Eski bir Türk geleneği olan dıĢardan evlenme, ilk Türk-Ġslâm hanedan ve devletlerinde de uygulanmıĢtır. Hanedan mensupları arasında siyasi mahiyette yapılan evlilikler çoğunlukla bu tarz evliliklerdir.
Akrabalık bağları genellikle iyi iliĢkiler kurmak ve kurulan iliĢkileri pekiĢtirmek, bozulan iliĢkileri düzeltmek, toprak kazanmak, ittifak kurmak, muhtemel bir tehlikeyi önlemek, itibar
ve otoriteyi artırmak amacıyla yapılmıĢtır334. Ayrıca hakimiyet sahalarında kendilerine
tabiiyeti devam ettirmek için vasal olan devlet veya hanedanlarla da akrabalık bağları kurulmuĢtur. Bu hanedan dıĢı evlilik çeĢidi Gaznelilerde görülmüĢtü. Birinci bölümde bunlar tek tek ele alınmasına rağmen toplu bir halde görünebilmesi için burada yalnızca isimleri zikredilerek iktifa edilecektir. Gazneliler; Me‟mûnîler, Ferîgunîler, Ziyârîler, Kâkûyîler ve Çağaniyân valisi gibi kendisine tabi olan vasalleriyle akraba olarak bu devlet adamlarının ve valilerin tabiiliklerini sıkı tutmaya çalıĢmıĢlardır.
Karahanlılar, tespit edildiği kadarıyla Gazneliler, Selçuklular ve Karahıtaylarla hanedan dıĢı akrabalık bağı kurmuĢlardır.
333
Gökalp, a.g.e., s. 245.
Selçuklular da kendilerine tabi olan veya tabiliği kabul etmeyen hanedan ve milletlerle siyasi akrabalıklar kurmuĢlardır. Selçukluların Karahanlılar, Gazneliler ve Abbâsîler dıĢında sıhriyet bağı kurduğu hanedan, devlet ve oluĢumlar: HârizmĢahlar, Büveyhîler, Kıpçaklar, Ahvaz ve Basra Emîrlikleri, Gürcüler-Ermeniler, Ukaylîler, Kâkuyîler, Bâvendîler, Mezyedîler, Nîmrûz Melikliği ve ġiîlerdir. Bunun dıĢında mensubiyeti bilinmeyen birçok hatun ile de evlilik yapılmıĢtır. Böylece komĢu ülkelerde yaĢayan hanedan dıĢı Türklerle de akrabalık bağı kurulmaya çalıĢılmıĢ, çevredeki düĢman devletlere karĢı beraberce saldırıların planlanması kolaylaĢmıĢtır.
Pek çok hanedan ve devlet dönemin önemli dini ve siyasi gücü olan Abbâsî Halifeliği ile sıhriyet kurmaya önem verirken halifelik ile zaman zaman iyi iliĢkiler kurmalarına rağmen Gazneliler ve Karahanlılar gibi büyük devletler için aynı durum söz konusu olmamıĢtır. Aksine Büyük Selçuklu Devleti, Abbâsî Halifeliği ile sıhriyet kurmaya ayrı bir önem vermiĢtir. Selçuklular en çok akrabalığı Karahanlılarla daha sonra Abbâsîlerle kurmuĢlardır.
B. Hanedan Ġçi Evlilikler
Eski Türklerde akraba evliliğine çok rastlanmamakla beraber Ġslâmiyet‟le beraber Kur‟an- ı Kerim‟de amca, hala, dayı ve teyze kızları ile evliliğin meĢru sayılması ilk Türk-Ġslâm
devletlerinde de bu uygulamanın görüldüğünü gösterir335
.
“İlin içinden sopun dışından” yapılan evliliklere Samerrâ Ģehri336
en güzel örnektir. Burada Türkler yaĢamakta ve Türk nüfusunun artması için evlilikler yapmaktadırlar. Bu
amaçla Türk ülkelerinden getirilen kızlar da il içindeki asaletin bozulmaması içindir337
.
Karahanlılarda görülmeyen hanedan içi evliliklere Gaznelilerde rastlamak mümkündür. Gazneli Sultan Mahmud, kardeĢi Emîr Yusuf‟un kızlarını oğulları Muhammed ve Mesud ile
335 “Ey Nebi! Kendilerine mehirlerini verdiğin eĢlerini, Allah‟ın verdiği câriyelerden mülkiyetinde olan
kadınları, seninle birlikte hicret etmiĢ olan amca kızları, hala kızları, dayı kızları ve teyze kızları ve eğer peygamber nikahına almak isterse kendisini peygambere hibe etmiĢ olan mü‟min kadını sana helal kıldık. Bu ayrıcalık diğer mü‟minler için değil, hassaten senin içindir. Biz diğer mü‟minlere eĢleri ve câriyeleri konusunda hangi sınırları koyduğumuzu biliyoruz. Üzerinde bir zorluk ve sıkıntı olmasın diye seni bu zorluklarda müstesna kıldık. Nitekim Allah bağıĢlayıcı ve merhametlidir. “(Mevlana Seyyid Ebu‟l A‟lâ Mevdûdî, Tefhîmu‟l Kur‟an
Meali, çev. DurmuĢ Bulgur, Konya, 2004, 33/50, s. 227.)
336 Samerrâ şehri, Halife Mu'tasım-Billah (218-227/833-842) tarafından 221/836 yılında Bağdad'ın yaklaşık 100
km. kuzeyinde kurulmuş, 221-279/836-892 yılları arasında başşehir olarak kullanılmıştır. Burası güçlü Türk kumandanların eline geçince Halife Mu'temid (256-279/870-892), 279/892 yılında onların nüfuzundan
kurtulmak için hilâfet yönetimini Bağdad'a taşımış, Böylece sekiz halifenin görevde kaldığı, elli altı yıllık Samerrâ dönemi sona ermiştir. (Samerrâ ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk.: Bahattin Kök, “Samerra’nın Kuruluşu”, Atatürk
Üniversitesi İlâhiyât Tetkikleri Dergisi, S. 13, Erzurum 2003, s. 1-42; Hatice Kübra Topuz, “Abbasi Başşehri
Samerra Ve Abbasi Tarihinde Samerra Dönemi”, İSTEM Dergisi, S. 18, Konya 2011, s. 83-112; Mustafa Demirci, “Samerrâ” mad., DİA, C.36; İstanbul 2009, s.70-71.)
evlendirmeyi düĢünerek hanedan içi evlilikler gerçekleĢtirmiĢtir. Fakat Muhammed‟in niĢanlısının ölümüyle Mesud için düĢünülen evlilik veliaht olan Muhammed‟in amcasının desteğini arkasında tutması için Muhammed ile nikahlanmıĢtır. Neticede basit gibi görünen
bir evlilik hadisesi Mesud‟un kinle dolmasına ve amcasını öldürmesine sebep olmuĢtur338
. Gazneli Mesud, kardeĢi Muhammed‟i bertaraf etmesine rağmen oğullarının düĢmanlığını
ortadan kaldırmak için kızlarını kendileriyle evlendirerek damat olmalarını sağlamıĢtır339
. Sultan Mevdûd, Sultan Mahmud‟un evlatlığı olan Tuğrul-î Gasıb‟a kız kardeĢini verdiğini, Tuğrul, Gazne Devleti‟nde güç sahibi olunca Sultan Mesud‟un kızı veya Sultan AbdürreĢid‟in karısı ile evlendiğini söylemiĢtik. Gaznelilerde bu Ģekilde hanedan içi evlilikler meydana gelmekle beraber hanedan dıĢı evliliklere kıyasla sayısı daha azdır.
Selçuklularda da birinci bölümde baĢlık halinde değerlendirilen hanedan içi evlilikler yapılmıĢtır. Bu evlilikler amca oğlu-kızı, kardeĢ çocuğu, yeğen gibi yakın akrabalarla gerçekleĢtiği gibi artık hanedan içinden sayılabilecek olan dul hatunlarla da olmuĢtur. Câriyelerle yapılan evliliklerin de hanedan içi evlilikler olarak değerlendirilmesi mümkündür. Netice de câriye haremin bir parçasıdır.
Siyasi amaçlı evlilikler, daha çok hanedan dıĢı evlilikler olarak karĢımıza çıkarken, halk arasında yapılan evliliklerin ilin içinden olduğunu söylemek yanlıĢ olmaz. Hanedan dıĢı evlilikler çoğunlukla bir gereksinim, anlaĢmanın pekiĢtirilmesi, iki devlet arasındaki dostluk iliĢkilerinin devamı için yapılırken halk tabakasında böyle durumlar söz konusu olmadığı için evlilikler de fazla dıĢarıya açılmadan yapılmıĢtır. Çünkü dıĢardan evlilik, ilin içinden yapılan bir evlilikten her açıdan zor olacaktır. Böyle bir evliliğin masrafları evliliği pahalı duruma getirir ve halk bu gideri karĢılayamayabilir. Bu yüzden tercih edilen evlilik de hanedan içerisinden yapılacak olan evliliklerdir.