Arapça’da
ﺐﻄﺧ
(hataba) kökünden gelen hitap kelimesi927, sözü birine veya birilerine yöneltme, seslenme anlamlarına gelir928. Kur’an da, genel olarak insanlığa hitap eden ilahi bir kitaptır; fakat muhatapları bağlama göre değişebilmektedir. Kur’an’da sözün gidişatındaki muhataplarla ilgilenen Kur’an ilmine hitâbü’l-Kur’ân denir.
Kur’an’ı doğru ve tam anlamanın ve yorumlamanın ilk ve kaçınılmaz şartı, onun üslubunu iyi bilmektir. Anlatıma ilişkin pek çok ayrıntı ve incelik, çoğu zaman üslupta gizlenmiştir929. Kur’an’ın kullandığı hitap şekilleri de, onun kendine özgü üslup özelliklerindendir930. Bu Kur’an ilmi yeterince bilinmediği zaman fıkıhla ilgili konularda yanlış çıkarımlar yapmak, inançla ilgili konularda menfî düşüncelere sapmak ve Kur’an’da gramer hatası olduğu zannına kapılmak gibi hatalara düşmek mümkündür931. Örneğin “Ey Musa! Sizin Rabbiniz kim?”932 ayetinde gramer yanlışı olduğu zannına varılabilir; ama burada birinci tekil şahsa hitap edilse de muhatap iki kişidir933. Yine “Ey Peygamber, kadınlarınızı boşadığınızda…”934 ayetinin muhatabının sadece Hz. Peygamber (s.a.v.) olduğunu ve boşanmayla ilgili bazı hükümlerin ondan başkasını bağlamadığını söylemek yanlış bir yorumdur. Çünkü burada hitap hususi, hüküm umumidir935.
1. Niceliği İtibariyle Kur’an’daki Hitap Türleri
Kur’an’daki hitaplar, muhatapların sayıları dikkate alındığında genel olarak üçe ayrılmaktadır936: a. Hz. Peygamber’e (s.a.v.) yapılan hitaplar, b. Hz.
927 Halil b. Ahmed, IV, 222; İbn Manzûr, I, 360; Zebîdî, II, 370. 928 Parlatır ve diğerleri, I, 999.
929 Divlekçi, s. 158.
930 Mehmet Paçacı, Kur’an’a Giriş, İslam Araştırmaları Merkezi Yayınları, İstanbul, 2006, s. 92. 931 Divlekçi, s. 159.
932 “ﻰَﺳﻮُﻣ ﺎَﻳ ﺎَﻤُﻜﱡﺑَر ْﻦَﻤَﻓ” (Tâhâ 20/49). 933 Zerkeşî, II, 240; Suyûtî, İtkân, II, 23. 934 “…َءﺎَﺴﱢﻨﻟا ُﻢُﺘْﻘﱠﻠَﻃ اَذِإ ﱡﻲِﺒﱠﻨﻟا ﺎَﻬﱡﻳَأ ﺎَﻳ” (Talak 65/1). 935 Zerkeşî, II, 218; Suyûtî, İtkân, II, 20. 936 Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 192.
163 Peygamber’den (s.a.v.) başkasına yapılan hitaplar, c. Her ikisine birden yapılan hitaplar937. Kurtubî ise, Kur’an’da yer alan bu hitap çeşitlerini, Tevbe Sûresi 103. ayetinin938 tefsiri altında şöyle işlemiştir939:
a. Hz. Peygamber’e (s.a.v.) has olan hitaplar: Müfessir bu hitap çeşidine, “Gecenin bir kısmında da sana has nafile olmak üzere onunla (Kur’an ile) gece namazı kıl”940 ve “Ey Peygamber, sana mehirlerini verdiğin eşlerini, Allah’ın savaşta sana ganimet olarak verdiği cariyelerini, seninle beraber hicret eden amcanın, halanın, dayının ve teyzenin kızlarını helal kıldık. Eğer peygamber kendisiyle evlenmek isterse, kendisini mihirsiz olarak peygambere bağışlayan herhangi bir mümin kadını da inananlara değil de sadece sana helal kıldık. Sana bir sıkıntı olmaması için, Biz eşleri ve cariyeleri hakkında onlara neyi farz kıldığımızı kesinlikle biliyoruz. Allah çok bağışlayıcı ve merhametlidir”941 ayetini örnek vermiş ve buralarda lâfzen veya manen Hz. Peygamber’den (s.a.v.) başkasına hitap edilmediğini belirtmiştir.
b. Lafzen Hz. Peygamber’e (s.a.v.) has olan ama manen ve fiilen bütün ümmete yönelik olan hitaplar: Müfessir, şu ayetleri burada konuya misal olarak sunmuştur: “Güneşin batmasından, gecenin karanlığına kadar namazı dosdoğru kıl”942, “Kur’an’ı okuyacağın zaman o kovulmuş şeytandan Allah’a sığın”943, “Cephede onların arasında bulunup namaz kıldırdığında, onlardan bir grubu silahlı olarak seninle namaza dursun. Onlar secdeye vardıklarında, ötekiler arkanızda beklesinler. Ardından namazı kılmayan diğer grup da tedbirli ve silahlı olarak gelsin, seninle birlikte namazlarını kılsınlar”944, “Ey Peygamber, Allah’tan kork,
937 Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 192.
938 “Onların mallarından, kendilerini temizleyeceğin ve arındıracağın bir sadaka al ve onlara dua et.
Zira senin duan onlara güvendir. Allah her şeyi işitir ve bilir/ ْﻢِﻬﻴﱢآَﺰُﺗَو ْﻢُهُﺮﱢﻬَﻄُﺗ ًﺔَﻗَﺪَﺻ ْﻢِﻬِﻟاَﻮْﻣَأ ْﻦِﻣ ْﺬُﺧ
ٌﻢﻴِﻠَﻋ ٌﻊﻴِﻤَﺳ ُﻪﱠﻠﻟاَو ْﻢُﻬَﻟ ٌﻦَﻜَﺳ َﻚَﺗﺎَﻠَﺻ ﱠنِإ ْﻢِﻬْﻴَﻠَﻋ ﱢﻞَﺻَو ﺎَﻬِﺑ” (Tevbe 9/103). 939 Kurtubî, IV, 563. 940 “َﻚَﻟ ًﺔَﻠِﻓﺎَﻧ ِﻪِﺑ ْﺪﱠﺠَﻬَﺘَﻓ ِﻞْﻴﱠﻠﻟا َﻦِﻣَو” (İsra 17/79). 941 “ َﻚﱢﻤَﻋ ِتﺎَﻨَﺑَو َﻚْﻴَﻠَﻋ ُﻪﱠﻠﻟا َءﺎَﻓَأ ﺎﱠﻤِﻣ َﻚُﻨﻴِﻤَﻳ ْﺖَﻜَﻠَﻣ ﺎَﻣَو ﱠﻦُهَرﻮُﺟَأ َﺖْﻴَﺗﺁ ﻲِﺗﺎﱠﻠﻟا َﻚَﺟاَوْزَأ َﻚَﻟ ﺎَﻨْﻠَﻠْﺣَأ ﺎﱠﻧِإ ﱡﻲِﺒﱠﻨﻟا ﺎَﻬﱡﻳَأ ﺎَﻳ ﺎَﺧ ِتﺎَﻨَﺑَو َﻚِﻟﺎَﺧ ِتﺎَﻨَﺑَو َﻚِﺗﺎﱠﻤَﻋ ِتﺎَﻨَﺑَو َداَرَأ ْنِإ ﱢﻲِﺒﱠﻨﻠِﻟ ﺎَﻬَﺴْﻔَﻧ ْﺖَﺒَهَو ْنِإ ًﺔَﻨِﻣْﺆُﻣ ًةَأَﺮْﻣاَو َﻚَﻌَﻣ َنْﺮَﺟﺎَه ﻲِﺗﺎﱠﻠﻟا َﻚِﺗﺎَﻟ ْﻳَأ ْﺖَﻜَﻠَﻣ ﺎَﻣَو ْﻢِﻬِﺟاَوْزَأ ﻲِﻓ ْﻢِﻬْﻴَﻠَﻋ ﺎَﻨْﺿَﺮَﻓ ﺎَﻣ ﺎَﻨْﻤِﻠَﻋ ْﺪَﻗ َﻦﻴِﻨِﻣْﺆُﻤْﻟا ِنوُد ْﻦِﻣ َﻚَﻟ ًﺔَﺼِﻟﺎَﺧ ﺎَﻬَﺤِﻜْﻨَﺘْﺴَﻳ ْنَأ ﱡﻲِﺒﱠﻨﻟا ْﻢُﻬُﻧﺎَﻤ ﺎًﻤﻴِﺣَر اًرﻮُﻔَﻏ ُﻪﱠﻠﻟا َنﺎَآَو ٌجَﺮَﺣ َﻚْﻴَﻠَﻋ َنﻮُﻜَﻳ ﺎَﻠْﻴَﻜِﻟ” (Ahzab 33/50). 942 “اًدﻮُﻬْﺸَﻣ َنﺎَآ ِﺮْﺠَﻔْﻟا َنﺁْﺮُﻗ ﱠنِإ ِﺮْﺠَﻔْﻟا َنﺁْﺮُﻗَو ِﻞْﻴﱠﻠﻟا ِﻖَﺴَﻏ ﻰَﻟِإ ِﺲْﻤﱠﺸﻟا ِكﻮُﻟُﺪِﻟ َةﺎَﻠﱠﺼﻟا ِﻢِﻗَأ” (İsra 17/78). 943 “ِﻢﻴِﺟﱠﺮﻟا ِنﺎَﻄْﻴﱠﺸﻟا َﻦِﻣ ِﻪﱠﻠﻟﺎِﺑ ْﺬِﻌَﺘْﺳﺎَﻓ َنﺁْﺮُﻘْﻟا َتْأَﺮَﻗ اَذِﺈَﻓ” (Nahl 16/98). 944 “ ْﻢُﻜِﺋاَرَو ْﻦِﻣ اﻮُﻧﻮُﻜَﻴْﻠَﻓ اوُﺪَﺠَﺳ اَذِﺈَﻓ ْﻢُﻬَﺘَﺤِﻠْﺳَأ اوُﺬُﺧْﺄَﻴْﻟَو َﻚَﻌَﻣ ْﻢُﻬْﻨِﻣ ٌﺔَﻔِﺋﺎَﻃ ْﻢُﻘَﺘْﻠَﻓ َةﺎَﻠﱠﺼﻟا ُﻢُﻬَﻟ َﺖْﻤَﻗَﺄَﻓ ْﻢِﻬﻴِﻓ َﺖْﻨُآ اَذِإَو ِتْﺄَﺘْﻟَو ْﻢُﻬَﺘَﺤِﻠْﺳَأَو ْﻢُهَرْﺬِﺣ اوُﺬُﺧْﺄَﻴْﻟَو َﻚَﻌَﻣ اﻮﱡﻠَﺼُﻴْﻠَﻓ اﻮﱡﻠَﺼُﻳ ْﻢَﻟ ىَﺮْﺧُأ ٌﺔَﻔِﺋﺎَﻃ ” (Nisa 4/102).
164 inkârcıları ve ikiyüzlüleri dinleme. Kuşkusuz Allah her şeyi bilir ve her işinde hikmet vardır”945. Müfessir, bu ayetlerin muhatabı lâfzen Hz. Peygamber (s.a.v.) olmakla birlikte anlam bütün mü’minleri kapsadığını söylemiştir. Çünkü güneşin battığını gören herkes bu namazı kılmakla, Kur’an okuyacak her bir kişi de istiâze getirmekle muhataptır. Yine korku içerisinde bulunan herkes, belirtilen şekilde namaz kılar. Müfessir, “Ey Peygamber, hanımlarınızı boşadığınızda onları iddetleri içerisinde boşayın ve iddetlerini sayın. Rabbiniz olan Allah’ın emirlerine karşı gelmekten sakının. Onları, evlerinden çıkarmayın. Onlar da çıkmasınlar. Apaçık fuhuş yapma durumları hariç. İşte bunlar, Allah’ın sınırlarıdır. Kim Allah’ın sınırlarının ötesine geçerse, kesinlikle kendisine yazık etmiş olur. Ne bilirsin belki de Allah bundan sonra beklenmedik bir durum ortaya çıkarır”946 ayetini de aynı konuya delil olarak getirmiştir. Nitekim zikri geçen ayetin tefsiri esnasında “O’nu (Hz. Peygamber’i) yüceltmek için çoğul lafzı ile kullanılmıştır” demiştir947.
Müfessir, hitabın Hz. Peygamber’e (s.a.v.), kastedilenin ise ümmeti olduğu yerlere tefsirinin içinde de zaman zaman değinmiştir948. Örneğin “Ailene namaz kılmalarını emret, kendin de ona devam et”949 ayetinin tefsirinde “Allah ona, ailesine namaz kılmasını emretmesini, onlarla birlikte kendisinin de namaz kılmasını, namaz kılmada sabrederek, onu terk etmemesini emretmektedir. Bu, Hz. Peygamber’e (s.a.v.) yöneltilmiş bir hitaptır. Umumiyette bütün ümmeti, hususta da Hz. Peygamber’in ailesini kapsamaktadır”950 demektedir. Yani hitabın hususiliğinin, hükmün umumiliğine engel olmayacağı düsturunu onaylamaktadır.
Müfessirin “Lafzen Hz. Peygamber’e (s.a.v.) has olan ama manen ve fiilen bütün ümmete yönelik olan hitaplar” diye verdiği bu tasnif, bizim “Her ikisine birden yapılan hitaplar” maddesine karşılık gelmektedir. Çünkü her iki başlıkta da hem Hz. Peygamber’i hem de onun ümmetini muhatap alan ayetler işlenmektedir.
945 “ﺎًﻤﻴِﻜَﺣ ﺎًﻤﻴِﻠَﻋ َنﺎَآ َﻪﱠﻠﻟا ﱠنِإ َﻦﻴِﻘِﻓﺎَﻨُﻤْﻟاَو َﻦﻳِﺮِﻓﺎَﻜْﻟا ِﻊِﻄُﺗ ﺎَﻟَو َﻪﱠﻠﻟا ِﻖﱠﺗا ﱡﻲِﺒﱠﻨﻟا ﺎَﻬﱡﻳَأ ﺎَﻳ” (Ahzab 33/1). 946 “ ﺎَﻟَو ﱠﻦِﻬِﺗﻮُﻴُﺑ ْﻦِﻣ ﱠﻦُهﻮُﺟِﺮْﺨُﺗ ﺎَﻟ ْﻢُﻜﱠﺑَر َﻪﱠﻠﻟا اﻮُﻘﱠﺗاَو َةﱠﺪِﻌْﻟا اﻮُﺼْﺣَأَو ﱠﻦِﻬِﺗﱠﺪِﻌِﻟ ﱠﻦُهﻮُﻘﱢﻠَﻄَﻓ َءﺎَﺴﱢﻨﻟا ُﻢُﺘْﻘﱠﻠَﻃ اَذِإ ﱡﻲِﺒﱠﻨﻟا ﺎَﻬﱡﻳَأ ﺎَﻳ ﱠﻠﻟا ُدوُﺪُﺣ َﻚْﻠِﺗَو ٍﺔَﻨﱢﻴَﺒُﻣ ٍﺔَﺸِﺣﺎَﻔِﺑ َﻦﻴِﺗْﺄَﻳ ْنَأ ﺎﱠﻟِإ َﻦْﺟُﺮْﺨَﻳ ُثِﺪْﺤُﻳ َﻪﱠﻠﻟا ﱠﻞَﻌَﻟ يِرْﺪَﺗ ﺎَﻟ ُﻪَﺴْﻔَﻧ َﻢَﻠَﻇ ْﺪَﻘَﻓ ِﻪﱠﻠﻟا َدوُﺪُﺣ ﱠﺪَﻌَﺘَﻳ ْﻦَﻣَو ِﻪ اًﺮْﻣَأ َﻚِﻟَذ َﺪْﻌَﺑ” (Talâk 65/1). 947 Kurtubî, IX, 383.
948 Kurtubî, VII, 372; VIII, 235.
949 “ﺎَﻬْﻴَﻠَﻋ ْﺮِﺒَﻄْﺻاَو ِةﺎَﻠﱠﺼﻟﺎِﺑ َﻚَﻠْهَأ ْﺮُﻣْأَو” (Tâhâ 20/132). 950 Kurtubî, VI, 239.
165 c. Bütün ümmete hitaplar: Müfessir bu hitap çeşidine, “Ey iman edenler, namaza kalktığınız zaman”951 ve “Ey iman edenler! Oruç sizin üzerinize farz kılındı”952 ayetlerini örnek vermiştir.
Kurtubî, bütün ümmeti kapsayan hitaplara tefsirinin içinde de değinmiştir. Örneğin, “Namazlara ve özellikle de orta namazına dikkat edin. Huşu içinde Allah’ın huzurunda durun”953 ayetinde bütün ümmeti muhatap aldığını söylemiştir954.
“Yetimleri ergenlik çağına gelinceye kadar deneyin. Onlarda kendi mallarını idare edecek bir yetenek görürseniz artık mallarını kendilerine verin. Onların mallarını gereksiz yere ve büyüyüp mallarını alacakları endişesiyle tez elden yemeye kalkışmayın. Zengin olanlar yetimin malını yemekten sakınsınlar. Fakir olanlar da ihtiyaç miktarı yesinler. Onlara mallarını verdiğinizde, şahit bulundurun. Hesaba çekici olarak Allah yeter”955 ayetinin tefsirinde de müfessir, “Bu ayet, yetimlerinin mallarının nasıl geri verileceğini açıklamak için herkesi kapsayan bir hitaptır” demiştir. Bu ifadesinden sonra da bu ayetin Sabit b. Rifâa ve amcası hakkında indiğini belirtmiştir. Rifâa vefat edince küçük yaştaki oğlu yetim kalmıştı. Amcası da Hz. Peygamber’e (s.a.v.) gelip “Yeğenim, benim himayemde küçük bir yetimdir. Onun malından bana ne helaldir ve malını kendisine ne zaman geri vereyim?” diye sorunca bu ayet inmiştir956. Böylece müfessir, sebebin hususi oluşunun, hükmün umumi oluşana engel olmayacağı kaidesine957 katıldığını burada ve başka yerlerde de958 göstermiştir.
Tefsirin genelindeki hitap türlerinin işlenişine baktığımızda, Kurtubî’nin Tevbe Sûresi 103. ayetini izah ederken yaptığı tasnifin yeterli gelmediğini görüyoruz. Çünkü Kur’an’ın muhatap kabul ettiği ama Hz. Peygamber’in (s.a.v) ümmetinden olmayan Yahudiler, Hristiyanlar, müşrikler gibi farklı gruplar, 951 “ِةﺎَﻠﱠﺼﻟا ﻰَﻟِإ ْﻢُﺘْﻤُﻗ اَذِإ اﻮُﻨَﻣﺁ َﻦﻳِﺬﱠﻟا ﺎَﻬﱡﻳَأ ﺎَﻳ” (Maide 5/6). 952 “ُمﺎَﻴﱢﺼﻟا ُﻢُﻜْﻴَﻠَﻋ َﺐِﺘُآ اﻮُﻨَﻣﺁ َﻦﻳِﺬﱠﻟا ﺎَﻬﱡﻳَأ ﺎَﻳ” (Bakara 2/183). 953 “َﻦﻴِﺘِﻧﺎَﻗ ِﻪﱠﻠِﻟ اﻮُﻣﻮُﻗَو ﻰَﻄْﺳُﻮْﻟا ِةﺎَﻠﱠﺼﻟاَو ِتاَﻮَﻠﱠﺼﻟا ﻰَﻠَﻋ اﻮُﻈِﻓﺎَﺣ” (Bakara 2/238). 954 Kurtubî, II, 177. 955 “ ْنَأ اًراَﺪِﺑَو ﺎًﻓاَﺮْﺳِإ ﺎَهﻮُﻠُآْﺄَﺗ ﺎَﻟَو ْﻢُﻬَﻟاَﻮْﻣَأ ْﻢِﻬْﻴَﻟِإ اﻮُﻌَﻓْدﺎَﻓ اًﺪْﺷُر ْﻢُﻬْﻨِﻣ ْﻢُﺘْﺴَﻧﺁ ْنِﺈَﻓ َحﺎَﻜﱢﻨﻟا اﻮُﻐَﻠَﺑ اَذِإ ﻰﱠﺘَﺣ ﻰَﻣﺎَﺘَﻴْﻟا اﻮُﻠَﺘْﺑاَو ًّﻴِﻨَﻏ َنﺎَآ ْﻦَﻣَو اوُﺮَﺒْﻜَﻳ ْﻢِﻬْﻴَﻠَﻋ اوُﺪِﻬْﺷَﺄَﻓ ْﻢُﻬَﻟاَﻮْﻣَأ ْﻢِﻬْﻴَﻟِإ ْﻢُﺘْﻌَﻓَد اَذِﺈَﻓ ِفوُﺮْﻌَﻤْﻟﺎِﺑ ْﻞُآْﺄَﻴْﻠَﻓ اًﺮﻴِﻘَﻓ َنﺎَآ ْﻦَﻣَو ْﻒِﻔْﻌَﺘْﺴَﻴْﻠَﻓ ﺎ ﺎًﺒﻴِﺴَﺣ ِﻪﱠﻠﻟﺎِﺑ ﻰَﻔَآَو” (Nisa 4/6). 956 Kurtubî, III, 35.
957 Fahreddîn er-Râzî, III, 125. 958 Örneğin bakınız: Kurtubî, VI, 582.
166 müfessirin yaptığı sınıflandırmanın dışında kalmaktadır. Hâlbuki müellif, bu farklı gruplara yapılan hitaplara da yeri geldikçe işaret etmiştir. Örneğin, “Sizin kâfirleriniz onlardan daha mı güçlüdür! Yoksa sizin için kitaplarda azaptan kurtuluş belgesi mi var?!”959 ayetinde Allah’ın Hz. Peygamber (s.a.v.) dönemindeki kafir Araplara hitap ettiğini960, “Kuşkusuz Biz sizi, yakın bir azapla uyardık”961 ifadesinin muhatabının da Kureyş kâfirleri ve Arap müşrikleri olduğunu söylemiştir962. Kurtubî’nin Kur’an’da yer alan bu hitap çeşitlerininden olan “Bütün ümmete hitaplar” maddesinin tefsir içindeki hitap örneklerini de kapsayabilmesi için maddeyi bizim verdiğimiz tasnif olan “Hz. Peygamber’den (s.a.v.) başkasına yapılan hitaplar” şeklinde değiştirmek daha uygun olacaktır.
2. Niteliği İtibariyle Kur’an’daki Hitap Türleri
Kur’an İlimleri sahasında te’lif edilmiş olan eserlere baktığımızda Kur’an’daki hitap türlerini, bunların nerede nasıl kullanıldıklarını bir başlık altında toplamaya çalışan hitâbü’l-Kur’ân bölümünün yer aldığını görürüz. Kur’an’daki hitapların kullanılış amaçları açısından bu eserleri incelediğimizde de umum, husus, övgü, yergi, yalanlama, yüceltme, alay, hakaret, teşvik gibi otuzdan fazla hitap çeşidi karşımıza çıkmaktadır963. Ayetlerin içeriğindeki maksatları, amaçları dile getiren bu hitapları biz niteliği itibariyle adlandırdığımız ayrı bir başlıkta incelemeyi uygun bulduk.
Kurtubî niceliği kadar olmasa da niteliği açısından hitapların işlenişine tefsirinde yer vermiştir. “Biz, sana insanlar arasında Allah’ın sana gösterdikleriyle hüküm veresin diye gerçeklerle dolu Kitab’ı indirdik. Sakın hainlerin tarafını tutma”964 ayetinin Hz. Peygamber’in (s.a.v.) şerefini yüceltme, övme, O’na güven kazandırma, işleri ona havale etme, hükmünü doğrulama maksatlarını içerdiğini
959 “ِﺮُﺑﱡﺰﻟا ﻲِﻓ ٌةَءاَﺮَﺑ ْﻢُﻜَﻟ ْمَأ ْﻢُﻜِﺋﺎَﻟوُأ ْﻦِﻣ ٌﺮْﻴَﺧ ْﻢُآُرﺎﱠﻔُآَأ” (Kamer 54/43). 960 Kurtubî, IX, 123.
961 “ﺎًﺒﻳِﺮَﻗ ﺎًﺑاَﺬَﻋ ْﻢُآﺎَﻧْرَﺬْﻧَأ ﺎﱠﻧِإ” (Nebe 78/40). 962 Kurtubî, X, 155.
963 Zerkeşî, II, 217; Suyûtî, İtkân, II, 20.
167 söylemiştir965. “Kendisine şöyle denir: “Tat bakalım, hani sen şerefli ve güçlü idin!””966 ayetinin ise hafife almak, azarlamak, alay etmek, hakir düşürmek ve değerini küçümsemek anlamında olduğunu dile getirmiştir967. Bu ayetlerde de görüldüğü gibi müfessir, niteliği açısından Kur’an’daki hitapları, niceliği itibariyle Kur’an’daki hitaplar kadar net olarak tasnif etmemiştir ve belirli kalıplar kullanmamıştır.