İlkenin Temellendirilmesi ve Bazı Faydaları

Tükenme ilkesinin rasyonelleştirilmesi noktasında, tek başına yeterli olmasa da³²⁸, yayma hakkının tükenmesi ilkesinin arka planında yatan düşüncelerden biri de “ödül teorisi” (“reward theory”) olarak adlandırılan teoridir³²⁹. Bu teoriye göre, eserin ilk defa piyasaya sürülmesi bakımından sahip olduğu tekel yetkisi sayesinde hak sahibi, yaratıcılığının ödülünü ve eserin ekonomik karşılığını elde etme imkanına sahiptir³³⁰. Dolayısıyla kendi ekonomik menfaatlerini gözetme konusunda bir imkana sahip olan hak sahibinin, eseri bir defa kendi rızası ile dolaşıma sokması ile birlikte artık eserin takip eden devrilerinde söz sahibi olmaması gerekir³³¹. Bununla birlikte, ödül teorisine ek olarak, ilkenin uygulanması ile ortaya çıkan bazı olumlu sonuçlar tükenme ilkesinin temellendirilmesi açısından önem arz etmektedir. Bu bağlamda ilkenin uygulanması ile elde edilecek bu olumlu sonuçlardan bazılarının, bir başka ifadeyle ilkenin faydalarının anılmasında yarar vardır.

Genel olarak hakkın tükenmesi ilkesi bakımından yukarıda açıklanmaya çalışılan denge işlevi aynı zamanda eser sahibinin yayma hakkının tükenmesi bakımından da geçerlidir. Bir başka ifadeyle yayma hakkının tükenmesi ilkesi esas olarak, eser sahiplerinin yaratıcı faaliyetleri üzerindeki menfaatleri ile, eser nüshasının mülkiyetini edinen kullanıcıların mülkiyet hakkına ilişkin menfaatleri arasında bir denge işlevi görmektedir. Tükenme ilkesini rasyonelleştiren bu denge işlevinin yanı sıra, eser sahibinin yayma hakkının tükenmesi ilkesinin değişik açılardan faydalarının olduğunu söyleyebilmek mümkündür³³².

Her şeyden önce yayma hakkının tükenmesi ilkesi hak sahibinin, eserin aslının ya da nüshasının takip eden dolaşımlarında söz sahibi olmasını engelleyerek, ikinci el

328 Bu değerlendirme için bkz. Aksu, 2016, s. 7.

329 Puig, s. 162; Aksu, 2016, s. 7.

330 Puig, s. 162; Aksu, 2016, s. 7.

331 Öztan, Fikir ve Sanat Eserleri, s. 372.

332 Tükenme ilkesinin faydaları hakkında detaylı bilgiler için bkz. Perzanowski/Schultz, Digital Exhaustion, s. 892-901; Reese, The First Sale Doctrine, s. 585-610; Puig, s. 160-163.

piyasasının oluşmasında önemli bir rol üstlenmektedir³³³. İkinci el piyasası ise gerek mali gerekse coğrafi açıdan toplumun eserlere erişimini artırarak³³⁴ ekonomik, sosyal ve kültürel hayatın gelişimine önemli katkılar sağlar. Şöyle ki, ikinci el piyasalarında yer alan ve daha önce bir başkasına ait olan ürünlerin, ürünün birincil piyasasından daha ucuz bir fiyata satılması³³⁵, ekonomik olarak zayıf konumda bulunan toplum katmanlarının da esere erişimini mümkün hale getirir³³⁶. Böylece ürünün tüketici kitlesi de artarak ürün daha geniş bir coğrafyada takip eden dolaşımlara konu olabilecektir. Bununla birlikte ikinci el piyasalarının varlığı, eserlerin birincil piyasalarının bu piyasalar ile rekabet etmesini de sağlayarak hak sahiplerini eserlerini geliştirmeye ve güncellemeye teşvik edecektir³³⁷. Bu açıdan, ikinci el piyasalarında yer alan daha az içeriğe sahip ve daha az kaliteli kopyalar ile rekabet etmesi amacıyla, orijinal piyasada, hak sahiplerinin eserlerini yeni versiyonları ile sürüme çıkardıkları da gözlemlenmektedir³³⁸.

Yine yayma hakkının tükenmesi ilkesi, eserlerin piyasada takip eden dolaşımlarını sağlayarak, hak sahibi tarafından piyasadan çeşitli nedenlerle³³⁹ geri çekilmiş eserlere toplumun erişimini garantileyecektir³⁴⁰. İkinci el piyasalarının varlığı, piyasadan çekilen eserlerin, hak sahibinden bağımsız bir şekilde, toplum üyeleri arasında el değiştirmesinin

333 Puig, s. 160; Rub, Guy A.: “Rebalancing Copyright Exhaustion”, ELJ 2015, C. 64, S. 3, s. 780.

334 Perzanowski/Schultz, Digital Exhaustion, s. 894. Örneğin; e-Bay gibi tüketiciler arası ikinci el işlemleri kolaylaştıran internet siteleri, ekonomik açıdan ürünün orijinal fiyatını veremeyen, coğrafi açıdan ise ürüne erişimi veya ürün ile karşılaşması mümkün olmayan ya da ürün ile daha önce hiç karşılaşmamış toplum üyelerinin tek tık ile ilgili ürünü satın alarak bu üründen faydalanabilmelerini sağlayacaktır.

https://www.ebay.com/.

335 Reese, The First Sale Doctrine, s. 586.

336 Aksu, 2016, s. 7.

337 Perzanowski/Schultz, Digital Exhaustion, s. 897; Puig, s. 160.

338 Puig, s. 160. Tükenme ilkesi tüketicilerin, eserlerin güncellenerek ve geliştirilerek piyasaya sunulan yeni versiyonlarını satın almalarını da kolaylaştıracaktır. Bir başka ifadeyle tükenme ilkesi, tüketicilerin satın alma gücünü artırmaktadır. Şöyle ki, ikinci el piyasalarının varlığı sayesinde kendisine ait eski ürünü satma imkanına sahip tüketicilerin, eserin yeni versiyonu için ödeyecekleri bedel, pratikte, eski ürünün ikinci el satışından elde edilen bedelin, ürünün orijinal versiyonunun bedelinden çıkarılması ile elde edilecek değerdir. Böylece, tüketiciler pratik olarak ödeyecekleri daha düşük bedel ile, hak sahibi tarafından piyasaya sunulan ürünleri satın almaya teşvik edilecekler ve ürünün orijinal piyasasına da katkı sağlayacaklardır. Bu konuda bkz. Reese, First Sale Doctrine, s. 587.

339 Örneğin, eser ticari nedenlerle hak sahibi tarafından ya da politik veya kültürel nedenlerle birtakım baskılar sonucunda piyasadan çekilmiş olabilir. Bkz. Perzanowski/Schultz, Digital Exhaustion, s. 895.

340 Puig, s. 161; Perzanowski/Schultz, Digital Exhaustion, s. 895; Reese, First Sale Doctrine, s. 594; Rub, s. 783.

devam etmesine imkân sağlayarak kültürel mirasın korunmasına katkıda bulunacaktır³⁴¹. Özellikle geleneksel eserler, toplumun kültürel tarihinin önemli bir parçasını oluşturduğundan, bu şekilde bir korumanın sosyal açılardan faydaları ise yadsınamaz³⁴².

Bir diğer fayda ise, ilkenin tüketici gizliliğini sağlamasıdır³⁴³. Şöyle ki; tükenme ilkesinin yokluğu durumunda tüketicilerin, her bir işlem için hak sahibinden izin almaları zorunluluğu, hak sahibinin ilgili eserin dolaşımlarının takibini yapabilmesi ve her bir hukuki işlemin taraflarından haberdar olabilmesine yol açacaktır³⁴⁴. Bu durum ise özellikle tartışmalı ve rahatsız edici içeriklere sahip eserlerin el değiştirmesi esnasında, tüketicilerin özel hayatının gizliliğini ihlal edebilecektir³⁴⁵. Tükenme ilkesinin kabulü ise, ilgili eser üzerinde hak sahibinin rızası olmaksızın hukuki işlemler yapabilmelerini sağlayarak tüketicilerin özel hayatını ve gizliliğini koruma altına almaktadır.

Tükenme ilkesi ayrıca kopya sahibinin eseri serbestçe ve dilediği fiyata satmasını garantileyerek işlem maliyetlerini de azaltmaktadır³⁴⁶. Nitekim, tükenme ilkesinin kabul edilmemesi durumunda; kopya sahibinin eseri ikinci el piyasalarda satabilmesi hak sahibinin rızasına bağlı olacak, kopya sahibinin lisans veya izin konusunda hak sahibi ile müzakere etmesi zorunluluğu ise yeni işlem maliyetlerini ortaya çıkarabilecektir³⁴⁷.

Bununla birlikte, tükenme ilkesi sonucu eser nüshasının serbestçe devredilebilmesi tüketiciler açısından hukuki işlem güvenliğini de sağlar³⁴⁸. Tükenme ilkesinin yokluğu durumunda hak sahibinin, eserin takip eden devirlerini kontrol altında tutabilmesi ticari hayatta gereksiz yere güçlük yaratır³⁴⁹. Böyle bir durumda ilgili eserin takip eden devirleri her durumda üçlü bir ilişkiyi gerektirecektir³⁵⁰. Oysa, hak sahibi ilk

341 Bu konuda verilen bazı somut örnekler için bkz. Reese, First Sale Doctrine, s. 592 vd.

342 Puig, s. 161; Perzanowski/Schultz, Digital Exhaustion, s. 895.

343 Perzanowski/Schultz, Digital Exhaustion, s. 896; Rub, s. 785.

344 Perzanowski/Schultz, Digital Exhaustion, s. 896.

345 Puig, s. 161; Perzanowski/Schultz, s. 896.

346 Puig, s. 161.

347 Puig, s. 161.

348 Aksu, 2016, s. 7.

349 Öztan, Fikir ve Sanat Eserleri, s. 368.

350 Aksu, 2016, s. 7.

defa piyasaya sunma işlemi ile eserin parasal karşılığını gözetmiş ve kendi ekonomik menfaatlerini de korumuştur³⁵¹. Dolayısıyla artık bu andan itibaren, ticari hayatın ve tüketicilerin menfaatleri gereği eserin takip eden dolaşımları serbest bırakılmalıdır³⁵².

3. Coğrafi Alana Göre Tükenme İlkesinin Türleri