İstanbul Parlamentolar Konferansı ve Macaristan

temsilcilerinden Gratz umumi müzakeratı açacaktı. Konferansın ilgilendiği ikinci mesele silahsızlanmadır. Ardından ilk defa olarak sosyal sorunlar görüşülecektir³⁴⁹.

Beynelmilel Parlamentolar konferansı 24 Eylül’de saat 15.30’da konsey başkanı tarafından başlamış olup, Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanı Kazım Paşa, Türkiye adına bir konuşma yapmıştır. Bunu müteakiben konsey adına kürsüye gelen Romanya Mebusan Meclisi Başkanı ve konsey başkan vekili Saveano Türkiye’nin uluslararası barışa katkısına vurgu yaparak, şöyle demiştir³⁵⁰: “bu sebepledir ki otuzuncu konferansın İstanbul’da içtimai Türkiye’ye karşı olan takdir ve hürmetin bir nişanesi telakki olunabilir.” Saveano, konuşmasında Parlamentolar Birliğinin amaçlarını şu şekilde ifade etmiştir: “Parlamentolar birliği serbest münakaşalarıyla beşeriyetin duyduğu ümitsizliklerin ve heyecanların bir akis yeri olarak telakki olunabilir.” Ardından konferansın ruznamesine geçilerek gündeme gelecek olan konular okunmuştur: Gençlerin işsizliği, Uluslararası emniyet, Parlamentarizm rejiminin teknik cihetinden görünüşü ve yapılabilecek ıslahat.

Ardından Saveano, ruznamenin birinci maddesine geçerek, konferansa Türkiye Büyük Millet Meclisi ikinci başkanı Trabzon milletvekili ve eski Maliye Bakanı Hasan Beyi teklif etmiştir. Başkanlık kürsüsüne Hasan Beyin oturmasının ardından müzakereler başlamıştır. Bu müzakerelerde sırasıyla İsveç Maarif Bakanı Engberg, Macar temsilcisi Gratz, Fransa eski bakanlarından Roustan, İtalya temsilcilerinden Sohmagno, İngiliz heyeti temsilcilerinden J.K. Peto ve Romen temsilcisi Poncy İniesso konuşma yapmıştır³⁵¹. 23 Eylül’deki Hukuki İşler Komisyonu özellikle Mısır’daki kapitülasyonların kaldırılması meselesiyle meşgul olmuştur. Aynı günlerde Cenevre’deki toplantıda Küçük İtilaf temsilcileriyle Macar temsilcisi arasında Macaristan dışındaki Macar ekalliyetleri üzerine tartışmalar çıkmıştır. Konferansta ilk sözü alan Macar temsilcisi Grantz, Genel sekreterin raporundan takdirle bahsetmiş ve parlamentolar birliğinin ehemmiyetle göreceği mühim işleri anlatarak Türkiye ve Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal hakkında

349 “Parlamentolar konferansı yarın saat 3’te toplanıyor”, Cumhuriyet, 23 Eylül 1934, s.1-5.

350 Ayın Tarihi, No: 10, Birinciteşrin(Ekim) 1934, s. 128-129.

351 Ayın Tarihi, No: 10, Birinciteşrin(Ekim) 1934, s. 129-130.

fevkalade sitayişkâr surette konuşmalarda bulunmuş ve sözlerini “esasen ziya daimi şarktan gelir!” ifadesiyle bitirerek, alkışlanmıştır³⁵².

Parlamentolar Konferansı vesilesiyle Macaristan, Trianon Antlaşması sonrası ortaya çıkan ekalliyetler sorununu dile getirmiş ve meselenin çözülmesi için girişimleri de değerlendirmiştir. Parlamentolar Konferansı sırasında Macar heyetinden Lukacs yaptığı konuşmasında ekalliyetler meselesini mevzu bahsederek, özellikle merkezi Avrupa’da barışın sağlamlaştırılması işinde bu meselenin mühim ehemmiyeti olduğunu söylemiştir. Ayrıca Macar temsilcisi Baron Lang konferansın üçüncü gününde silahsızlanma ile ilgili şu beyanatta bulunmuştur: “Macaristan, emniyet için en iyi garantinin harp kuvvetleri arasında bir müsavat tesis etmek olduğuna, halen silahtan tecrit edilmiş ve müdafaa için hiçbir vasıtaya malik olmayan devletlerin emniyetsizlik içinde bulunduklarına ve bu halin devam edemeyeceğine kanidir. Milletler arasındaki emniyetsizlik hisleri ancak devletlerin hukuk ve vezaifi müsavatı prensibinin tamamen samimi bir surette tatbik edilmesiyle zail olabilir.” Konferansın ikinci toplantısında Macar teklifi görüşülerek birçok yeri tenkit edilmiştir. Macar temsilcisi Lukacs, emniyet ve silahsızlanma hakkındaki karar projelerinin bazı aksamına itiraz ederek tadilat teklif etmiştir. Ancak Lukacs’ın emniyet hakkındaki karara taalluk eden tadil teklifini, Romanya temsilci heyetinden Cuvara tenkit etmiştir. Ardından Fransız temsilcisi Moutet, konuşmasında Macar heyetin teklifini şöyle yermiştir: “Bergman ve Lukacz tarafından verilen teklifler hayretimizi mucip olmuştur. Çünkü biz her bir surette beynelmilel hareket taraftarıyız. Tehir teklifinin, birliğin en sulhperver azasından olan İsveç grubundan gelmesine çok hayret ettim. Hâlbuki böyle bir karar ittihazı iktidarsızlığımızın bir fermanı olacaktır. Lukats’ın teklifine gelince bu meseleyi daha ziyade müşkül bir sahaya irsal etmektedir.” Lukatcs, teklifine karşı itirazların artması üzerine dördüncü maddenin kaldırılmasını istemiş ve bazı tadilatı ileri sürmüştür. Ancak yapılan oylamalar sonucunda: Macar heyetinin tadil teklifi reddedilmiş ve konferans, silahsızlanma ile emniyet meseleleri hakkında muhtelit komisyon tarafından hazırlanan karar projelerini aynen kabul etmiştir³⁵³.

352 “Konferans bugün açılıyor” ,Cumhuriyet, 24 Eylül 1934, s.1-7.

353 Ayın Tarihi, No: 10, Birinciteşrin(Ekim) 1934, s. 141-149.

Pella (Rum temsilcisi) bölgesel misakların öneminden ve bu anlamda Balkan misakının faydalarından bahsederek, şunları söylemiştir:“Dünkü Macar içtimaında Macar murahhası Lucas bugünkü hudutların emniyetini temin edemeyeceğini söyledi. Maalesef bu meselenin tetkiki kabil değildir. Bundan maada bugünkü hudutları değiştirmeden emniyeti temin etmek kabil olduğunu ispat etmek için Balkan misakından bahsetmek isterim. Balkan misakı bugünkü hudutların muhafızını temin ediyor. Mes’ut bir tesadüf neticesinde Balkan misakının akdinde büyük bir rol oynayan muhterem Hasan Bey bugün konferansımıza riyaset etmektedir. Hasan Bey ve arkadaşları tarafından bugün sarf edilen kıymetli mesai sayesinde Balkanlarda evvelâ fikrî ve harsî bir anlaşma oldu ve onu da siyasî anlaşma takip etti.” Macar temsilcisi mevcut antlaşmaların yeniden incelenmesi gerektiğini belirterek, şunları söylemiştir: “Bundan dolayıdır ki sevkülceyş noktai nazardan dahi muahedelerin yeniden tetkikini ve vatan haricinde kalmış Macarların ana vatana iltihaklarını istiyoruz .”

Macar murahhas, bundan sonra silâhsızlanma meselesine geçip, bu konuda adaletsizlik mevcut olduğunu, mağlûplar gibi galiplerin de silâhsızlanmaları lâzım geldiğini söyleyerek, emniyet komitesinin karar suretiyle silâhsızlanma komitesinin karar suretinin tadilini teklif etmiştir. Fransız murahhaslarından Perrin ile Marien söz alarak, Fransız görüşünü savunmuşlar ve teklifler reddedilmezse, konferansın silâhlanmayı kabul etmiş olacağını beyan ederek, İsveç ve Macar tekliflerinin reddini istemişlerdir. Nihayet Hasan Bey İsveç ve Macar tekliflerini reye koymuş, birincisi 52’ye karşı 136 reyle reddedildi. Macar heyetinin ikinci tekliflerine gelince; birincisi 56’ya karşı 122, ikincisi de 12’ye karşı 174 reyle reddedilmiştir³⁵⁴. 27 Eylül sabah ve öğleden sonraki toplantıda işsizlik meseleleri görüşülmüştür. Konferans temsilcileri 28 Eylül’de Adalar ve Boğazı gezerek, Beylerbeyi Sarayında çay ziyafetine katılmışlardır. 29 Eylül Cumartesi sabah ve öğleden sonra iki toplantı daha yapılarak çalışmalar tamamlanmıştır. Konferansın kapanışında konferansa katılan yabancı

354 “Macar Murahhası Eski Muahedelerin Yeniden Tetkikini Talep Etti”, Cumhuriyet, 27 Eylül 1934, s.1-5.

temsilciler adına Danimarka milletvekili Ulrichsen kürsüye çıkarak yaptığı nutkunda şunları Türkiye’yi öven şu sözleri söylemiştir³⁵⁵:

“Bütün arkadaşlar namına Türkiye’de bize karşı gösterilen unutulmayacak fevkalâde hüsnü kabulden dolayı en derin teşekkürlerimizi bildirir ve burada geçirdiğimiz günlerin hatırasını kat’iyyen unutamayacağımızı beyan ederiz.

Reisicumhur Gazi Hz.’ne bilhassa arzı teşekkür ederiz. Reis Hasan Bey’e, Türk grubuna, bize her yerde azami sühulet gösteren Türk polisine candan teşekkür ederiz. İstanbul’da bize bin bir gece günleri yaşattınız. Bunun hatırasını ebediyen unutmayacağız. Reis Hasan Bey’in konferansımıza idare etmekte gösterdiği maharete ayrıca teşekkür ederiz. Hiçbir matbuatın yapmadığı şekilde konferansımıza karşı büyük bir alâka gösterdiğinden dolayı bilhassa Türk matbuatına teşekkürlerimizi bildiririz. Türk milletine refah ve saadet, Avrupa’yı Asya’ya birleştiren güzel İstanbul’a hayırlı terakkiler temenni ederek hep birden bağırıyoruz.”

29 Eylül akşamı saat 23’te Türk Dışişleri Bakanı Tevfik Rüştü misafirler şerefine Perapalas Otelinde suare vermiştir³⁵⁶. Ziyafetin sonuna doğru Şükrü Kaya yaptığı konuşmanın ardından sıra ile Rumen murahhaslarından Saveano, İngiliz murahhas heyeti reisi Sir Park Goff, Yugoslavya murahhası Yankoviç, Japon âyan azasından Masauji Hach’suka, Macar heyetinden Lukacs, Fransız heyetinden Candace ve İsveç murahhaslarından Bergman cevap vermişlerdir. Temsilciler nutuklarında Gazi Mustafa Kemal Hazretlerinin yüksek rehberlikleri altında Türkiye’de vücuda gelen büyük inkılâp hareketleriyle terakki eserlerini yâd etmişler Türkiye Cumhuriyeti’nin sulhperver faaliyetini tebarüz ettirmişler ve gördükleri hüsnü kabulden dolayı minnettarlıklarını ve teşekkürlerini bildirmişlerdir³⁵⁷. 30.

Uluslararası Parlamentolar Konferansının İstanbul’da düzenlenmesi bu dönemde dünyadaki Türkiye algısının yani barış siyasetinin sonucudur. Ayrıca konferansa

355 “Parlamentolar Konferansı Dün Akşam Mesaisini Bitirdi”, Cumhuriyet, 30 Eylül 1934, s.1-8;

“Parlamentolar Konferansı 24 Eylül’de Açılıyor”, Cumhuriyet, 19 Eylül 1934, s.1-3.

356 “Parlamentolar Konferanı Cumartesi Günü Dağılıyor”, Cumhuriyet, 28 Eylül 1934, s.1-5;

“Misafirlerin Gezintisi”, Cumhuriyet, 29 Eylül 1934, s.1-4.

357 “Parlamentolar Konferansı Dün Akşam Mesaisini Bitirdi”, Cumhuriyet, 30 Eylül 1934, s.1-8.

katılan Macaristan’ında bu vesileyle Trianon Antlaşmasıyla haksız olarak kaybettiklerini uluslararası arenada paylaşma fırsatını sağlamıştır.