İdari Alandaki Değişimler

16. yüzyıldan itibaren imparatorluk sınırlarında bir takım idari değişiklikler meydana gelmiştir. Taşrada yönetim sahibi olan valilerin uyguladıkları kanuna aykırı hareketler sonucu merkez tarafından yetkileri kısıtlanmaya çalışılmıştır. Valilerin birtakım vazifelerini muhassıl, voyvoda, mütesellim ve mültezim gibi çeşitli idari görevleri üstlenen bölgenin ayanları yerine getirmeye başlamıştır. Anadolu başta olmak üzere imparatorluktaki bazı ayan aileleri voyvodalık veyahut muhassıllık görevini üstlenerek güç kazanmıştır.379 _{Fakat, Kayseri sancağında voyvodalık veyahut}

muhassıllık görevini ifa eden ayan ailelerine rastlanılmamıştır. Bilindiği üzere, Anadolu’daki sancaklarda mütesellim, voyvoda veyahut muhassıl gibi memurlar

378 _{KŞS 176, s. 56, h.124.}

379 _{Örneğin Antakya sancağındaki ayanlar, Menteşe sancağındaki Tavaslızadeler, Manisa ve çevresindeki} Karaosmanoğulları gibi bazı ayan aileleri voyvodalık görevini üstlenerek güç kazanmıştır. Ayrıca, “Caniklizadeler Canik Muhassıllığını, Çabbarzadeler Bozok Voyvodalığını, Rişvanzadeler ise Malatya Voyvodalığı” görevini uzun süre ellerinde tutmuşlardır. Karasu, “Ayanlık,”, 97.

istihdam edilmiştir. Kayseri gibi sancaklarda mutassarrıf ve mütesellim; Bozok, Tokad gibi sancaklarda voyvoda ve Aydın, Saruhan gibi sancaklarda ise muhassıllık yaygınlık kazanmıştı.380 _{“Voyvodayı vergi tahsildarlığı açısından muhassıl ve mütesellimden}

ayıran temel fark onun sadece tımar, zeamet ve yüksek askeri zümreye ait hasların değil aynı zamanda merkezi hazineye ait vergilerin ve vakıf gelirlerinin tahsilini de üstlenebilmesidir.”381 _{Ancak, Kayseri sancağı hâss-ı hümâyûn haline dönüştürülen}

bölge olmadığından dolayı mutasarrıf ve onların vekili mütesellimler ile yönetilmekteydi. Bunun yanı sıra, Kayseri’de mütesellimlerin yaygınlık kazanmasında sancağın arpalık olarak tevcih edilmesinin önemi büyüktür.382 _{Ayrıca, belgelerde taşra}

yöneticilerinin “vüzerâ ve mîrmîran(beylerbeyi), ümerâ (sancakbeyi), mütesellim ve

voyvoda” şeklinde sıralandığını da belirtmek gerekir.383

Merkezde oturan paşalar ve vezirler gibi birçok üst rütbeli kişiler arpalık olarak kendilerine verilen sancağa gitmeyip yerlerine bölgenin ayanlarını mütesellim olarak atamışlardır. Sancakların işleri artık atadıkları vekiller tarafından yürütülmekteydi. Ya da atandıkları sancağa varıncaya kadar geçen süre zarfında işlerin yürütülmesi için bir mütesellim atanmaktaydı. Kayseri sicillerinde vali veya sancakbeyi atandıkları görev yerine varıncaya kadar geçecek olan sürede bölgeyi yönetmeleri için bir mütesellim atanması hususunda birçok belge mevcuttur.384 _{Bunların yanı sıra, sancakbeylerinin}

savaş için bölgeden ayrılması durumunda da yine yerlerine mütesellimler bakmaktaydı. Şunu belirtmek gerekir ki Kayseri sancağındaki valilerin sık sık sancaktan ayrılması veyahut merkezi hükümet tarafından verilen görevler ile meşgul olmalarından dolayı mütesellimler her zaman ön planda olmuştur.

18. yüzyılda imparatorluk genelinde sancak mutasarrıfları çok sık değişmekteydi. Tayin ve azillerin çok sık olması ayanların kuvvetlenmesinde ayrı bir önem kazanmaktaydı. Örneğin Kayseri sancağında 1169- 1206 (1756-1792) yılları arasında toplamda altmış vali değişmiştir.1178(1764-1765)- 1182(1768-1769)- 1189(1775-1776) yıllarında senede üçer defa ve 1193 (1779-1780) senesinde ise dört kez vali değişikliği meydana gelmiştir. Merkezden yola çıkan bir valinin Kayseri

380 _{Özkaya, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık, 20-22. Özkaya, çalışmasında sancakların muhassıl,} voyvoda, mtüesellim ile idare olduğuna vurgu yapmaktadır. Bazı araştırmacılar da Özkaya’nın kullandığı tabirin benzerini kullanmıştır. Ancak bu kişiler vergi toplama ile mükelleflerdi. 381 _{Erol Özvar, “Voyvoda”, TDV İslam Ansiklopedisi, Cilt 43 (İstanbul: 2013), 129.} 382 _{Özkaya, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ayanlık, 21-22.}

383 _{İnalcık, “Centralization and Decentralization”,36.}

sancağına ulaşma süresi hesaba katıldığında yılda dört kez değişikliğin olduğu sancakta mütesellimlik görevini ifa eden ayanların nasıl bir güce sahip oldukları daha iyi anlaşılmaktadır. 36 yıllık bir sürede bu kadar çok vali değişikliğinin olduğu sancakta ayanların doğan otorite boşluğundan faydalanarak daha da kuvvetlenmeleri doğal bir sonuçtur.385

Mütesellimler, sancak beylerin vekili oldukları için onların sahip oldukları yetkilere haiz idiler ve valinin isteği ile merkezden alınan buyruldu ile atanmaktaydılar.386 _{Vekil olarak seçilen kişi herhangi sıradan biri değildi. Kayseri}

bağlamında incelendiğinde vekil mütesellimler bölgenin tanınmış, kudretli ve genelde yerliden kişiler arasından seçilirdi. Böylece, mutasarrıf vekili anlamındaki mütesellimlik makamına atanan ayanlar toplumsal bir nüfuza sahip olurdu.

Mütesellimlik makamının getirdiği toplumsal nüfuzun yanında ekonomik ayrıcalıkları olduğu iddia edilmektedir. İmparatorluk sınırları içerisindeki bazı mütesellimlerin bu görevleri karşılığında “mütesellimlik şehriyesi” adı altında maaş aldıklarını vurgulayan Şimşek’e göre “sancağın iktisadi kaynakları ve yapısının”387 _bu

hususta önemli kriterler olduğunu belirtmektedir. Şehriye adı altında ödenen aylık maaşların farklılık göstermesinin nedenini ise sancakların vergi gelirlerinin çeşitli olmasına bağlamaktadır. Bundan dolayı maaş alan bazı mütesellimlerin aylıkları da farklı miktardaydı.388 _{Ekonomik artısından dolayı bu makamı elde eden ayanlar iktisadi}

açıdan güçlenmişlerdir. Son bölümde bu konuya daha detaylı değinilmiştir.

Anadolu’da mütesellimlik makamı güç kazanınca bu görevi elde etmek için ayanlar arasında 18. yüzyılda ciddi mücadeleler başlamıştır. İleri gelenler mütesellimlik makamını ele geçirmek için şiddetli bir kavga ve rekabete girişmişlerdir. Rüşvet, entrika ve güç kullanmalarının yanı sıra kendi yanlarına topluluklar da çekmeye çalışmışlardır.

385_{XVIII. Yüzyılda Osmanlı Bürokrasisi Merkez ve Taşra Yönetimi 1756-1792, 16 Numaralı Tahvil Defteri} (İstanbul: Devlet Arşivleri Başkanlığı, 2019), 187-190. Ayrıca bakınız: 4. Bölümde hazırlanan mütesellim – mutasarrıf atama tablosunda detaylı bilgi mevcuttur. Vali atamalarındaki sık değişikliklerin ayanların güçlenmesine yol açtığına dair benzer yorumlamalar için bakınız: Yılmaz Kurt “XVIII. Yüzyılda Osmanlı Bürokrasisi Merkez ve Taşra Yönetimi 1756-1792” kitap değerlendirmesi.

386 _{KŞS 160, s. 137 h.3; “…Kıdvetûl emâcid vel-ayân Zennecizade saadetlû es-seyyid Ahmed Ağa} tarafımızdan mütesellim nasb ve tayin olunub her bir umûr ve hususumuz ûhdesine ihale kılınmağın işbu buyruldu …”

387 _{Fatma Şimşek, “Anadolu Sancaklarında Mütesellimlik Kurumu” (Doktora Tezi, Akdeniz} Üniversitesi SBE, Antalya, 2010), 66. Diğer bir ifade ile “mütesellimlerin gelir durumlarının belirlenmesinde sancağın iktisadi kaynakları ve yapısı önemli rol oynamaktaydı”.

Eşkıya, mütegallibe, aşiret reisleri gibi bir takım zorba grupların yanı sıra halk ile ittifaklar kurmuşlardır.389 _{Taşradaki bu tablo Kayseri bölgesinde çok çetin bir şekilde}

karşımızda çıkmaktadır. Mütesellimlik makamı Kayseri sancağında güç ve zenginliğin temel basamaklarından biri olduğu için 18. yüzyıl ayan ailelerinden Zennecizadeler, Kalaycızadeler ve Emirağazadeler arasında şiddetli bir rekabet zuhur etmiştir. Mütesellimliği elde etmek için çeşitli yollara başvurmuşlardır. Mücadeleden galip çıkan ayan, merkezden resmi olarak mütesellimlik buyruldusu alırdı ki bunun için yüklü meblağlar öderlerdi. Hatta, Kayseri ayanları, mütesellimlikten azledilince veyahut vefat edince yerine oğlu veya kardeşlerinden birinin mütesellim olarak atanmasına sıklıkla rastlanılmıştır. Böylece ayan aileleri uzun süre bu makamı ellerinde tutmuştur.

Toparlamak gerekirse, 18. yüzyılda Anadolu’da çoğu sancak yönetiminde olduğu gibi Kayseri sancağında da mütesellimler bulunuyordu. 16. yüzyılın sonlarından itibaren ortaya çıkan mütesellimlik idari görevi Tanzimat dönemine kadar varlığını korumuştur.390 _{Osmanlı Anadolu’sunda önemli bir yer edinen bu görev ayan denilen}

yerel güçlerin daha da sivrilmesinde önemli rol oynadığı aşikardır. Ancak burada mütesellimlik konusunda bir sorunsal ile karşılaşılmaktadır: ayanlığın mı mütesellimlik makamına kapı araladığı yoksa mütesellimlik makamının mı ayanlığa yol açtığı meselesidir. Kayseri sancağında mütesellimlerin çoğunluğunun ayan aileleri arasından seçildiği tespit edilmiştir. Mütesellimlikten azledildikten sonra kaza ayanı olarak devam etmelerine rağmen bunlardan bazıları tekrardan mütesellimlik makamına geri atanmıştır. Kısacası, ayan- mütesellimlik meselesinde döngüsel bir sebep sonuç ilişkisi olduğu söylenebilir.