UYGULAMALARININ KARfiILAfiTIRILMASI
1. Türkiye’de Paradan S›f›r Atma Uygulamas›
2.2. Brezilya, ‹srail, Bolivya Ve
‹zlanda Uygulamalar›
1960 y›l›ndan beri uygulad›¤› çeflitli ekonomik programlar ile aray›fl içinde olan Brezilya, 6 defa paras›ndan s›f›r atma uygulamas›n› gerçeklefltirmifltir.
1986 Cruzado, 1987 Bresser, 1989 Summer, 1990 Collor ad› verilen ve kur fiyat ve ücretleri donduran planla-r›n ard›ndan 1992 y›l›nda da reel faiz-lerin düflürülmesini hedefleyen, IMF stand-by anlaflmas› kapsam›nda yeni bir program haz›rlanm›flt›r, ancak para-sal ve mali disiplinin tam olarak sa¤la-namad›¤› bu programlar›n ömürleri k›-sa olmufl ve enflasyon daha yüksek oranlarda geri dönmüfltür.13
Paradan s›f›r at›lmas›n› takip eden dö-nemde Brezilya ekonomisinin büyüme performans›nda küçük ölçekli gerile-meler görülmüfltür. Benzer bir e¤ilim cari ifllemler dengesinde de gözlen-mektedir. Yeni paraya geçmeden önce-ki dönemde hemen hemen dengede gö-rünen cari ifllemler hesab›, 1994 sonra-s›nda bozulma trendi göstermekte-dir. Bolivya, paradan 6 s›f›r atma kara-r›n› 1987 y›l›nda bu s›k› para politikas›
uygulamas› ile uyumlu bir biçimde gerçeklefltirmifltir. Bolivya’n›n temel makroekonomik göstergelerine bak›l-d›¤›nda, ekonomik büyüme perfor-mans›n›n 1987 y›l› sonras›nda göreli olarak düzelme e¤ilimine girdi¤i söy-lenebilir. Hiper-enflasyon döneminde negatif olan reel faizler, enflasyondaki
düflüfl ile birlikte pozitife dönmüfl ve yüzde 20-40 aral›¤›nda bir dalgalanma göstermifltir. Cari ifllemler dengesi ise yeni paraya geçilmesinin ard›ndan dü-zelme e¤ilimindedir. Reel döviz kuru ise paradan s›f›r at›lmas› ile birlikte normal bir düzeye (yani 100 endeks de¤erine) yaklaflarak sonraki y›llarda fazla bir dalgalanma göstermemifltir.14
‹srail’de istikrar program›na baflland›k-tan k›sa bir süre sonra para reformu gerçeklefltirilmifltir. ‹srail de ülke eko-nomisi içindeki tüm fiyatlar sabitlen-mifl ve kamuya yönelik transfer harca-malar› durdurulmufltur. Kamu oyunun da deste¤ini alan program d›fl yard›m-larla da desteklenmifltir. Program›n uy-gulamaya bafllamas›yla ayl›k enflasyon oran› % 15 seviyesinden % 3.8 e geri-lemifltir.
‹zlanda’da, paradan s›f›r atma deneyi-mi ciddi bir para politikas› ile birlikte uygulanmam›fl, bu nedenlerle bafllarda pek ifllevsel olmam›flt›r. Ancak 1983 sonras› para arz› büyüme h›z›ndaki h›zl› düflüfl, 90’l› y›llar›n bafl›nda tek haneli enflasyon rakamlar›na ulafl›la-bilmesini sa¤lam›flt›r. ‹zlanda deneyi-minden ç›kan sonuç, di¤er paradan s›-f›r atma deneyimlerinin sonuçlar›ndan aç›k bir farkl›l›k göstermektedir. ‹zlan-da’da enflasyonun kontrol alt›na al›na-bilmesi, paradan s›f›r atma iflleminin oldukça sonras›nda gerçekleflmifl-tir. Bu süreçte baz› makroekonomik de¤iflkenlerin seyri incelendi¤inde
13 Bursa Ekonomi Dergisi, " 49 Ülke Paras›ndan S›f›r Att› ", Temmuz 2004, sy 29 . 14 Zafer Ça¤layan; "Yeni Türk Liras›’na Geçifl " www.aso.org.tr/baskan/meclisEkim2002.
ekonomik büyüme performans›nda bir zay›flama, cari ifllemlerde de küçük de olsa bir bozulma oldu¤u söylenebilir.
Ekonomik büyüme performans›ndaki yavafllaman›n s›k› para politikas›n›n bir sonucu oldu¤u düflünülebilir. Reel döviz kuru endeksi, öncesi ile k›yas-land›¤›nda, bir azal›fl trendi gösterirken reel faizler negatiften pozitife dönmüfl ve yüzde 10 dolay›nda dar bir bant içinde dalgalanma göstermektedir.
Paras›ndan s›f›r atma yoluyla para ope-rasyonu yapan ülkeler incelendi¤inde;
Enflasyon kontrol alt›na al›nmaz ise para operasyonundan istenen sonuçlara ulafl›lamad›¤› kesindir. Bu durumda ulusal banknotlar tekrar bol s›f›rl› kü-pürlere dönüflmektedir, özellikle mer-kez bankalar› kredibilitelerini kaybet-mekte ve enflasyona karfl› verilen mü-cadele bofla ç›kmaktad›r..
Bu nedenle istikrar program›n›n belirli bir aflamas› geçirilip, istikrar program›-n›n enflasyon üzerinde olumlu etkileri ortaya ç›kt›ktan sonra s›f›r at›lmas› uy-gulamas› tavsiye edilen yöntemdir.
Para operasyonu sonras›nda temel makroekonomik göstergelerde ortaya ç›kan geliflmeler farkl›l›k göstermekte, dolay›s› ile ülke deneyimlerinden ortak bir sonuç ç›karmak pek mümkün olma-maktad›r. Bununla birlikte enflasyon oranlar› y›ll›k bazda operasyon sonra-s›nda hemen hemen her uygulamada düflüfl göstermifltir. Dolay›s› ile para operasyonunun, yuvarlama nedeniyle
çok k›sa vadede bile, tart›flmal›, enflas-yonu art›r›c› etkisi, bir y›l içerisinde ortadan kaybolmakta, tam tersine iyi uyguland›¤›nda enflasyonun düflmesi-ne nispi de olsa katk›da bulundu¤u gö-rülmüfltür. 15
Arjantin ve Brezilya gibi uygulaman›n gerekli reformlarla desteklenmedi¤i ve baflar›s›zl›kla sonuçland›¤› ülkelerde bir süre sonra paradan tekrar s›f›r atma ihtiyac› ortaya ç›km›flt›r.
Örnekler incelendi¤inde Türkiye’de gerçeklefltirme haz›rl›klar› devam eden s›f›r atma operasyonlar›n›n baz› avan-tajlar› söz konusudur. Uygulaman›n baflar›s›n› artt›rabilecek olan söz konu-su avantajlar flöyle s›ralanabilir;
• Yeni bir para birimine geçiflin s›k›nt›-lar›n›n en az olaca¤› model s›f›r atma modelidir.
• Eski parayla ifllem yap›lmas›nda de-vaml›l›k nedeniyle de¤iflimde problem olmayacakt›r.
• Yüksek enflasyon nedeniyle daha ön-ceki zihinden endeksleme ve yeni teda-vüle ç›kan paraya al›flkanl›k
deneyimi mevcuttur.
• Enflasyonun düflüfl trendinde olmas›
nedeniyle zamanlama do¤rudur.
• Bir istikrar program› ile birlikte yürü-tülmektedir, devam› niteli¤indedir.16
15 Zafer Ça¤layan; age.
16 Timurhan, Gür; Yeni Türk Liras›na Geçifl, ASO, May›s 2004,sy 7.
Yararlan›lan Kaynaklar
1.Bursa Ekonomi, Bursa Sanayi Ve Tica ret Odas› Ayl›k Yay›n› _Yeniden Kurufl lu Dönem_ Merkez Bankas› Baflkan Yrd fiükrü B‹NAY ile söylefli,Temmuz 2004.
2.Bursa Ekonomi Dergisi, “49 Ülke Para s›ndan S›f›r Att›“, Temmuz 2004, sy 29.
3.Ça¤layan, Zafer; “Yeni Türk Liras›’na Geçifl “
4. Gür,Timurhan, ;” Yeni Türk Liras›na Geçifl “, ASO, May›s 2000.
www.aso.org.tr/baskan/mecli Ekim 2002.
5.IMF (2003), International Financial Statistics, Data Set .
6.IMF Çal›flma Raporu, Mart 1995.
7.Keyder, N. (2002), “Money: Theory, Policy, Application”, Seçkin Yay›nc›l›k, 5. Edition, Ankara
8.Mishkin Frederic,;. The Dangers of Exchange-Rate Pegging in Emerging-Market Countries”, International Finance, 1998
9.MRI Bankers Guide To Foreign Currecy).
10.Okay, Mustafa; “Yeni Türk Liras›
(YTL) Projesi” , Bilgilendirme Toplant›s›, 14.May›s 2004, ‹ST.
http://www.ytl.gen.tr 22.09.2004.
11.Pastor JR and C. Wise ; “Stabilization and its Discontents: Argentina’s Eco nomic Restructuring in the 1990s” , March 1999.
İSMMMO Yayın Organı 9 2 Mali ÇÖZÜM - 68