1. Gazneli Mesud ile Amcası Emîr Yusuf’un Kızının NiĢanlanması ve Gazneli Muhammed ile Emîr Yusuf’un Kızının Evliliği
Sultan Mahmud, kardeĢi Emîr Yusuf‟un kızlarını oğulları Muhammed ve Mesud ile evlendirmek istemiĢti. Muhammed‟in adayının yaĢı uygun olduğu için nikah yapılmıĢ, Mesud‟un adayı yaĢça küçük olduğundan henüz nikah kıyılmamıĢtı. Düğün gecesi Muhammed‟in adayı hastalanarak ölmüĢ bunun üzerine Mahmud, Mesud‟un niĢanlısını veliaht olarak düĢündüğü Muhammed‟e nikahlamıĢ, ancak kızın yaĢının küçük olması sebebiyle düğün yapılmamıĢtır. Muhammed, 421/1030 yılında Gazne tahtına oturduğu günlerde 14 yaĢına girmiĢ olan gelin adayı ile evlenmiĢtir. Muhammed hal edilip MendiĢ Kalesine hapsedilince bu eĢi de onun yanına gönderilmiĢ, bir müddet orada kaldıktan sonra sıkıldığı için kendi arzusuyla Gazne‟ye geri gelmiĢtir. Muhammed‟in kendi niĢanlısı ile evlendirilmesine çok içerleyen Mesud amcasına gizli bir düĢmanlık beslemiĢ, kardeĢinin hal‟i ve kendisinin tahta oturması amcasından intikam almasına imkân vermiĢ ve Emîr Yusuf‟u
ölümle neticelenecek bir cezaya çarptırmıĢtır209
.
2. Gazneli Mesud’un Kızı ile Gazneli Muhammed’in Oğlunun Evliliği
Sultan Mesud saltanatının son günlerinde kızlarını, kardeĢi Muhammed‟in zindandaki oğullarına vermiĢ ve böylece onların kayınpederi olarak desteklerini çekmeye ve kendisinden
intikam almamalarını sağlamaya çalıĢmıĢtır210. Fakat 431/1040 yılında gerçekleĢen bu niĢan
akitlerinden yalnızca Hurre Gevher ile yeğeni Emîr Ahmed‟in nikah akitleri ile evlilikleri
Birkaç gün sonra valiye özel muhteĢem bir hil„at giydirerek pek çok hediye verdiler. (Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 460; Buniyatov, a.g.mad., s. 166.)
208
Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 431, 460; Nuhoğlu, a.g.m., s. 100.
209 Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 232; Merçil, Gazneliler Devleti, s. 56; Ayan, a.g.e., s. 195; Nuhoğlu, a.g.m., s.
100-101.
210
Emîr Muhammed‟in Ahmed, Abdurrahman, Ömer ve Osman adında dört oğlu vardı. Sultan Mesud, kendisine bağlılık yemini ettirdikten sonra onlara hediyeler, hil„atler ve güzel atlar verdi. Sonra babaları Emîr Muhammed için bir mektup yazdırarak oğulları hakkında yaptıklarını, onları yanında hizmete alacağını, kendi huy ve ahlakları üzere yetiĢmeleri için kızlarını onun oğullarına vereceğini söyledi. (Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 626- 627.)
acele bir Ģekilde gerçekleĢmiĢtir211. Diğer niĢan akitlerinin gerçekleĢmeme sebebini ve kiminle kimin evleneceği evlilik gerçekleĢmediği için bilinmemektedir.
3. Tuğrul-î Gasıb’ın Evlilikleri
Sultan Mevdûd, Sultan Mahmud‟un evlatlığı ve amcası Emîr Yusuf‟un kölesi Tuğrul-î
Gasıb212
adındaki kölesine çok önem verirdi. Hatta onu akraba olarak görmek istemiĢ ki
kendisini kız kardeĢiyle evlendirmiĢtir213
. Bu evlilik, Mevdûd‟un tahta geçtiği 432/1041 tarihinde veya birkaç yıl sonra yapılmıĢ olabilir.
Farklı Ģekilde geliĢen baĢka bir evlilik de kaynaklarda ihtilaf bulunan Tuğrul-î Gasıb‟ın meĢruiyet kazanmak için zorla yaptığı evliliktir. Tuğrul ordu komutanlığına kadar yükselmiĢ ve gücü artınca Sultan AbdürreĢîd ve on bir Ģehzadeyi öldürerek 444/1052 yılında Gazne tahtını iĢgal etmiĢtir. Bundan sonra ise o, Sultan AbdürreĢid‟in Celîle adındaki karısı ile ağlaya sızlaya AbdürreĢid‟i hiç dikkate almayarak zorla evlenmiĢtir. Bundan sonra da
AbdürreĢîd‟i öldürmüĢtür214. Ġbnü‟l-Esir, Tuğrul‟un tekrar Sultan Mesud‟un kızıyla
nikahlandığını söyleyerek tekrara düĢmüĢtür215. Sonuç olarak Tuğrul‟un bu çabaları onu bir
adım bile ileriye götürmediği gibi kısa süre sonra ölümüne sebep olmuĢtur216
.
C. Büyük Selçuklu Devleti Hanedan Üyeleri ile Yapılan Evlilikler 1. Gazneli Mevdûd ile Çağrı Bey’in Kızının Evliliği
Sultan Mesud‟un iktidarında Gaznelilerle Selçuklular devamlı karĢı karĢıya gelmiĢler ve genellikle kazançlı çıkan taraf Selçuklular olmuĢtur. Gazne Sultanı Mesud'un ölmesinin ardından yerine geçen oğlu Mevdûd, Selçuklularla mücadeleye son vererek ülkesini eski ihtiĢamına kavuĢturmak istemiĢ ve bunu sağlamak için Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey'in kardeĢi Çağrı Bey'in kızı ile evlenerek onlarla akrabalık bağı kurmuĢtur. Bu evlilik, Mevdûd ile Çağrı Bey'in kızının çocukları olan Ali'nin 440/1048‟de beĢ yaĢında olduğunu dikkate
211
Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 627; Nuhoğlu, a.g.m., s. 101.
212
Gazneliler, Tuğrul Nazân, Tuğrul Bozan adları ile de anılan Tuğrul-î Gasıb‟a, Gaznelilerden gördüğü iyiliklere ihanet etmesi sebebeiyle “Kafir-i Nimet”, “Tuğrul el-Mel‟ûn” gibi lakaplarla da anmıĢlardır. (Merçil,
Gazneliler Devleti, s. 82.)
213 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 9, s. 441; Ayan, a.g.e., s. 205.
214 Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-nâme, C. 1, s. 33; Ayan, a.g.e., s. 205-206; Merçil, “Gazneliler”, s. 284.
Hüseynî‟nin naklettiğine göre Tuğrul, Sultan‟ın hür kızlarından birisi ile cebren ve kerhen evlenmiĢtir. (el- Hüseynî, Ahbârü‟d-Devleti‟s-Selçukiyye, s. 11.)
215 Tuğrul zaten Mevdûd‟un kız kardeĢiyle onun rızasını alarak daha önce evlenmiĢti, tarihsel açıdan
baktığımızda burada evlendiği kiĢi AbdürreĢid‟in karısıdır. (Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 9, s. 442; Merçil,
Gazneliler Devleti, s. 82.
alındığında Mevdûd‟un babası Mesud'un ölümünün ardından Gazneli tahtına geçtiği 431/1040 yılının baĢlarında gerçekleĢmiĢ olmalıdır. Selçuklularla Gazneliler arasında bir akrabalık bağı kurulmuĢ olmasına rağmen iki devlet arasındaki iliĢkilerin evlilikten sonra iyi bir seyir takip
ettigini söylemek güçtür217
.
2. Gazneli Ali b. Mesud ile Çağrı Bey’in Kızı Olan Yengesinin Evliliği
Gazneli Sultanı Mevdûd'un ölümü sonrasında oğlu Mesud tahta çıkarıldı, henüz beĢ-altı yaĢında olan Mesud‟un hükümdarlığı beĢ gün sürebildi. Ali b. Mesud devlet adamlarının da desteğini alarak Mesud'u tahtan indirerek hükümdarlığını ilan etti ve ilk icraatı, iktidarını güçlendirmek için kardeĢi Mevdûd'un dul eĢi olan yengesi ve devlet idaresinde söz sahibi olduğu anlaĢılan Selçuklu hatunuyla evlenmek oldu. Bu evlilik Ali'nin kardeĢi Mevdûd‟un oğlu Mesud'un yerine Gazneli tahtına geçmesinin hemen ardından 440/1048-1049 yılında yapıldı. Fakat Gazneli AbdürreĢid‟in Sultan Ali‟yi mağlup ederek hapsetmesi ile hanedan üyelerinin evlilikleri içerisinde en kısa süren bu evlilik fiilen sona erdi. Bu geliĢmeler üzerine
hatunla oğlu Mesud da Ali ile hapsedilmiĢlerdir218
.
3. Gazneli Ġbrahim’in Kızı ile Alparslan’ın Oğlu ArslanĢah’ın Evliliği
Gazneli Sultanı Ġbrahim (451-492/1059-1099) iktidara gelince ilk icraatlarından biri, Selçuklularla mücadeleye son verip, Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey‟in kardeĢi Horasan hâkimi Çağrı Bey ile barıĢ yapmak olmuĢtur. Böylece o, sağlanan huzur ortamından yararlanarak otoritesini artırmayı ve Gazneli Devleti‟ni tekrar eski ihtiĢamlı günlerine döndürmeyi amaçlamıĢtır. Tuğrul Bey‟den sonra Selçuklu sultanı olan Alparslan‟ın Gazne‟ye gönderdiği elçilik heyetiyle Selçuklular ve Gazneliler arasındaki barıĢ anlaĢması sürdürülmüĢ,
bunun sonucunda Alparslan‟ın oğlu ArslanĢah ile Ġbrahim‟in kızı219 evlendirilerek iki
hanedanın arasında sağlanan huzur ortamı tesis edilen akrabalık bağı ile kuvvetlendirilmeye çalıĢılmıĢtır. Bu evlilik, Sultan Alparslan‟ın Merv‟de ġah Hatun‟la evlenmesi ve MelikĢah‟ın
Terken Hatunla nikahlanmasının ardından 456/1064 yılında gerçekleĢmiĢtir220. Sonuç olarak
217 Merçil, Gazneliler Devleti, s. 80; Kaçın, a.g.e., s. 133-134; Ayan, a.g.e., s. 203; Merçil, “Gazneliler”, s. 283;
Nuhoğlu, a.g.m., s. 97.
218 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 9, s. 424; Merçil, Gazneliler Devleti, s. 81; Kaçın, a.g.e., s.135-136; Ayan, a.g.e., s.
204-205; Merçil, “Gazneliler”, s. 283; Nuhoğlu, a.g.m., s. 97-98.
219
Mîrhând, ArslanĢah‟ın Mevdûd b. Mesud‟un kızı ile evlendiğini nakletmektedir. (Mîrhând, Ravzatu‟s-Safâ, s. 90.) Ġbnü‟l-Esîr ise bu hatunun babasının ismini vermemektedir. (Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 10, s. 52.) Fakat tarihsel olarak bakıldığında kızın babasının Sultan Ġbrahim olduğu ortaya çıkmaktadır.
220
Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 10, s. 52; Ġbn Kesîr, el-Bidâye, C. 12, s. 203; Ayan, a.g.e., s. 50, 207; Kaçın, a.g.e., s. 136-137; Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 48.
Sultan Ġbrahim kırk yıllık hükümdarlık süresince Selçuklularla iliĢkilerini baĢarılı bir siyasetle yürütmüĢtür. Elbette bu siyasetin içerisinde akrabalık bağlarının önemi yadsınamaz.
4. Gazneli Mesud b. Ġbrahim ile MelikĢah’ın Kızı Gevher Hatun’un Evliliği
Sultan Alparslan'ın ölümüyle birlikte yaĢanan taht mücadeleleri sırasında Gazneliler ve Selçuklular arasındaki iliĢkiler bozulmaya baĢlamıĢ, Sultan MelikĢah, Gazneliler üzerine sefere çıkmıĢtı. Sultan Ġbrahim, MelikĢah'ın ülkesine saldırmasını engellemek için Selçuklu emîrleriyle ittifak içerisinde olduğunu gösteren sahte mektupların MelikĢah'a ulaĢmasını sağlamıĢtır. Sultan MelikĢah, emîrlerinin Sultan Ġbrahim‟le hareket etmeleri Ģüphesi üzerine Gazne seferinden vazgeçerek Ġsfahan'a döndü. Yarıda kalan bu sefer bile Sultan Ġbrahim‟i korkutmuĢ, o Selçuklularla bozulan iliĢkileri düzeltmek için pek çok mal ve değerli hediyelerle birlikte bir elçilik heyeti göndererek barıĢın tesis edilmesi için uğraĢmıĢtır. Ġbrahim, bu anlaĢmayla MelikĢah‟ın kızı Gevher Hatun'u (Mehd-i Irak, Mehdü‟l-Irak Gevher
Melik221) oğlu Melik Mesud'a isteyerek iliĢkileri akrabalık bağı ile de kuvvetlendirmeyi
arzulamıĢtır222. Bu evlilik, MelikĢah'ın da Ġbrahim‟in isteğini kabul etmesi taraflar arasında
nikah akdinin Ġsfahan'da yapılmasıyla 466/1073-1074‟de gerçekleĢmiĢtir223. Selçuklular bu
evlilikle amaçladıkları huzur ortamını elde etmenin ötesinde, kendi soyundan gelen ve bu evlilikten 481/1088-89‟da doğan ArslanĢah'ın da Gazneli tahtına çıkmasını sağlamıĢlardır.
Gazneliler ise Selçuklularla gerginleĢen iliĢkileri tekrar yumuĢatmıĢlardır224
.
5. Sultan Ġbrahim’in Oğlu Nasr ile MelikĢah’ın Kızı Cevher Hatun’un Evliliği
Gazne Sultanı Ġbrahim Selçuklularla iyi iliĢkiler kurulmasına çok önem verdiğini, taraflar arasında TekiĢ isyanı sırasında yaĢanan gerginliklerden sonra Ġbrahim'in, Selçuklularla akrabalık bağı kurarak iliĢkiler düzeltme yoluna gittiği ve barıĢ teklif ettiği görülmektedir. Böylece Sultan Ġbrahim düzelen iliĢkileri Selçuklu hanedan üyeleriyle yapılan diğer evliliklerde olduğu gibi akrabalık bağı ile kuvvetlendirmek istemesinin neticesinde
221 Gevher Hatun'un dünyaca meĢhur bir güzelliğe sahip olması dolayısıyla Gazne'de "Mehd-ül-Irak" lakabıyla
anıldığı bilinmektedir. (Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-nâme, C. I, s. 35, 123.) el-Hüseynî‟ye göre ise Rey‟den Gazne‟ye gönderildiği için kendisine bu lakap verilmiĢtir. el-Hüseynî, bu kızdan “MelikĢah‟ın kerimesi” olarak bahsetmektedir. (el-Hüseynî, Ahbârü‟d-Devleti‟s-Selçukiyye, s. 40.)
222
Ahmed b. Mahmûd, Selçuk-nâme, C. I, s. 35, 123; el-Hüseynî, Ahbârü‟d-Devleti‟s-Selçukiyye, s. 40; Minhâc-i Sirâc el-Cüzcânî, Tabakât-ı Nâsırî, s. 48-49; Erdoğan Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 69.
223 el-Hüseynî, eserinin bir baĢka yerinde Mesud‟un eĢinin Sultan Alparslan‟ın kızı olduğunu MelikĢah‟ın
Cevher ismindeki kızıyla da diğer oğlunu evlendirdiğini söylemektedir. (el-Hüseynî, Ahbârü‟d-Devleti‟s-
Selçukiyye, s. 12) Ġbnü‟l-Esîr ise Alparslan‟ın kız kardeĢi, Çağrı Bey‟in kızı olduğunu nakletmiĢtir. (Ġbnül Esîr, el-Kâmil, C. 10, s. 401.)
MelikĢah'ın kızı ve Berkyaruk‟un kız kardeĢi olan Cevher Hatun‟u oğlu Nasr'a istemiĢtir225 . Bu evlilik, muhtemelen TekiĢ isyanının ardından 478/1085-86 yılında gerçekleĢmiĢ ve Mesud'un Gazneli tahtına çıkmasının ardından kardeĢi Nasr‟ı öldürmesiyle son bulmuĢtur. Bundan sonra Cevher Hatun ailesinin yanına gitmek istemiĢ ancak Mesud, onun Gazne dıĢına
çıkmasını yasaklamıĢtır226
.
6. Gazneli Mesud ile Cevher Hatun’un Evliliği
Selçukluların Gazneli hanedan üyeleriyle yaptıkları son evlilik Sultan Ġbrahim‟in oğlu Nasr‟ın dul eĢi Cevher Hatun‟la Gazneli Sultanı Mesud arasında olmuĢtur. Bu evlilik Mesud‟un, babasının ölümünün ardından Gazneli tahtına geçtiği 492/1099‟de gerçekleĢti. Mesud, Gazne yönetimini ele geçirdiğinde kardeĢi Nasr‟ı öldürünce onun eĢi olan Cevher Hatun dul kalmıĢtı. Bu durum karĢısında Cevher Hatun ailesinin yanına gitmek istemesine rağmen Gazne sultanı buna izin vermeyerek onunla evlendi. Böylece Mesud, Gevher Hatun‟dan sonra diğer bir Selçuklu hatunuyla evlenerek Selçuklularla ikinci defa akrabalık
bağı kurmuĢ oldu227
.