3.1. Kayseri Ayanlarının Merkez ile İlişkileri
3.1.1. Askeri Açıdan İlişkiler
3.1.1.3. Lojistik Hizmeti ve Zahire Temini
Askeri gücün temin edilmesinin yanı sıra ordu ihtiyaçlarının karşılanması hususunda da ayanlardan yardım istenmiştir. Sefer sırasında askerlerin sevki ve iaşelerin taşınabilmesi için hayvan tedariki gerekiyordu. 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren imparatorluğun farklı cephelerinde devam eden savaşlar göz önünde bulundurulduğunda savaş meydanlarına zahirelerin taşınması için yüzlerce yük hayvanına ihtiyaç olduğu söylenebilir. Merkezi hükümet için büyük sıkıntı teşkil eden yük hayvanlarının sağlanması hususunda ayanlardan destek alınmıştır.
Ordu için gerekli olan deve, araba, bargir ve katır gibi hayvan ihtiyaçlarının temininde Anadolu’daki kaza ayanlarından yardım talebinde bulunulduğuna dair hükümlere mahkeme kayıtlarında rastlanılmıştır. Askeri lojistik hususunda Kayseri ayanlarının önemli hizmetlerde bulunduklarına dair örnekler mevcuttur.474 1143 senesi
Şevval (Nisan 1731 senesi) ayında görevli Mehmet Ağa’ya yazılan fermana göre Kayseri ve Niğde sancaklarından istenen 400 devenin bir an önce görevli memura teslim edilmesi örneklerden biri olarak gösterilebilir.475 Bir diğer örnek olarak, 19. yüzyılın
başında merkez tarafından Kayseri kazasına ait olan 500 devenin orduyu hümayuna gönderilmesi talebi verilebilir.476 1798 senesinde Mısır’a yapılacak olan seferden dolayı
Kayseri’den 450 tane deve, 1770- 71 Rus harbi sırasında ise 500 devenin gönderilmesi talep edilmiştir. Özer Tok’a göre bu sayılar, tüm vilayet ve kaza içerisinde ikinci sırada yer almaktadır.477 Ayrıca Cabbarzade Süleyman Ağa’dan ordu için Kayseri’den yaklaşık
iki bin koyun, 38 bin mıh ve 15 bin nalın gönderilmesi istenmiştir.478
Deve, at gibi ihtiyaçların zamanında gönderilmediği veyahut işe yaramayan zayıf hayvanların orduya gönderildiğine dair şikayetler de arşiv belgelerine yansımıştır. 1791 yılında asker temini hususunda Cabbarzade’ye hitaben yollanan emr-i şerifte, güçlü ve
Yayınları, Sinop, 2018), 609-625.
474 Bunlardan bazıları KŞS 166, s. 34, h. 45; s. 35, h. 46. KŞS 166, s. 33, h. 44. 475 KŞS 126, s.127-128.
476 Şekeroğlu, “183 No’lu Kayseri Şer’iyye Sicil Defteri, Transkripsiyon ve Değerlendirme”, 57. 477 Özen Tok, “XVIII. Yüzyılda Kayseri Sancağının İdari ve Sosyo- Ekonomik Durumu”, Gazi Üniversitesi Eğitim Fakültesi (Ankara: 2009), 776.
işe yarayan develerin tedarik edilerek gönderilmesi tembihlenmiştir. Ayrıca bu emre aykırı davranarak zayıf hayvan gönderen ayanlara aman verilmeyip cezalarının tertip edileceği uyarısı da yapılmıştır.479
Merkez tarafından istenen hayvanların sayısı hususunda her sancaktan aynı miktarda talepte bulunulmayıp sancakların durumlarına göre sayılar belirlenmiştir. Karaman eyaletinin 7 sancağından ikisini teşkil eden Kayseri ve Niğde sancaklarından talep edilen hayvan miktarı buna örnek gösterilebilir. Kayseri kadısına hitaben gönderilen fermana göre, toplamda 700 deve talep edilen Karaman eyaletinin Niğde sancağı dokuz kazadan oluşmakta iken 110 adet deve istenmiştir. Sadece bir kazadan ibaret olan Kayseri sancağından ise 500 deve talep edilmiştir. Bu durum şikâyet edilmesine rağmen, savaş dolayısıyla istenen develerin miktarında azalma yapılmamıştır. 480
3.1.1.3.2. Zahire Temini
Osmanlı ordusunun sefer sırasında ihtiyacı olan yiyecek ve hububat ihtiyaçlarının karşılanmasında bölgenin ayanları sorumlu olmuştur. Zahire teminin sağlanması ordu için en hayati faktörlerin başında gelmektedir. Merkezi hükümetin tüm isteklerini karşılayan Kayseri’nin en güçlü ayan ailesi Zennecizadelerden bu hususta isteklerde bulunulmuştur. Örneğin, 1768-1774 Rus harbi sırasında Zennecizade Mehmet Ağa’ya menzillerdeki zahire ihtiyacının karşılanması için merkezi hükümet tarafından kendisine emir gönderilmiştir. 481
Anadolu veyahut Rumeli taraflarında herhangi bir savaşa karar verildiğinde ordunun geçeceği yollar, konaklayacağı yerler ve sefer sırasında ihtiyaçları olan zahire önceden belirlenirdi. Belirlenen zahire ihtiyaçları halktan karşılanarak hazır edilirdi. Bunu yapan memura da nüzul emini denirdi. 482 Diğer bir ifade ile, nüzul emini zahire tedariki için ahaliden nüzul ve avarız vergileri toplar ve görevli olduğu menzillerin ihtiyacı olan zahireyi hazır bulundururdu.483 Kayseri sancağı ayanlarından Zennecizade
479 KŞS 167, s. 118, h. 88-89.
480 KŞS 166, s. 32, h. 43. Belgede 1 kaza geçmesine rağmen Kayseri’de bu dönemde başka kazalarda mevcuttur.
481 Karasu, “Osmanlı Devleti'nde Ayanlık”, 68.
482 Ömer İşbilir, “Nüzül”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 33 (İstanbul, 2007), 311-312.
483Gürsoy Şahin, “Osmanlı Devleti’nin 1684 Avusturya- Macaristan Seferi Hazırlıkları ve Bunların Afyonkarahisar Kazasında Halka Yansımaları”, Uludağ Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 4 (2003): 121.
Mehmet Ağa Rus Harbi sırasında bu görevi üstlenmiştir. Bu menzillerde yapılan harcamaları içeren herhangi bir muhasebe kaydına484 rastlanılmamıştır. Sadece Ağa’nın bu görevi sırasında vefat etmesi üzere tutulan tereke defteri mevcuttur. Ancak bu defter bizlere ne kadar verginin toplandığına dair bir bilgi vermemektedir.
Askerlerin barınak, iaşe, giyim ve kuşam ihtiyaçları da gene kaza ayanları önderliğinde halktan alınan vergilerle karşılanmıştır. Örneğin Kayseri sancağından orduyu hümayun için lazım olunan 15 bin kile arpanın bedelinin tahsil edilip gönderilmesi için Bozok sancağı mutasarrıfı Cabbarzade Süleyman Bey’e ve ayan mütesellimlerine hitaben yazılmış ferman bulunmaktadır. Merkez, 15 bin kuruşun 7 bin kuruşunu almıştır ancak geriye kalan 8 bin kuruşun ordu ihtiyaçlarının karşılanması için bir an önce tahsil edilip yollanması için ayrı bir ferman göndermiştir.485 Bunlara ek
olarak savaş sırasında gerekli olan teçhizatlar da ayanlardan karşılanmıştır. Örneğin Tuna üzerine köprü yapmak için gerekli olan malzemelerin tedariki işi Belgrad ayanı Zaim Yusuf Ağa’ya havale olunmuştur.486
Ordunun ihtiyacı olan yiyecek sıkıntısını gidermek için ayanların yanı sıra kaza halkından da yardım talep edilmiştir. Örneğin sefer-i hümayun için gerekli olan peksimetin Hacıoğlu Pazarı ve Balçık ve Menkaliye kazaları ahalilerinden karşılanması ve tedarik edilmesi istenmiştir.487 Ancak bazen eşkıyalar tarafından bu yiyeceklerin
askerlere ulaşılması engelleniyordu. 1743 yılına ait fermana göre şakilerin gıdalara müdahalesi nedeniyle sıkıntı bir türlü giderilemeyince ayan olan Develizade Seyyid Süleyman Ağa’dan yardım talep edilmiştir. Ayanın yardımı olmaksızın tahsil olunamayacağına dair Çiftehan Menzili mübaşiri Ali Ağa tarafından merkeze arz edilmiştir.488
Kayseri ayanların merkezin isteklerini yerine getiremediğine dair herhangi bir belgeye rastlanılmamıştır. Ancak imparatorluğun farklı kazalarındaki ayanların
484 Mevkufat kalemine ait defterler nüzul vergilerini içermektedir. İleride yapılacak olan çalışmalarda bu defterlere bakılabilir.
485 KŞS 178, s. 56, h. 89. Bozok sancağı mutasarrıfı Cabbarzadeye hitaben gönderilen bir başka hükme göre Sivas eyaleti kazalarından orduya gerekli olan 60 bin kile arpanın mübayyası istenmiştir ve asitaneden mübaşir tayin olunan hassa hasekilerinden el-hac Mehmed ile gönderilmesi emredilmiştir. MD 169, s. 99, h. 172.
486 Raşid Mehmed Efendi, Tarih-i Raşid ve Zeyli, Cilt 1, Haz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır, Ahmet Zeki İzgöer (İstanbu: Klasik Yayınları, 2013), 158.
487 MD 170, s. 47, h. 89. 488 AE. SMHD. I. 79/ 5273.
gönderilen emirlere her zaman titizlikle cevap verdiğini söylemek zordur. Örneğin Antakya’nın güçlü ayanlarından Fethullah Ağa ve Yeğeni Süleyman Ağa’nın sefer sırasında merkezi hükümetin isteklerini yerine getirmedikleri hatta görevlerini suiistimal ettikleri görülmüştür. Ağa’nın 1768-74 harbi sırasında Ruslara zahire sattığı ve askerler için toplanan paranın zimmetinde kaldığı ispat edilince idari görevlerinden (voyvodalık) el çektirilmiştir.489
Toparlamak gerekirse, Kayseri ayanlarının askerî açıdan merkezi hükümet ile ilişkilerinde gerçekleştirdikleri hizmetler arasında himayelerinde asker temin etmek, askerler ile sefere katılmak, lojistik destek vermek, ordu için gerekli mühimmat ve zahire temini sağlamak sayılabilir. Merkez tarafından gönderilen fermanlarda bizzat ayanlara hitap edilmesinin yanı sıra çoğunluğunda kadı, mütesellim, yeniçeri serdarı, kethüdayeri, subaşı gibi memurlara da hitap edilmiştir. Siciller ve diğer arşiv belgelerindeki hükümlerde sadece ayanlara seslenilmemesi durumu bizlere vazifelerin tek sorumlusunun ayanlar olmadığını göstermektedir. Diğer bir ifade ile, merkezi hükümetin taleplerinin yerine getirilmesi görevi sadece ayanlardan beklenilmemekteydi. Bu açıdan bakıldığında, Kayseri ayanlarının kazanın idarecileri ile ortaklaşa hareket etmelerini gerektirmekteydi ki bu durum kazanın diğer yöneticileri ile sıkı bir bağ kurmalarına yol açmıştır.