışişleri Bakanı olarak katıldığı Lozan Konferansı’ndan sonra 1931 yılına kadar yurt dışı gezi yapmamıştır. Bu dönemde Türkiye kuruluşunun ilk yıllarında dışarıda Lozan Barışı ile ilgili sorunları çözmeye çalışırken, asıl önceliği ise iç politikaya vererek hem toprak bütünlüğünü korumak

488 Balkaya, a.g.m., s. 108.

489 Cumhuriyet, 4 Teşrinisani(Kasım) 1930, s. 3.

490 Resmi Gazete, Sayı: 1939, 2 Teşrinisani(Kasım) 1931, s. 945. Kont Bethlen başbakanlıktan ayrıldıktan sonra 1932 yılı sonlarında Türkiye’ye geleceği haberi gazetelerde yer almıştır. “Kont Bethlen İstanbul’a geliyor”, Cumhuriyet, 17 Ekim 1932, s. 3; “Kont Bethlen İstanbul’a geliyor”, Cumhuriyet, 24 Ekim 1932, s. 2; “Kont Bethlen Geliyor”, Cumhuriyet, 5 Kasım 1932, s. 4.

hem de cumhuriyet rejimini sağlam temellere oturtmaya çalışmıştır. Bu nedenle Macar Başbakanı Kont Bethlen’in 1930 yılındaki Türkiye ziyaretini iade etmek için Başbakan İsmet Paşa ve Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü’den oluşan bir heyetin Yunanistan ziyareti (1-7 Ekim 1931) ardından Budapeşte’ye bir ziyaret yapması planlanmıştır⁴⁹¹. Bu amaçla Budapeşte Elçisi Behiç Erkin, 28 Temmuz’da Macar Polis Umum Müdürü ile 30 Temmuz’da Dışişleri Umumî Kâtip’le, 19 Eylül’de Macar Başbakanı ve Dışişleri Umumî Kâtibi ve Polis Müdürü ile 22 Eylül’deki merasim için Başbakanlık müsteşarı Bárczy ile 23 Eylül’de tekrar Dışişleri Umumî Kâtibi ile 24 Eylül’de Dışişlerinde emniyet işleriyle meşgul Czurgay’ın başkanlığında İçişleri ve Polis müşavirlerinden oluşan heyetle, 26 Eylül ve 3, 5, 9 Ekim’de Dışişleri Bakanı ile görüşmüştür. Budapeşte Elçisi Behiç Erkin yapılacak resmi merasim işleriyle uğraşırken aslında diğer yandan Ermenilerin İsmet Paşa’ya yapması muhtemel suikast ihtimali tedirginliğini yaşıyordu. Ankara’dan bu konu üzerinde birçok telgraf almış, bu amaçla Türkiye’den bir sivil polis gönderilmişti.

Behiç Bey, bu suikast ihtimali dolayısıyla İsmet Paşa’nın Budapeşte’ye gelişini gizlemiş ve Macar Hükümeti de, Macaristan’daki ziyareti esnasında gerekli tedbirleri temine çalışmıştır. Budapeşte Türk Elçiliği İsmet Paşa’nın Macaristan ziyareti sırasında Ankara’nın emriyle her gün sabah ve akşam durumu ile ilgili telgraf çekmiştir⁴⁹².

İsmet Paşa’nın Macaristan ziyareti öncesinde ülkeyi on yıldır idare eden Başbakan Kont Bethlen⁴⁹³, 19 Ağustos’ta istifa etmişti. Macaristan’da bu olaylar gerçekleşirken Başbakan İsmet Paşa’nın başkanlığında Budapeşte’ye gidecek olan

491 Timuçin Faik Ertan, “Başbakan İnönü’nün Yurtdışı Ziyaretleri ve Türk Dış Politikasına Yansımaları (1931-1937)”, 5. Uluslararası Atatürk Kongresi Bildirileri, Cilt: I, 8-12 Aralık 2003, Ankara, s. 608; BCA, 30.18.01.02, 23.67.03, 28.09.1931; BCA, 30.10, 12.73.20, 12.09.1931. Macar sefiri Başbakan İsmet Paşa ile Macaristan gezisi öncesi seyahat hakkında görüşmek için istekte bulunmuş. İsmet Paşa da cevaben Macar sefiri ile görüşmeye çalışacağını bildirmiştir. BCA, 30.10, 232.564.13, 31.08.1931; “İsmet Paşa Hz.”, Cumhuriyet, 6 Ağustos 1931, s. 3; “İsmet Paşanın Atina ve Peşte Seyahati”, Cumhuriyet, 23 Mayıs 1931, s. 1; “Başvekil ve Hariciye Vekili Bu Akşam “Ege”

ile Pire’ye Hareket Ediyorlar”, Cumhuriyet, 1Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 1-2.

492 Behiç Bey’in böyle dikkatli davranmasına karşın tedavi için İtalya’da bulunan Dışişleri Müsteşarı Numan Menemencioğlu, İsmet Paşa’nın açık telgrafla seyahat tarihini sormak ve Cumhuriyet gazetesi sahibi Yunus Nadi’nin İsmet Paşa’nın treninden kendisi ve kızı için oda tutulmasını elçiliğe yazmışlardı. (Behiç Erkin, a.g.e., s. 350, 354-355.)

493 Kont Bethlen, İsmet Paşa’nın Macaristan ziyareti sırasında bir sanatoryumda bulunduğundan hiç görünmemiştir.

heyet, 21 Eylül 1931 tarihli Bakanlar Kurulu kararıyla şöyle tespit edilmiştir⁴⁹⁴: Başbakan İsmet Paşa, Bayan Mevhibe İnönü, Özel Kalem Müdürü Vedit Bey, Âli İktisat Meclisi Umumi Kâtibi Nurullah Esat Bey, Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü Bey, I. Daire Umum Müdürü Cevat Bey, Özel Kalem Müdürü Kemal Aziz Bey, Ankara Polis Müdürü Salih Bey, BMM Muhafız Alayından Binbaşı Fahri ve Kıdemli Yüzbaşı Nazmi Bey, Dâhiliyeden Muammer, Ali Rıza, Mustafa, Sinan, Aziz, Kâşif, Mürteza Beyler ve gazeteci olarak Falih Rıfkı ve Yunus Nadi katılmıştır. İsmet Paşa Ankara’dan ayrılmadan önce Atina ve Peşte ziyareti hakkında şu beyanatta bulunmuştur⁴⁹⁵: “Atina ve Peşte’ye hareket ediyorum. Atina’da Türk ve Yunan milletleri arasında hallolunmamış bir dava kalmadığını ve uzun süren mücadelelerin tamamen hitam bulmasına müstenit bir iyi komşuluk tahaddüs ettiğini tebarüz ettireceğim… Peşte’de Türk milletinin Macar milletine muhabbetlerini samimiyetle söyleyeceğim. İki memleket arasında hiç ihtilaf yoktur. İki memleket birbirinin saadetini muhabbetle temenni edecek vaziyette ve hissiyattadır. İktisadi münasebetlerimizin karşılıklı menfaatler dâhilinde icrasını temenni ediyoruz. Ümit ediyorum ki maddi ve manevi karşılıklı istifadelerimiz her gün daha ziyade artacaktır.” İsmet Paşa daha Peşte’ye gelmeden önce yeni Macar Başbakanı olan Károly “İsmet Paşayı sevinç ve heyecanla bekliyoruz” diyerek bu ziyaretin “iki millet arasındaki iktisadi ve harsi münasebatı bir kat daha takviye edeceğinden eminim” bahsetmiştir⁴⁹⁶.

İsmet Paşa’nın Lozan’dan sonra yaptığı ilk Avrupa seyahati sırasında Macaristan’a da uğraması dolayısıyla Macarlar tarafından büyük bir heyecan ve sevinçle karşılanmıştır⁴⁹⁷. Bu nedenle İsmet Paşa gelmeden günlerce önce Macarlar karşılama hazırlıklarına başlamışlardır. Bu amaçla Peşte garında Türk ve Macar bayraklarıyla süslenmiş bir zafer takı hazılanmıştır⁴⁹⁸. İsmet Paşa başkanlığındaki

494 BCA, 30.18.01.02, 23.65.04, 21.09.1931.

495 ;“Başvekil ve Hariciye Vekili Bu Akşam “Ege” ile Pire’ye Hareket Ediyorlar”, Cumhuriyet, 1Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 2. İsmet Paşa’nın Atina ziyaretiyle ilgili bkz. Cumhuriyet, 5 Teşrinievvel(Ekim) 1931; Cumhuriyet, 6 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 1- 5; Cumhuriyet, 7 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 1- 5.

496 “Peşte’de İsmet Pş.ya İntizar!...”, Cumhuriyet, 7 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 1- 3.

497 “İsmet Pş. Peşte Yolunda…”, Cumhuriyet, 8 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 4.

498 “Peşte’de Hazırlıklar”, Cumhuriyet, 9 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 5; “İsmet Pş. Hz.

Triyeste’de…”, Cumhuriyet, 10 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s.1-2. İsmet Paşa’nın Macaristan gezisiyle ilgili fotoğraf için bkz. Ek-21.

Türk heyeti, 11 Ekim 1931 tarihinde Szekes Féhervar’da samimi bir şekilde Budapeşte Elçisi Behiç Erkin’in tabiriyle “merasim samimi olmakla beraber, sebebini anlamadığım yeşil renkli bayraklarla, “Sivastopol önünde yatan gemiler”

havası çalınarak yapıldı.” Türk heyetini taşıyan tren 11 Ekim saat 10.10’da Budapeşte’nin güney istasyonuna varmıştır. İstasyonda bir bölük asker, bando, Macar Başbakanı Kont Károly, Dışişleri Bakanı Walko, Kral Naibinin sivil kabine şefi Vértéssy ve Budapeşte Mevki Komutanı tarafından karşılanmıştır. Türk heyeti istasyondan sonra Ritz Oteline giderek biraz dinlendikten sonra öğle yemeğini Macar Dışişleri Bakanı Walko’nun misafiri olarak Parc Clup’da yemişti. Akşam Türk heyeti Operaya giderek “Şehrâzad” piyesini izlemiştir⁴⁹⁹. Opera’dan sonra Türk heyeti şerefine Ritz Oteli’nde özel bir “supe” verilmiştir.

12 Ekim’de İsmet Paşa ve yanındakiler öğle yemeğini Kral Naibi Horthy ile birlikte yemiştir. Bu yemeğe katılanlar şöyledir: İsmet Paşa ve eşi, Tevfik Rüştü ve eşi, eski İktisat Bakanı Rahmi Bey, Budapeşte Elçisi Behiç Erkin ve eşi, Macar Başbakanı Kont Károly ve eşi, eski Macar Başbakanı Kont Bethlen ve eşi, eski Macar Başbakanlarından Kont Teleki ve eşi, Macar Dışişleri Bakanı Walko ve eşi, Fevkalade murahhas elçi Kont Khuen Hedervari ve eşi, General Vitez Karpathy ve eşi, Mareşal Roeder ve eşi, Macaristan’ın Ankara elçisi Tahy ve eşi ile Naibi hükümetin özel kalem müdürü Vertesy ve eşi. Aynı gün akşam saat 17.00’da Başbakanlıkta Türk ve Macar Başbakanları, Dışişleri Bakanları ve elçilerinin huzurunda resmi müzakereler yapılmış, bu müzakerelerde özellikle İtalya ile Türkiye arasındaki dostluğun iadesi ve Türkiye’nin Milletler Cemiyeti’ne girişinde Macaristan’ın müzaheret göstermesi görüşülmüştür. Macarlar, her iki konuda da müzaheret etmeyi vaat etmişlerdir. Bundan başka, Avrupa’nın durumu ve bu arada

“Küçük İtilaf” konusu görüşülmüştür. Ancak bu görüşmeler genel mahiyette görüş alışverişinden ibaret kalmıştır. Bu görüşmelerin ardından şu resmi tebliğ yayımlanmıştır⁵⁰⁰: “Türkiye Başvekili İsmet Paşa Hz. ile Türkiye Hariciye Vekili Tevfik Rüştü Beyefendi, sabık Macar Başvekili Kont Bethlen ile Hariciye Nazırı M.

499 Opera’da İsmet Paşa’nın uzaktan locada Amiral Horthy’yi görmesi üzerine Tevfik Rüştü Aras’ın müdahalesi üzerine perde arasında Horthy, İsmet Paşa’yı locasına kabul etmiştir. Opera’dan sonra İsmet Paşa oynanan bu şark piyesine de çok kızmış, Budapeşte Elçisi Behiç Bey bütün önemli misafirlere bu piyesin gösterildiğini anlatarak, onu iknaya ve sakinleştirmeye çalışmıştır.

500 “Resmi Tebliğ”, Cumhuriyet, 14 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 6.

Walko’nun geçen sene Ankara’ya giderek Türkiye Cumhuriyeti hükümetine yapmış oldukları ziyareti iade etmek üzere Budapeşte’ye gelmişlerdir. Bu münasebetler bir taraftan İsmet Paşa ve Tevfik Rüştü Bey, diğer taraftan Macar Başvekili Kont Károlyi ve Macar Hariciye Nazırı M. Walko arasında noktai nazarlar teatisi yapılmıştır. Her iki taraf ta Macaristan ile Türkiye arasında teyemmünen mevcut olan sağlam dostluğun iki memleketin siyasi ve iktisadi menfaatlerine tevafuk etmekte olduğunu ve bu dostluğun sulh ve sükûn için mühim bir amil teşkil eylemekte bulunduğunu müşahede etmişlerdir. İki memleketin takip etmekte olduğu samimi sulh siyaseti, mütemadi surette tarsin ve takviyesi her iki hükümetin gayelerinden biri olan Türk-Macar dostluğu sayesinde son derece kuvvet bulmuştur.”

O akşam Başbakanlıkta bir yemek verilmiş ve bunu bir suare takip etmiştir.

Başbakanlıktaki Türk heyeti şerefine verilen ziyafet esnasında her iki Başbakan konuşma yapmıştır⁵⁰¹. Macar Başbakanı yemekte Türk-Macar kardeşliği, dostluğu ve dünya barışına katkılarını içeren şu konuşmayı yapmıştır⁵⁰²: “…Türk Hükümetinin ve Türk milletinin Kont Bethlen ile M. Walko’nun 1930 senesinde Türkiye’yi ziyaretleri esnasında kendilerine karşı göstermek lütfunda bulunmuş oldukları hüsnü kabulün, şimdi sizleri burada görmek şerefine, bu müstesna zevke nail olduğumuz sırada, minnettarlık akisleri hasıl edeceğine emin olabilirsiniz. Milletlerimiz arasındaki ruhi alakalar, tarihin bizleri ezmiş olan merhametsiz tecrübeleri, Türklerle Macarlar arasında derin ve ananevi kardeşlik hissi, münasebetlerimizi ve yekdiğerinin tamamen aynı olan ve milletlerimizi birbirine bağlayan muahedelerde tespit edilmiş bulunan menafi temyiz eden ahenk ve itilafı izah eylemektedir. Şurasını ilave etmek isterim ki bu derin dostluk hisleri, bugünkü hakiki ihtiyaçlarımızın ayniyeti sayesinde bilhassa fevkalade kuvvet bulmuştur. Bütün cihanda hüküm sürmekte olan buhran, Türkiye hakkındaki hayranlığımızı arttırmıştır. Filvaki, bir adamın dehası, iradesi ve Türk milletinin tükenmek bilmeyen kudret ve kuvveti, terakkiye ve cihanın iktisat siyasetinin resanet kesbetmesine bizzarure mâni olan temayüllere galebe çalışmıştır.

501 Behiç Erkin, Hatırat’ında ziyafette Başbakan İnönü’nün konuşmasını mutad hilâfına Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü Aras’ın alkışlamasına herkesin bu harekete hayret ettiğine değinmiştir. (Erkin, a.g.e.,s. 352-353; “Başvekilimiz Peşte’de Merasimle Karşılandı”, Cumhuriyet, 12 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 1-2.; “Amiral Horti İle İsmet Paşa mülakatı”, Cumhuriyet, 13 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 1; “Başvekilimiz Bu Sabah Peşteye Vâsıl Oluyor”, Cumhuriyet, 11 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 1-3 İlgili gazete haberi için bkz. Ek-17)

502 “Kont Karolyi’nin nutku”, Cumhuriyet, 14 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 6.

Asri Türkiye, istikrarın ve sayın ve gayet kıymettar bir unsurudur. Macar hükümeti Macaristan ile Türkiye arasında, daima mevcut bulunmuş olan samimi dostluk bağlarını daha ziyade kuvvetlendirmekle hali hazırda o kadar şedit musibetlere düçar bulunan cihanın muslihane bir surette inkişafına yardım etmiş olacağı kanaatindedir...”

Kont Károly’nin nutkuna Başbakan İsmet Paşa şu cevabı vermiştir⁵⁰³:

“Kalbimde heyecan uyandıran bu muhitte ve bu kadar mümtaz güzide zevat huzurunda söz söylemeğe kalktığım şu anda zatı devletlerine Türk milleti ve onun büyük ve şerefli reisi hakkında söylemiş olduğunuz teveccühkarane sözlerden dolayı minnettarlığımı arzetmeği bir vazife addederim. Burada bize gösterilmiş olan hüsnü kabul, iki memleketin mütekabil münasebatına hâkim olan mütekabil müveddet ve itimadın en parlak bir delilini teşkil etmektedir…Milletlerimizi birbirine bağlayan mütekabil muhabbet hislerini müphem ve mülahazaya gayri müstenit ve binnetice muvaffak ve fani bir nevi teveccühe hamletmek münasebetlerimiz hakkında gayet sathi bir fikre sahip olmak demek olur. Bu samimi dostluk, iki milletin beraberce yürümüş olan tarihinin mesut bir neticesini teşkil eder. Avrupa milletleri ailesi arasında kendi uhdelerine terettüp eden vazifeyi müdrik bulunan, her ikisi de sulh ve sükûn içinde terakki ve inkişaf eylemek fikrine iptila derecesinde âşık olan Macaristan ile Türkiye, Merkezi ve Şarki Avrupa’da milletlerarasında itimat esasına müstenit ve sıkı bir teşriki mesai zaruretine kat’i surette kail olan iki unsurdur. Daha şimdiden semerelerini vermiş olan ve milletler arasında normal rejim olduğunu görmek temenniyatımız cümlesinden bulunan bu teşriki mesaiye daima ve bilfasıla devam etmeğe azmetmişizdir. Güzel memleketinizde birkaç gün geçirmemize medar olan bu fırsatı elde ettiğimden dolayı ne derece bahtiyar olduğumu söylemeğe hacet görmüyorum. Başvekil Hz., bu samimi muhitte, Macar hükümeti ile Macar milletinin nazikane ihtimamları içinde geçirdiğimiz günlerin silinmez hatırasını daima muhafaza edeceğimize emin olabilirsiniz. Türk milleti, kardeş Macar milletinin kendisine çizmiş olduğu ittilâ yolunda sarfetmekte olduğu şayanı dikkat mesaiyi müveddetkarane bir alaka ile takip etmekte ve ona yüksek meziyetlerile mütenasip bir istikbal temenni eylemektedir.”

503 “İsmet Paşanın cevabı”, Cumhuriyet, 14 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 6.

13 Ekim’de İsmet Paşa bir at yarışına davetli idi⁵⁰⁴, yarıştan sonra Budapeşte Türk Elçiliğinde Macaristan’da yaşayan Türk vatandaşları ve gazetecileri kabul etmiştir. Ardından bir Macar harasını⁵⁰⁵ gezmek için elçilikten ayrılarak, akşam saat 19.00’da dönmüştür. Akşam Türk Elçiliğinde 43 kişilik bir yemek ve 350 kişilik bir suare verilmiştir. Bu dönemde Macarların Trianon Antlaşmasının matemini tutuyor olmalarından dolayı müzikli eğlence olmamıştır. İsmet Paşa, elçilikteki suare esnasında yabancı elçilerle politika üzerine konuşmuştu. 14 Ekim’de, İsmet Paşa Macar savaş kahramanları abidesine ve Türk şehitler mezarlığına merasimle birer çelenk koymuştur. Bu esnada Türk şehitliğinin perişan halini görmesi üzerine diğer devletlerin I. Dünya Savaşı şehitliklerine benzer şekilde imar edilmesini sağlamıştır.

Türk heyeti öğle yemeğini Macar Mebusan Meclisi Başkanının davetlisi olarak yemiştir. Meclis Başkanı yemekte yaptığı konuşmasında Türk misafirleri selamlamış, Türk milletinin Macar milleti ile sıkı bir mazi bağına sahip bulunduğunu ifade ederek eski devirlerde zulme maruz kalan Macarlara himayesini gösteren Türklere karşı hissedilen minnettarlığı teyit etmiştir. Ardından sözü Birinci Dünya Savaşı sırasında müttefik olan iki milletin savaşı kaybettiğini ve kaybettiklerini telafi için barış ve adalet yoluyla bundan sonra ortak mesai sarfedeceklerini belirtmiştir. Almassy nutkunun sonunda Türkiye’yi yeniden kuran ve ihya eden Gazi Mustafa Kemal’i anarak sıhhatine ve Türkiye’nin inkişaf ve saadeti şerefine içmiştir. Başbakan İsmet Paşa bu nutka cevap olarak Macaristan’da kendilerine gösterilen çok samimi tarzı kabule müteşekkir olduğunu beyan ederek her iki milletin kazandıkları muzafferiyetleri de uğradıkları müşterek felaketleri de hatır ettikten sonra hali hazırdaki iyi ilişkilerin devam ettiğini söyleyerek Macar Naibi Amiral Horthy’nin Macaristan’ın tekrar ihyası yolunda sarfettikleri muazzam mesaiyi methetmiştir⁵⁰⁶.

Aynı gün İsmet Paşanın başkanlığındaki heyet akşam saat 18.15’te Budapeşte’den Triyeste’ye hareket etmiştir. Budapeşte Elçisi Behiç Erkin ve iki

504 Bu at yarışı sırasında İsmet Paşa’nın Amiral Horthy’nin locasına alınmayıp, Parc Club’ün locasından yarışın izlettirilmesine kızıp, yarış bitmeden oradan ayrılarak, Türk Elçiliğine gelmiş ve

“şimdi Macaristan’ı terk edeceğim” diyerek hiddetini göstermiş ve çevresindekiler İsmet Paşa’yı sakinleştirmeye çalışmıştır.

505 İsmet Paşa, Macar harasını gezdiği esnada gözüne bir şey kaçmış ve heyet çok telaşlanmıştır.

Bunun üzere Budapeşte’nin en iyi göz doktoru çağrılarak, tedavi ettirilmiştir.

506 “Macar Mebusan Reisinin Türk Vekillere Ziyafeti”, Cumhuriyet, 15 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s.

6.

Macar protokol memuru sınıra kadar eşlik ederek saat 22.15’te sınır istasyonu olan Nagykanija’da İsmet Paşa, Kont Károly’ye ve Tevfik Rüştü Aras ise Walko’ya birer teşekkür telgrafı çekerek Macaristan’dan ayrılmıştır. İsmet Paşa’nın, Budapeşte ziyaretinden önce Pire’de Venizelos tarafından büyük bir ihtişamla karşılanıp, iyi korunması ve geniş bir halk kitlesi tarafından karşılanmasının ardından Budapeşte’de suikast tehlikesi nedeniyle gelişinin gizli tutulması İsmet Paşa’yı hayal kırıklığına uğratmıştı. Bunun için canı sıkılan İsmet Paşa, “Ben istediğim yere giderim, muhafazamı temine Macar hükümeti mecburdur” demiştir. İsmet Paşa’nın güvenliği dolayısıyla Budapeşte Elçiliği gerekli görüşmeleri yaparak, tedbirleri almıştır⁵⁰⁷.

Ancak bu gizlilik İsmet Paşa başkanlığındaki Türk heyete coşkulu karşılamaların yapılmasına engel olmuştur. Bu ziyaret esnasında İsmet Paşa’nın Türk-Rus dostluğuna dair övgü dolu sözler söylemesi Rusya’da iyi etki bırakmış⁵⁰⁸, böylece yapılan ziyaret dolayısıyla diğer devletlerle olan ilişkilerin bozulmamasına özen gösterilmiştir. İsmet Paşa başkanlığındaki Türk heyetinin Macaristan gezisi sonrasında İtalya üzerinden Türkiye’ye dönmesi, Macar devlet adamları ile yapılan müzakerelerde görüşülen Türk ve İtalyan ilişkilerinin iyileştirilmesi görüşünün Türkiye tarafından benimsendiğini İtalyanlara göstermek için atılmış bir adımdır.

İsmet Paşa’nın Macaristan gezisi hakkında 2 Kasım’da Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal Atatürk mecliste yaptığı konuşmasında Macaristan’a yapılan ziyaretlerin “iyi intibalarını bilhassa zikretmek isterim. Kardeş Macar milleti ile dostluk tezahüratı, daima arzu ve iltizam ettiğimiz mesut hadiseler kıymetindedir” demiştir⁵⁰⁹. Bu ziyaretin ardından Macar Başbakanı Kont Károly’de Macar meclisinde yaptığı konuşmasında “…Türkiye Başvekili İsmet Paşa ile Hariciye Vekili Tevfik Rüştü Beyin Peşte’yi ziyaretleri halkın bütün sınıfları arasında büyük memnuniyet tevlit etmiş, Türk-Macar milletleri arasındaki rabıtaları bir kat daha takviye eylemiştir…⁵¹⁰” diyerek gezinin önemini vurgulamıştır.

507 “İsmet Pş. Hz. Venediğ’e Hareket Etti”, Cumhuriyet, 15 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 1-6; Erkin, a.g.e., s. 355.

508 BCA, 30.10, 248.676.11, Dosya: 431215, 18.10.1931.

509 “Gazi Hz. Mecliste mühim bir nutuk söylediler”, Cumhuriyet, 2 Teşrinisani(Kasım) 1931, s. 1-3.

510 “Macar Parlamentosunda”, Cumhuriyet, 6 Teşrinisani(Kasım) 1931, s. 3.

Başbakan İnönü’nün Macaristan gezisi yabancı basında önemli bir yer tutmuş, “Türkiye, Yunanistan, İtalya ve Macaristan” arasında yeni bir siyasi birliğin olacağı görüşü ön plana çıkmıştır. Ayrıca yabancı basın 1929-1930 yıllarında Türkiye ile Macaristan arasında imzalanan anlaşmalarla iki devletin ilişkilerinin

“fevkalade” olduğunu ve bunun sonucu olarak gelişen ekonomik ilişkilerin boyutunun 1 milyon dolara ulaştığını yazmıştı. Macaristan’da yapılan görüşmelerde Türkiye’den Macaristan’a hammadde ihracı ve iki devlet arasındaki ticari ilişkileri geliştirmek için Türk-Macar sendikası kurulması ile Budapeşte’deki sergiye benzer bir serginin İstanbul’da açılmasının düşünüldüğü yazılmış. Bu gibi ekonomik konuların ön plana çıkması, yabancı basında ekonominin diplomasi üzerinde büyüyen bir etkisi olduğu yönünde “diplomasi günden güne beynelmilel ticaret münasebetlerinin hizmetkârı olmaktadır” şeklindeki yorumlarına neden olmuş, Türk ve Macar Başbakanlarının da buna hizmet ettiklerini yazmıştır⁵¹¹. İsmet Paşa’nın heyetinde bulunan Yunus Nadi Türkiye’ye döner dönmez Cumhuriyet gazetesindeki köşesinde “Budapeşte’den İlk İntibalar” başlıklı makalesi yayımlanmıştır. Bu makalede Budapeşte’yi anlattıktan sonra Macaristan’daki Naiplik sistemini açıklamaya çalışmıştır. Türk-Macar ilişkilerinin tarihsel sürecini ve I. Dünya Savaşındaki müttefiklikten ve sonrasında Macaristan’ın kaybettiklerinden bahsederek İsmet Paşa’nın ziyaretinden intibalara değinmiştir⁵¹². Yunus Nadi 21 Ekim’de Cumhuriyet gazetesi köşesinde ise “Macarların Türklüğü” başlığıyla Macarların kökeni ve Türklerle olan bağlarıyla ilgili başka bir makalesini yayımlamıştır⁵¹³.

Bütün Macar gazeteleri İsmet Paşa’nın Macaristan ziyareti hakkında detaylı yazılar yazıp, fotoğraflarını yayımlamıştır⁵¹⁴. Pesti Hirlap gazetesi bu ziyaretin iki ülke arasındaki sıkı dostluk bağlarını takviye ettiğini ifade etmiştir. Ujsag gazetesi;

Türk heyetinin Peşte’yi ziyaret ve ikametlerinin bir nezaket eseri olmakla kalmayarak, büyük bir siyasi ve iktisadi öneme sahip olduğunu yazmıştır. Pester Lloyd gazetesi ise; “…her iki milletin harsi, siyasi ve iktisadi sahalardaki

511 BCA, 30.10, 220.481.15, 14.12.1931.

512 Yunus Nadi, “Budapeşte’den İlk İntibalar”, Cumhuriyet, 16 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 1.

513 Yunus Nadi, “Macar’ların Türk’lüğü”, Cumhuriyet, 21 Teşrinievvel(Ekim) 1931. s. 1.

514 “Peşte Gazetelerinin Neşriyatı”, Cumhuriyet, 13 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 4.

mukarenetleri arzusunu çok kuvvetle” gösterdiklerini ilave etmektedir. Macar gazeteleri İsmet Paşa daha Macaristan’a gelmeden uzun uzun makalelerle ziyaretin önemini vurgulamışlardır. Nem Zebek gazetesi “Macar efkârı umumiyesi Türk hükümet reisinin ve Hariciye Vekilinin ziyaretlerini muhabbetle beklemektedir. Bu ziyaret bilhassa iktisadi noktai nazardan Macaristan için çok mühimdir. Türk ve Macar nazırlarının Peşte’de mülakatı esasen mevcut olan iktisadi ve harsi münasebatı takviye edecektir. Gazi’nin dâhiyane sevk ve idaresi altında kuvvet bulan Türkiye cihan siyasetinde çok mühim bir âmil olmaktadır. İşte bu Türkiye Macaristan’ın bütün iktisadi ve harsi meselelerinde samimi bir dostudur” diye yazmıştır. Az Est gazetesi ise şunları yazmıştır: “Macar milleti iki Türk vekilini hararetle selamlar. Macaristan’ın Türk nazırlarına olan muhabbet ve samimiyeti Türk milletine hitap etmektedir. Bu ziyaret her iki millet için de çok zengin semereler verecektir. Buna şüphe yoktur.” Nyolcorai Ujsag gazetesi iki kardeş millet arasındaki tarihi bağların ve imzalanan yeni muahedelerin bir tarihçesini yaparak “Türk vekillerin bu ziyareti Türk-Macar dostluğunu yeniden tahkim edecektir. Türkler Macarları bir kardeş olarak telakki ediyorlar. Mazide milli mefahir esnalarında da bu böyle idi” diye yazmıştır. Magyarsag gazetesi ise bu ziyaret hakkında şunları yazmıştır: “Türkiye ile Macaristan arasında yakın bir mazide gerek siyasi gerekse iktisadi en sıkı dostluk rabıtaları inkişaf etmiştir. Bugünkü ziyaretin ehemmiyeti ise cihan iktisadi buhranıyla bir kat daha artmaktadır.” Ayrıca Macar Peşti Hırlap gazetesi 12 Ekim’de yayımladığı Türkçe başmakalelerde Türkiye Başbakanı ile Hariciye Vekilini hararetle selamlamakta ve Gazi Mustafa Kemal Hazretlerine çok samimi temenniyatta bulunmuştur⁵¹⁵.

Macar gazeteleri 13 Ekim’de Macar Başbakanı Károlyi ve İsmet Paşanın nutukları hakkında Türk-Macar dostluğuna değinerek birçok makale yayımlanmıştır.

Nyolcorai Ujsag gazetesi⁵¹⁶; “İki Türk vekili tarafından irat edilen nutuklarda kullanılan tabirler ve Macar milleti hakkında: milli teceddüdünü nihayete erdirmeğe muvaffak olan büyük Türkiye’nin ittihaf etmekte olduğu selamlar çok ciddi ve çok samimidir. Bu suretle her iki millet arasındaki tarihi dostluk yeniden teyit edilmiştir.

515 “Macar Gazetelerinin Neşriyatı”, Cumhuriyet, 12 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 2.

516“Türk-Macar dostluğu hakkında Macar gazetelerinin mütaleatı”, Cumhuriyet, 14 Teşrinievvel(Ekim) 1931, s. 6.

Bu iki millet, sulh sükûn ve terakki yolundaki cidallerine aynı zamanda devam edeceklerdir. Türkiye vekillerinin Macaristan’ı ziyareti beynelmilel sulh siyaseti için de yüksek manaları muhtevi bir hadisedir.” İsmet İnönü’nün Macaristan ziyaretinin nedenleri arasında karşılıklı işbirliğini geliştirmek ve ekonomik buhranın doğurduğu olumsuzlukları gidermek için karşılıklı ticari ilişkileri geliştirmek şeklinde açıklanabilir.