Kürtler İçin Genel Af Düzenlemesi

Binbaşı Noel’in, etnik nedenli çatışma sürecinde suça karışmış Kürtlere yönelik af yasası çıkartılması isteği, Bağdat İngiliz Yönetimi tarafından da geç kalınmış bir düzenleme olarak görülüyordu. Noel’den önce İstanbul İngiliz Komiserliği Türkiye-Irak sınırının denetimi için 1919 Mayıs ayında üç seçenek belirlemişti:

1- Hristiyan toplumlar kaderlerine terk edilerek, İngiliz işgalindeki sınırlar dışında her ne olursa olsun olaylara müdahale edilmeyecek.

2- Hristiyan toplumlara karşı yapılacak her türlü faaliyet için İstanbul hükümetinden harekete geçmesi istenecek.

3- Kürtlerin İngilizlere karşı endişelerini gidermek amacıyla Kürtlerin bağımsızlık taleplerinin İngiltere tarafından uygun görüldüğü söylentisi yayılacak.

Bağdat yönetimi, üçüncü seçeneğin Kürtler ve İngilizler arasındaki soğukluğun giderilmesi açısından en uygun seçenek olduğu düşüncesindeydi. Af düzenlemesi ise bu seçeneğin hayata geçirilmesi yolunda atılan ilk adım olacaktı. General Allenby tarafından 4 Mayıs

1919’da onaylanan Kürtlere yönelik genel af düzenlemesini, sözlü olarak duyurması için Binbaşı Noel görevlendirildi. Gönderilen bu emirle birlikte, Kürtlerin İngilizlere bakış açısının olumlu yönde değişimi ve dini kaygı kaynaklı endişelerin, önüne geçilmesi hedefleniyordu.534

Binbaşı Noel araştırma ve inceleme gezisi adı altında faaliyetlerine devam ederken, Van Valisi Haydar Bey’in görevi, Van ve çevresinde Rus ve Ermeni işgalinden sonra asayişin teminiydi. O, İngilizlerin Kürt aşiretleri ve Nasturileri Osmanlı Devleti’ne karşı kışkırtmasını önlemeye gayret ederken, Binbaşı Noel’in Kürtleri örgütleme faaliyetinin farkına vararak, ona karşı da önlem alma çabasındaydı.535 Haydar Bey, Noel’in faaliyetlerini önlemek için, aşiret ağalarını ona karşı dikkatli olmaları hususunda uyarıyordu. Bu uyarılardan en etkilisi, Osmanlı Devleti’nin yenilgiye uğratılmasıyla Kürtlerin Hristiyanların yönetimine tabi olacakları propagandasıydı. Böylelikle Kürtlerin belleğine yer etmiş olan Hristiyanlar tarafından yönetilme korkusu, onların Osmanlı Devleti egemenliğini kabullenmeleri gerektiğine ikna olmaları açısından son derece etkili olacaktı.536

İstanbul İngiliz Yüksek Komiserliği Kürtler için çıkarılması istenen af yasasının yürürlüğe konulmasına yönelik, Londra’dan gelecek cevabı beklerken, Süleymaniye’de Şeyh Mahmud Berzenci liderliğinde Kürt isyanı patlak verdi. Bu isyanın başlamasıyla eş zamanlı olarak, Kürtlere yönelik af yasasının çıkartılacağı haberini duyurma görevi için Noel görevlendirildi.537 Ne var ki, bu bildiri Kürtler üzerinde beklenen tesiri göstermeyecekti. Af yasası duyurulurken, İngilizlerin Süleymaniye Kürtlerini katlettikleri haberi Osmanlı Devleti tarafından mükemmel bir propaganda aracına dönüşecekti. Bu süreçte çaresiz kalan İngiliz yönetimi, Kürtlerin sakinleştirilmesi göreviyle Seyyid Taha’yı devreye sokmak zorunda kalacaktı. Onun Bağdat’a gidişinin Şeyh Mahmud isyanı ile eş zamanlı olması,538 isyanın başka bölgelere de sirayet etme ihtimalinin öngörülmesiyle doğrudan alakalıydı. Seyyid Taha ise İngilizlerin kendisine sunduğu imkanları sonuna

534TNA. AİR. 20/513, Mesopotamian Expeditionary Force, s. 192. 6-239 6-240

535Mustafa Sarı, “Milli Mücadele Başlarında Bir Devlet Adamı Van Valisi Haydar (Vaner) Bey”, History Studies, Vol. 4/1. 2012. s. 453.

536BOA. DH. KMS. 50/3-25, 5 Şubat 1920, Ek. 39-41. 537_{Bell, Mezopotamya Sivil Yönetimi, s. 135-136.} 538TNA. AİR. 20/513, 8 Mart 1920, s. 191. 6-239 6-240

kadar kullanarak, 1919-1921 yılları arasında Kürt çıkarlarını garanti altına alabilmek adına Kürtçülük faaliyetlerine devam edecekti.

Binbaşı Noel araştırma görevine devam ederken, 15 Nisan 1919’da İzmir’in Yunan ordusu tarafından işgali üzerine, Osmanlı Devleti bu durumu Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı şark vilayetlerinde avantaja dönüştürme çalışmalarına hız kazandırdı.539 Noel, İzmir’in işgali ile ilgili gözlemlerini şu sözlerle ifade ediyordu:

… Türkiye-Irak sınırının her iki tarafınını kapsayan Kürdistan’daki itibarımız ve pozisyonumuz olumsuz durumdadır. İzmir’in Yunanlılar tarafından işgaliyle birlikte bizim için tehlike daha da arttı. Amerikan komisyonu kişisel gözlemlerini rapor etmek üzere, sonbaharda Türkiye’ye gönderildi. Üyelerin çoğunluğu Kürdistan’da bir Ermeni ülkesinin kurulmasının mümkün olamayacağı sonucuna vardı. Artık Kürtlere yönelik net bir politika belirlemeliyiz…540

Osmanlı subayları, İzmir’de Yunan ordularının İngilizlerin desteğiyle, Müslümanları kıyımdan geçirdikleri haberini Kürtler arasında arasında oldukça hızlı bir şekilde yaydılar. Halkın, İzmir örneğini Süleymaniye Kürtleriyle kıyaslamaları sağlandı ve eğer fırsat elde edilirse, İngilizlerin işgal edecekleri Kürt yerleşim birimlerine Ermenileri yerleştirecekleri haberi Kürtlerin endişelerinin artmasında etkili oldu.541 Yunan işgali ile yaşanan hadiselerden yola çıkarak, durumu kendileri açısından değerlendiren Kürtlerin, İngilizlere karşı bakış açısı daha da sertleşti. Kürt aşiret ağaları Osmanlı subayları tarafından toplantı yapmak üzere Diyarbakır’a davet edildiler. Yapılan görüşmelerde, Batı Anadolu örneğine paralel bir anlayışla bölgede İngiliz desteğiyle Ermenistan kurulmasının hedeflendiği görüşü üzerinde uzlaşı sağlandı. Binbaşı Noel’in görev için Kürt yerleşim birimlerini gezmesi de İngiltere’nin işgal hazırlığının açık bir delili olarak gösterildi.542 Yunanistan’ın İzmir’i işgal harekâtının şark vilayetlerinde oluşturduğu tepkiyi gözlemleyen Türk yetkililer ve Kürt Kulübü’nün temsilcileri, İtilaf Devletleri’nin Ermenileri tehcirden önce yaşadıkları yerlere geri gönderecekleri ve onları Kürtlerden üstün tutacakları hususunda Kürtleri uyarıyorlardı.543 Ermenilerin böyle bir şans elde etmeleri durumunda geçmişte yaşanan düşmanlıkların etkisiyle Kürtleri katledebilecekleri ihtimali Yunanlıların Anadolu’da giriştiği katliam örnekleriyle bire bir pekiştirliyordu. Bu nedenle Kürtler

539TNA. AİR. 20/513, Mesopotamian Expeditionary Force, Memorandum, Nortern Kurdistan, 8 March 1920.6-239 540TNA. AİR. 20/513, 8 March 1920, s. 191. 6-239

541_{Bell, Mezopotamya Sivil Yönetimi, s. 133.}

542TNA. AİR. 20/513, 8 Mart 1920. s. 191-192. 6-239 6-239 543_{Bell, Mezopotamya Sivil Yönetimi, s. 133.}

İngilizlerin faaliyetlerini büyük bir risk olarak algılamaya başladılar.544 Kürt ağaların Türklerle birlikte ulus devletin kurulması amacına hizmet etmeleri, tarihsel ve sosyo-kültürel bağların yanı sıra, ortak endişeler doğrultusunda da şekillenmekteydi.

Noel, Osmanlı subaylarının İzmir’in işgalini fırsata çevirme çalışmaları kapsamında Kürt liderlere, Osmanlı Devleti’nin işgalden kurtarılmasıyla kendilerinin Kürdistan’da yönetici olacakları sözünün verilmesi gibi bir ihtimalin de söz konusu olduğunu belirtiyordu. Eğer bu nitelikte bir söz verilir ve Kürt talepleri Londra tarafından dikkate alınmamaya devam ederse, bu durum Irak’ta İngiliz varlığının sonunu getirebilirdi.545 O, Kürtlerin Hristiyan egemenliğine girme korkusu yenilmeden, Kürtlerin kazanılamayacağını belirterek, İstanbul İngiliz komiserliğinden Kürtlerin korkularına esir olmalarını engelleyebilecek düzenlemeler yapılmasını önerdi.546 Bu hususta, İngiliz Komiserliği de Binbaşı Noel de ile aynı fikirde olup, Kürt liderlerde Kürdistan’ın kurulacağı izlenimini oluşturabilecek adımların acilen atılmasının faydalı olacağı kanaatindeydi.

Bu süreçte, İngiltere’nin Kürdistan’ın geleceği ile alakalı net bir pozisyon belirlemesi pek mümkün değildi. Noel’in gezisiyle eş zamanlı olarak, Mayıs 1919’da Süleymaniye’de Şeyh Mahmud İsyanı başlamıştı. Kürtlere bir taraftan bağımsızlık sözü verilirken isyanın bastırılması, verilen sözlerin daha ilk aşamada geçerliliğini yitirmesine neden oluyordu. Şeyh Mahmud’un isteklerine olumlu cevap verilmesi durumunda ise Arapların, Nasturilerin, Ermenilerin ve Türklerin İngiliz yönetimine cephe alması İngiliz yönetiminin Irak’taki konumunu fazlasıyla sarsabilirdi. Kürt siyasetinde, Londra’yı endişelendiren esas unsur toplumlararası hassas dengelerdi. Bu nedenle Bağdat İngiliz Yönetimi 1919 yılı boyunca Irak’ta mevcut konumunu korumaya odaklanacak ve 1920 yılından itibaren Kürtlere vermiş olduğu bağımsızlık sözünü hayata geçirmek bir kenara, Kürtleri baskıyla denetim altına alma çabasında olacaktı.

544 TNA. FO. 608/95, No: 18689, Turkey and Middle East-Kurdistan, Reasons For Granting Some Measure of Recognition to Kurdish Aspirations, s. 288.15-94

545TNA. FO. 608/95, No:12306, British High Commisioner Constantinople, 21 Mayıs 1919, s. 163-164. 546_{Bell, Mezopotamya Sivil Yönetimi, s. 134.}