TAR‹HSEL GEL‹fi‹M

Sosyal güvenlik sisteminin oluflumunu haz›rlayan ön flartlar›n bilinmesi, siste-min kendisinin “özümlenmesi” için bir mihenk tafl›d›r (GÜZEL, OKUR, 15.). Bu nokta da, sosyal güvenlik sis-teminin tarihi geliflimini akla getirmek-tedir. Sosyal güvenli¤in geliflimi farkl›

devrelere ayr›larak incelenebilir:

Tarihi serüven içinde sosyal güvenli¤i bir “fikri ve zihni kavram” ve iflçi s›-n›f›n›n do¤uflu ekseninde sanayi

devri-mi öncesi ve sanayi devridevri-mi sonras› di-ye iki döneme ay›rmak (ALPER, Ta-sarruf 18; Sosyal Bilimler Ansiklo-pedisi, Yusuf ALPER, (Sosyal Gü-venlik) C:3, 454-455) mümkündür.

Sosyal güvenli¤i bir “sistem” olarak 1880’lerde Almanya’da sosyal sigorta-lar›n varl›¤›yla bafllayan dönem ve Bi-rinci Dünya Savafl› sonras› dönem ola-rak iki devreye (GÜZEL, OKUR, 16) ay›rmak mümkündür. Baflka tas-nifler de mümkündür. Özellikle ilk si-gorta kurulufllar›na var›ncaya kadar sosyal güvenli¤in tarihsel geliflimi 4 te-mel aflamadan bahsedilebilir. Bunlar, ilk ça¤, orta ça¤, sanayi devrimi ve ilk sigorta kurulufllar› dönemleridir (D‹L‹K, 41).

Bu tasnifler d›flnda sosyal güvenli¤in sanayi devriminden sonra geçirdi¤i aflamalar› dört ana grupta incelemek de mümkündür (ALPER, Tasarruf, 9;

TÜS‹AD, 28-31).

1. Sanayi devriminin ortaya ç›kartt›¤›

çok a¤›r olumsuz etkilerini ortadan kald›rmaya yönelik gönüllü kuruluflla-r›n, arkadafl gruplar›n›n, ferdi sorumlu-luk ile fertlerin ve devletin fakirlere transferlerinin bulundu¤u Paternalis-tik Dönem (1850-1880). (Ayn› flekilde Sanayi Devriminden önceki döneme de paternalistik devir denir).

2. Finansmana katk› ile zorunlulu¤un ifllerlik kazanarak çal›flanlarla aileleri-ne muhtelif risklere karfl› koruma geti-rilmeye çal›fl›ld›¤› sosyal sigorta dö-nemi (1880-1945)

3. Gelirin süreklili¤ine ve hayat stan-dard›n›n yükseltilmesine yönelik kamu

otorite harcamalar›n yo¤unlaflt›¤› ve genellik prensibinin uygulama alan›

bulmaya çal›flt›¤› refah dönemi (1945-1974)

4. Sosyal güvenlik sisteminin krize dö-nüfltü¤ü, mevcut sistemlerin toplumun ihtiyaçlar›na cevap vermez hale

geldi-¤i ve yeniden yap›lanma aray›fllar›n hüküm sürdürdü¤ü dönem (1975 ve sonras›).

Hemen belirtilmelidir ki, ikinci ve üçüncü dönemler bugünkü anlamda sosyal güvenlik sisteminin flekillendi¤i dönemler olmufltur.

‹lk dönemde fertlerin, topluluklar›n ve hatta devletin paternalistik bir anlay›fl-la gerçeklefltirdi¤i gelir transferleri ile sa¤lanan sosyal güvenlik garantisi, sa-nayi devriminin ortaya ç›kartt›¤› yeni sosyal yap›n›n sosyal güvenlik ihtiyaç-lar›na cevap vermede yetersiz kalm›fl-t›r.

1880’lerde Prens B‹SMARCK ile bafl-layan ikinci dönemde sosyal sigortalar sosyal güvenlik alan›ndan önemli bir müessese olarak ön plana geçmifltir.

Bu dönemdeki geliflmeler çal›flma ha-yat›nda sosyal sigortalar› sosyal gü-venlik sistemlerinin temel kurumu ha-line getirmifltir.

Belirtilmelidir ki, bu dönemde özellik-lede 1900-1920’li y›llarda insanlar›n yatacak evler bulamad›klar›ndan kili-seler de uyumak zorunda kalmalar›, aç, iflsiz ve bafl›bofl dolaflmalar› ile y›k›l-m›fl ailelerin boy göstermifl olmalar›, sosyal güvenli¤inin gelifliminde önem-li etkenler olarak ortaya ç›km›flt›r (PERKINS, 1-9).

Sosyal güvenlik sistemlerinin en par-lak devrini oluflturan üçüncü dönemde ise, bafl›nda iki dünya savafl› geçmifl olan dünya, özellikle 1950’lilerden sonra refah devleti anlay›fl›, sosyal gü-venlik sisteminde önemli geliflmelere yol açm›flt›r (BURNS, 1-5).

Ayn› flekilde ‹kinci Dünya Savafl›’ndan sonra özellikle nüfus art›fl›, aile yap›-s›ndaki de¤iflim ve do¤um oran›n›n azalmas› sosyal güvenlik sisteminin ol-gunlaflmas›nda önemli ö¤eler olarak ortaya ç›km›fllard›r (GAUMN‹TZ, 13;

FULTZ,.1-9).

Bu arada sosyal sigortalar güçlenirken, yetersiz kald›¤› alanlarda, özellikle ai-leye yönelik politikalarla kamu sosyal güvenlik harcamalar› devreye girmeye bafllam›flt›r. Bu dönemde devletin sos-yal güvenlik harcamalar›, sossos-yal sigor-talar›n harcamalar›ndan daha h›zl› art›fl göstermifltir. Ancak bir bütün olarak sosyal güvenlik sistemi incelendi¤in-de, geliflmifl ve geliflmekte olan ülkele-rin ço¤unda sosyal sigortalar›n hakim ve vazgeçilmez sosyal güvenlik ku-rumlar› olarak tercihi görülmektedir.

Özetle, sosyal sigortalar genel; kamu harcamalar› yoluyla sosyal güvenlik garantisini sa¤lamak ise istisnai uygu-lama olarak ortaya ç›km›flt›r

Bu üçüncü dönemde sosyal güvenlik alan›nda önemli baflar›lar elde edilmifl-tir (TÜS‹AD,29).

• Sosyal güvenlik, modern hayat›n vaz-geçilemez bir faktörü olarak kabul edilmifl, bu kabulün hukuki altyap›s›

haz›rlanm›flt›r.

• Baflta ba¤›ml›lar olmak üzere nüfu-sun önemli bir kesimi sosyal güvenlik kapsam›na al›nm›flt›r.

• Kapsama al›nan risklerde bir geniflle-me sa¤lanm›flt›r.

• Sosyal güvenlik ivazlar›n›n seviyele-rinde de bir geliflme söz konusudur.

Ödeme süreleri uzat›lm›flt›r. Nakdi ivazlar›n enflasyona karfl› korunmas›n›

sa¤lamak üzere ayl›klar›n endekslen-mesi yoluna gidilmifltir.

• Sosyal güvenlik ivazlar›na hak ka-zanma flartlar›n›n hafifletilmesi yoluna gidilmifltir.

• Özellikle düflük gelirli gruplar düflü-nülerek, sigortac›l›k anlay›fl›n›n ötesin-de karfl›l›ks›z sosyal güvenlik garantisi sa¤lama yoluna gidilmifltir.

• ‹nsanl›k için katlan›lamaz bir durum olan fakirlik problemi ile mücadelede önemli ad›mlar at›lm›fl, mesafeler al›n-m›flt›r.

1975’li y›llardan sonra sosyal güvenlik sistemi krize dönüflmüfl, (bu krizde özellikle 1970’li y›llarda önemli bir boyutlara ulaflm›fl iflsizli¤in büyük bir rolü bulunmaktad›r. ‹LO, Unemplo-yed, 15-16.; DAV‹DS and W‹LSON, 1-3.) mevcut sistemler toplumun ihti-yaçlar›na cevap veremez hale elmifl ve yeniden yap›lanma aray›fllar› bafl gös-termifltir (FROOMK‹N,1). An›lan dönemde sosyal güvenlik sisteminin baflar›s›z kald›¤›na iliflkin tezler ileri sürülmüfltür. Bu ba¤lamda sosyal gü-venlik sistemi, amac› olan insan›, yafla-d›¤› sürece yeterli korumaya kavufltur-ma hedefini gerçeklefltiremedi¤i gibi,

“bbüyük kaynak tahsislerine ra¤men

fakirlik problemini çözmede baflar›-s›z kalm›flt›r”(TALAS,Politik Ta-rih,3).

Ayn› flekilde sosyal güvenli¤inde ihti-yac› olup ayn› durumda bulunan herke-se eflit davran›lmas› gerekti¤i prensibi-nin aksine, kazanma gücünün kayb›na göre farkl› ivaz verilmesi de elefltiril-mektedir.

Yine benzeri flekilde sosyal güvenlik sistemin erkekler taraf›ndan erkeklerin ihtiyaçlar› dikkate al›narak

düzenlendi-¤i, toplumun kad›na yükledi¤i sorum-luluklar› yeteri kadar kavrayamad›¤›

iddias›yla da tenkit edilmektedir.

Ayr›ca, sosyal güvenlik sisteminde sa¤l›k hizmetleri teflvik edilirken, ko-ruyucu hizmetlere daha az önem veril-di¤i, evde tedavi olabilecek insanlar›n sa¤l›k kurumlar›na yat›r›larak sosyal problemlerin t›bbilefltirildi¤i ve sa¤l›k-la ilgili meselelerde ferdi sorumluluk al›nmas›n›n engelledi¤i de elefltirilen konular aras›ndad›r.

Sosyal güvenli¤e iliflkin olarak yönelti-len tenkitler 3 noktada toplanabilir:

(‹‹LLOO,, 21 Yüzy›la Do¤ru, 6).

Bu tenkitlerin birincisini, sosyal gü-venli¤in fakirlerin ihtiyaçlar›n› karfl›la-mada baflar›s›z kald›¤›n› iddia eden ideolojik görüfller oluflturmaktad›r.

‹kinci tenkit ise, baz› ülkelerde sosyal güvenli¤in temel prensiplerine ve ilke-lerine ayk›r› tutumlar›na yöneliktir.

Üçüncü tenkit ise, bir çok ülkenin da-ha uzun süre iktisadi büyümenin sa¤la-yaca¤› imkanlar›n ötesinde sosyal gü-venlik kapsam›n› gelifltiremeyecekleri, halihaz›rda da bunlar›n reel nakdi

ivaz-lardaki art›fl› dolays› ile alt›ndan kalka-mayacaklar› bir yük alt›nda bulunduk-lar› iddias›d›r (SÖZER, 46).

Ayn› flekilde günümüzde, sosyal gü-venlik sisteminin maliyetini art›c› ge-liflmeler de söz konusudur

(CLAGUE, 1-12; APFEL, 1-5).

Bunlar;

• Programlar›n geliflmesi ve olgunlafl-mas›,

• Sosyal ve demografik de¤ifliklikler (özellikle sanayileflmifl ülkelerde yafll›

nüfus art›fl›, bunlar›n sa¤l›k masraflar›-n›n art›fl›),

• Faydalanan bafl›na düflen sa¤l›k hiz-metlerinin maliyetindeki art›fllar.

Burada, dünyadaki sosyal güvenlik sis-teminin tarihi geliflimi; sanayi devrimi öncesi ve sanayi devrimi sonras› diye iki ana dönem olarak incelenecektir.