2.3. Kayseri Sancağında Ayanlığın Oluşum Sürecine Etki Eden İdari, Askeri,
2.3.4. İktisadi Alandaki Değişimler
Klasik toprak sisteminde meydana gelen olaylar sonucu toprak tasarrufu önce iltizam sonra da malikane sistemiyle işletilmeye başlanmıştır. Kayseri ayanlarının idari anlamda elde ettikleri mütesellimlik vazifesinin yanı sıra güçlenmelerine sebebiyet veren en önemli etkenlerden biri de bu iltizam ve malikane sisteminde pay elde etmeleridir. Eldeki arşiv belgelerinden Kayseri ayanlarının ekonomik olarak güçlenmelerinde birinci etken olarak görülmese de malikane ve iltizam yoluyla sancaktaki etkinlik ve nüfuzlarını arttırdıkları söylenebilir.
Anadolu’daki ayan ailelerinin418 zenginliklerine bakıldığında iltizam ve malikane sisteminin çok önemli bir yeri olduğu görülmektedir. Ancak Ankara ayanları419 gibi Kayseri ayan ailelerinin iktisadi yönden gelişmelerinin birincil etkenin
bu uygulamalar olduğu söylenemez. Kayseri sancağındaki mukataaları alanlar arasında ayanların yanı sıra sancağın diğer ileri gelenleri ve idarecileri de bulunmaktadır. Kayseri
417 Bu hususta bakınız: Mehmet Yaşar Ertaş, “18. ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Taşrasında Eşkıyalık Hareketleri Üzerine Gözlemler”, Osmanlı’dan Günümüze Eşkıyalık ve Terör, ed. Osman Köse, (Samsun: İlkadım Belediyesi Kültür ve Eğitim Müdürlüğü, 2009), 147- 156. Yazara göre hem yerel idarecilerin hem de eşkıyaların çıkarlarına uyan iş birliği söz konusudur. Ayrıca, bölgedeki iktidarlarını kaybetmek istemediklerinden dolayı ayanların eşkıyaları kullanmaktan çekinmediklerini vurgulamaktadır.
418 İçel ve Konya sancakları ayanları kapsamında hazırlanan doktora tezlerinde bu bölgedeki ayanların iktisadi yönden güçlenmelerinde malikane sistemi çok önemli rol oynamaktadır.
419 Mustafa Kaya, “18. Yüzyılda Ankara’da Ayanlık ve Ayan Aileleri”, (Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2008).
ayan aileleri içerisinde ise en çok mukataa sahibinin Zennecizadeler olduğu görülmektedir. Zennecizadeler, örneğin, 18. yüzyılın başlarından itibaren Enderlik köyünü malikane olarak idare etmişlerdir. Kayseri’nin önemli ailesi olan Zennecizadeler sahip oldukları mukataalar sayesinde Kayseri ve çevresinde önemli bir nüfuz elde etmişlerdir. Güçleri ve sahip oldukları nüfuzları sayesinde İstanbul’daki malikane sahiplerine ortak olmuşlardır. Böylece, devlet ile ayan ortak çalışmıştır. Son bölümde ele alınan ekonomik kaynaklar kısmında bu konuya daha detaylı olarak değinilecektir.
Kayseri ayanlarının iltizam/malikane yöntemi ile vergi toplama yetkilerini üstlenmeleri onların otoritelerini arttıran önemli etmenlerden birisi olduğu bilinmektedir. Ancak ayanlar zaman içerisinde devletin belirlediği vergi miktarlarının dışında fazladan akçe toplayarak birtakım kanuna aykırı yollara başvurmuşlardır. Örneğin Kayseri sancağına mütesellim olarak atanan ayandan Zennecioğlu Mehmed Ağa vergi toplarken halktan 500 keseden fazla parayı zorla almıştır.420 Merkez tarafında
bu durum önlenmeye çalışılmış olsa da soruna çözüm olunamamıştır ve böylece ayanlar haksız kazançlar ile zenginliklerini arttırmışlardır.
Önemli teorisyenlerden Immanuel Wallerstein, ayanların iktisadi açıdan güçlenmelerini ticari tarım ile uğraşmalarına bağlamaktadır. Wallerstein’ın bu tezi Batı Anadolu ve Balkanlar için kısmen geçerli olsa da Anadolu için aynı şey söylenemez. Karaosmanoğulları gibi bazı ayanların iltizam ve malikaneden ziyade çiftlikler sayesinde zenginleşerek güçlendikleri bilinmektedir. Hatta bu ayan ailesinin, çiftliklerden elde ettiği gelirler iltizam – malikane gelirlerini geride bırakmıştır. Ancak Kayseri sancağında bu tarz geniş çiftliklere rastlanılmamıştır
Kayseri sancağı içerisinde üstlendikleri idari görevlerde ekonomik açıdan zenginleşmelerinde önemli rol oynamıştır. Kayseri sancağında voyvoda ve muhassıllık görevini ifa eden ayanlara rastlanılmadığı daha önceden belirtilmiştir. Daha çok mütesellimlik görevini üstlendikleri görülmektedir. Bu görevin getirmiş olduğu vergi toplama görevi de ayanların sivrilmelerine neden olmuştur. Diğer bir ifade ile, ayanlar sahip oldukları bu kimlikler ile sancağın vergi toplama görevini üstlenerek halk üzerinde belli bir nüfuza sahip olmuşlardır.
420 C.DH. 214/10677. Bu hususta verilebilecek bir diğer örnek Abaza Mehmet Paşa’nın vergi toplama sırasında ahaliden 13 bin guruş fazla akçe talep ettiği sicil kayıtlarına yansımıştır. (20 Temmuz 1746).
Yüzyıldan uzun bir süreyi kapsayan bu araştırmada, Kayseri ayanlarının mütesellimlik makamlarını nesiller boyu elde ettikleri tespit edilmiştir. Aynı iddiayı iltizam ve malikane vazifelerinde söylemek imkansızdır. Hatta Zennecizadeler dışındaki diğer ayan ailelerin çok fazla malikane sahibi oldukları söylenemez. Zennecizadelerin bu görevleri daha çok elde ettiklerinin kanıtı olarak kaza ahalisi ile yaşadıkları sorunlar gösterilebilir. Bu vazifelerinden dolayı ahali ile vergi toplama gibi çeşitli sıkıntılar yaşamışlardır.
Ayanların iktisadi açıdan güçlenmelerinde önemli etken olan arpalık uygulamasının yaygın olduğu sancaklardan biri de Kayseri’dir. Kayseri şeriyye sicillerinde o bölgeden kale muhafızlarına, paşalara ve ayanlara birçok arpalık tahsis edildiğine dair örneklere rastlanılmaktadır.421 Kayseri’deki arpalık sahipleri bölgede
olmadıkları için yerlerine bölgenin mutasarrıfları (genelde sonradan ayan olurlar) bakardı. 133 numaralı şeriyye sicilinde Murtaza Paşa kendisine arpalık olarak tevcih edilen tımar ile görevi başına gelinceye kadar kendisi adına vilayeti yönetmek ve arpalık gibi vergi gelirleri ile ilgilenmesi için vekil seçmiştir ki o kişi bölgeye mütesellim olarak atanan Kayseri sakinlerinden Kalaycızade Mustafa’dır.422 Kalaycızade Mustafa daha
sonraki zamanlarda bölgenin güçlü ayanları arasında olacaktır. Görüldüğü üzere arpalık uygulaması ile bölgenin ileri gelenleri belli görevleri elde etmiştir.
Kayseri ayanlarının vakıf faaliyetleri ile ilgilendikleri elimizde olan iki vakfiye ile ortaya çıkmıştır. Güpgübzadeler ve Zennecizadelere ait olan bu iki vakfiye incelendiğinde ayanların ticari faaliyetlerle uğraştıkları ve zenginliklerini arttırdıkları anlaşılmaktadır. Sancağın getirmiş olduğu ticari konumdan dolayı olsa gerek ayanlar şehrin önemli çarşı ve meydanlarından onlarca dükkâna sahiptir. Ekmekçi dükkânı, kalaycı dükkânı, çilingir dükkânı, kuyumcu dükkânı, kahve dükkânı, demirci dükkânı, berber dükkânı gibi şehrin ticari imkân ve faaliyetlerine uygun mesleklerle
421 Sevda Yıldırım, “133/3 Numaralı Kayseri Şer’iyye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi” (Yüksek Lisans Tezi: Kayseri Erciyes Üniversitesi, 2011), 131-135. Sicildeki belge numarası: KŞS 133, s. 249, h. 561; s. 249 h. 562. “…hâlâ ber vech-i arpalık Kayseriyye sancağına mutasarrıf olan emirü’l- ümerâil kirâm Mûrtazâ Paşa -edemâllahû teâlâ ikbâlihu-…”1742 yılında Van kale muhafazası olan Murtaza Paşa’ya Kayseri sancağından kendisine arpalık tevcih edilmiştir. Kayseri kadısına, ayan ve iş erlerine hitaben yazılan mektuba göre Paşa’nın görevi sırasında çok masrafı olduğundan dolayı toplanan imdad-ı seferiyyenin kendisine gönderilmesini talep etmektedir. KŞS 133, s. 249, h.562. Bir diğer örnek, Bunun dışında önceden Anapa muhafızı ve Ankara sancağı mutasarrıfı (Cevdet Dahiliye, 262/13064 (1218 M 27) iken Kayseri mutasarrıfı olan Ali Paşa’ya da Kayseri’den arpalık tahsis edilmiştir. KŞS 159, s. 28, h. 52.
uğraşmışlardır. İmparatorluk sınırları içerisindeki ayanların ticaret ile uğraşan kesimin çok az olduğunu belirtmek gerekmektedir. Kayseri ayanlarının diğer ayanlar ile karşılaştırıldığında ise ticaret alanında etkin oldukları ve hatta sancak ayanlarının birbirleriyle ticari ortalıklar kurdukları kayıtlarda görülmektedir.
Toparlamak gerekirse, Kayseri ayanlarının sancaktaki güç ve nüfuzlarını arttıran en önemli faktörlerden biri de iktisadi olarak açıdan kuvvetlenmelerine kapı aralayan mültezimlik ve mütesellimlik görevini elde etmeleridir. Bunun yanı sıra, mukataaları iltizam ve malikane yöntemleri ile elde etmeleri bir diğer etken arasında gösterilebilir. Bu durum, merkezde onlarca dükkân, ev, bağ-bahçe ve değirmen gibi birçok gayrimenkul sahibi olarak ticaret alanında etkin olmalarına sebebiyet vermiştir. Dördüncü bölümde daha detaylı olarak ele alınacak olan bu konu, Kayseri ayanlarının iktisadi yükselişlerinde büyük bir öneme sahiptir.