1. Çağrı Bey’in Kızı Arslan Hatun ile Kaim-Biemrillâh’ın Evliliği
Büyük Selçuklu Devleti ile Abbâsî Halifeliği arasında gerçekleĢen iki hanedan arasında akrabalık kurma geleneğini baĢlatan ilk evlilik Hatice Arslan Hatun ile Kaim-Biemrillâh arasında olmuĢtur. Bu evlilik için ilk baĢta Hatice Arslan Hatun ile Kaim-Biemrillâh‟ın oğlu Zahîretüddin arasında gerçekleĢmesi için adım atılmıĢ fakat Zahîretüddin‟in ölümü üzerine Halife, Arslan Hatun ile kendisi evlenmek istemiĢtir. Arslan Hatun‟un amcası Tuğrul Bey‟in
bu evliliğe olumlu cevap vermesiyle 448/1056 yılında bu evlilik gerçekleĢmiĢtir263. Tuğrul
259
Ahmed bin Mahmûd, Selçuk-Nâme, C. II, s. 61; el-Hüseynî, Ahbârü‟d-Devleti‟s-Selçukiyye, s. 74.
260 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 10, s. 309, Kaçın, a.g.e., s. 41. 261 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 11, s. 66.
262 Erdoğan Merçil, Kirman Selçukluları, Ankara 1989, s. 61; Hüseyin Kayhan, Irak Selçukluları, Konya 2001, s.
186.
263 Ahmed bin Mahmûd, Selçuk-Nâme, C. I, s. 37; el-Hüseynî, Ahbârü‟d-Devleti‟s-Selçukiyye, s. 12-13; Sıbt
Ġbnü‟l-Cevzî, Mir‟âtü‟z-Zamân, s. 14; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 9, s. 468; Ġbn Kesîr, el-Bidaye, C.12, s. 168-169; Bondârî, Zubdat al-Nuşra, s. 8; Azîmî, Azîmî Tarihi, s. 16; Gregory Abû‟l-Farac, Abû‟l-Farac Tarihi, s. 308; Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti, s. 134; Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, Ġstanbul 1976, s. 40; Erdoğan Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 34; Ayan, a.g.e., s. 19. Nazlı Altunsoy, Büyük Selçuklu Devleti ile
Abbasî Halifeliği İlişkileri ve İki Hanedan Arasında Evlilikler, YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Kırklareli
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırklareli 2013, s. 38-40. Özdemir, Arslan Hatun ile Zahîretüddin arasındaki niĢan akdinin yalnızca Azîmî tarafından nakledildiğini söylemekte ve Arslan Hatun‟un babasının Davud ya da Çağrı Bey olabileceği ile ilgili çıkarımlarda bulunmaktadır. (Özdemir, a.g.m., s. 353.) Fakat Çağrı
Bey yeğeninin halifenin oğlu ile değil de kendisi ile evlenmesine muhtemelen daha çok sevinmiĢtir.
Bu evlilikle halife-sultan iliĢkileri baĢlangıçta sağlam bir zemine oturmuĢ gözükmekteydi. Fakat birliktelik ne halifeye ne de Arslan Hatun‟a mutluluk getirdi. Tuğrul Bey‟in Halife‟nin kızı Seyyide Hatun ile evlenme isteği, bu isteğin uzun süre kabul edilmemesi, halife ile eĢinin arasında soğukluk meydana getirmiĢti. Arslan Hatun kocası ile iyi geçinememiĢ olsa da boĢanmayarak Selçuklu çıkarlarını gözetmeye devam etmeyi uygun gördü. Sık sık Bağdad‟tan ülkesine dönen Arslan Hatun, Kaim-Biemrillâh‟ın 467/1074 yılında ölümüyle evlilik sona
erdiğinde de Rey‟de ikamet etmekteydi264
.
2. Tuğrul Bey ile Kaim-Biemrillâh’ın Kızı Seyyide Hatun’un Evliliği
Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey yeğeni Arslan Hatun‟u halife ile evlendirdikten sonra kendisi de halifenin kızını alarak Peygamber sülalesi ile akraba olmayı planlamıĢ, çok sevdiği ölen karısı Altuncan Hatun‟un da vasiyetiyle Halife Kaim-Biemrillâh‟ın kızı Seyyide Hatun‟u kendisine istemiĢtir. Bir halifenin damadı olma Ģerefine nail olacak ilk Selçuklu sultanı olan
Tuğrul Bey, bu teklifiyle halifenin tepkisini çekmiĢ ancak uzun uğraĢlar sonucunda265
amacına ulaĢabilmiĢtir. Nihayet 454/1063 yılında kıyılan nikah ile Tuğrul Bey halifenin kızı ile evlenmiĢtir266. Fakat evlilikten yaklaĢık altı ay sonra sultanın vefatı evliliğin taraflar arasındaki iliĢkilerde pek bir yarar sağlamamasına sebep olmuĢtur.
3. Alparslan’ın Kızı ile Halife’nin Torunu Uddetüddîn’in Evliliği
Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey‟in ölümünden sonra tahta geçen Alparslan, Halife ile iliĢkilerinin sağlamlaĢtırmak için Tuğrul Bey‟in eĢi Seyyide Hatun‟u ve Halifenin eĢi ve kendi
ve Davud aynı kiĢiye ait isimlerdir. Türkler, Müslüman olduktan sonra, bir Türk bir de Ġslamî isim kullanmıĢlardır ki, iki isim bunun bir sonucudur. Ayrıca Arslan Hatun‟un önce Zahîretüddin ile niĢanlandığı bilgisi Abdurrahman Ġbnü‟l-Cevzî ve Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî tarafından da nakledilmektedir. (Ġbnü‟l-Cevzî, el- Muntazam, s. 21; Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî, Mir‟âtü‟z-Zamân, s. 15.)
264 Bondârî,Zubdat al-Nuşra, s. 51; Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, s. 100-101; Kaçın, a.g.e., s. 70-71. 265
Köymen‟e göre, Tuğrul Bey‟in Besâsîrî meselesinin halledilmesinden sonra, ikdisadi bakımdan çok sıkıntılı duruma düĢtüğü için fethedilmesinin çok kolay olduğunu kendisinin de bildiği, Mısır Fatımi Devleti üzerine yürümemesi ve üç kıymetli yılını, halifenin kızı ile evlenme uğruna heba etmesi, siyaset ve devlet adamlığı vasfına gölge düĢürmektedir. (Köymen, Tuğrul Bey ve Zamanı, s. 141.)
266
Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 10, s. 36; Ġbn Kesîr, el-Bidâye, C. 12, s. 198; Ahmed bin Mahmûd, Selçuk-Nâme, C. I, s. 44-45; Bondârî, Zubdat al-Nuşra, s. 23; el-Hüseynî, Ahbârü‟d-Devleti‟s-Selçukiyye, s. 15; Ġbnü‟l-Cevzî, el- Muntazam, s. 69; Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî, Mir‟âtü‟z-Zamân, s. 89; ReĢîdü‟d-Dîn-Fazlullah, Cami‟ü‟t-Tevârih, s. 105- 106; Gregory Abû‟l-Farac, Abû‟l-Farac Tarihi, s. 315; Erdoğan Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 38; Mîrhând,
Ravzatu‟s-Safâ, s. 86-87. Bu evliliğin uzun uğraĢlar sonucunda gerçekleĢmesi siyasi olayları da etkisi altına
almıĢtır. Fakat bu husus konumuz dıĢında kaldığından burada ele alınmayacaktır. Bu evlilik ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk.: George Makdisi, “The Marriage Of Tughril Beg”, İnternational Journal Of Middle East Studies, C. 1, S. 3, Cambridge University Press (Ġngiltere) 1970, s. 259-275; Zekeriya Kitapçı, “Asrın Olayı Büyük Selçuklu Sultanı Tuğrul Bey‟in Halife el-Kâim‟in kızı Seyyide ile Evlenmesi ve Bazı Tarihi Gerçekler”, SÜ
kız kardeĢi olan Arslan Hatun‟u Bağdad‟a göndermiĢti. Alparslan, Halifenin beğendiği bu davranıĢlardan sonra kızı Fülane Hatun ile Halife Kaim-Biemrillâh‟ın torunu, halife olduktan
sonra Muktedî-Biemrillâh adını alacak olan Uddetüddîn‟i 464/1072 yılında evlendirmiĢtir267
. Böylece halife ile dünür olarak samimiyetini artırmak isteyen Sultan Alparslan, bu akrabalık bağı ile amacına ulaĢmıĢ ve saltanatı boyunca halife ile iyi iliĢkileri sürdürmüĢtür.
4. MelikĢah’ın Kızı Mâh-Melek Hatun ile Muktedî-Biemrillâh’ın Evliliği
Sultan MelikĢah, 480/1087 yılında Bağdad‟a gittiğinde Halife Muktedî-Biemrillâh, Sultan Alparslan‟ın kızı ile evli olduğu dönemdeki Selçuklular ile iyi iliĢkilerini sürdürmek için MelikĢah ve Terken Hatun‟un kızı olan Mâh-Melek Hatun ile evlenmek istedi. Terken Hatun kızını verme konusunda birtakım Ģartlar sunarak sorun çıkarsa da bu evlilik gerçekleĢmiĢtir.
Böylece Muktedî-Biemrillâh268, Selçuklular ile ikinci akrabalık bağını kurmuĢtur. BaĢlangıçta
mutlu ilerleyen bu evlilik, Halifenin siyasi bağımsızlığını elde etmeye çalıĢması MelikĢah‟ın ise buna izin vermeyerek torunu olan Câfer‟i tahta çıkarma giriĢimi gibi siyasi sebepler
iliĢkileri bozmuĢtur269
.
5. MelikĢah’ın Kızı Seyyide Hatun ile Müstazhir-Billâh’ın Evliliği
Sultan MelikĢah‟ın ölümüyle baĢlayan taht kavgalarında baĢarılı olan Muhammed Tapar ile iyi iliĢkileri sürdürmek isteyen Halife Müstazhir-Billâh, MelikĢah‟ın kızı, Muhammed Tapar‟ın kız kardeĢi Seyyide (Ġsmet) Hatun ile 502/1109 yılında Ġsfahan‟da kıyılan nikah ile evlenmiĢtir. Selçuklular ile Abbâsîler arasında iyi iliĢkilerin sürdürülmesine katkı sağlayan bu evlilik son derece mutlu bir biçimde ilerlemiĢ ve bir çocukları olmuĢtur. Halife Müstazhir-
Billâh‟ın 512/1118 ölümüyle evlilik sona ermiĢtir270
.
267
Râvendî, Râhatü‟s-Sudûr ve Âyetü‟s-Sürûr, çev. Ahmed AteĢ, C. I, Ankara 1999, s. 137.Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 10, s. 76; Ġbn Kesîr, el-Bidâye, C. 12, s. 225; Bondârî, Zubdat al-Nuşra, s. 42-43; Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî,
Mir‟âtü‟z-Zamân, s. 162, 176; Ayan, a.g.e., s. 41; Altınsoy, a.g.t., s. 63-65; Özdemir, a.g.m., s. 352. Bondârî‟nin
naklettiğine göre, kızın adı Seferiye‟dir, Kitapçı‟nın naklettiğine göre ise kızın adı “fülâne hatun” olmakla beraber annesi Seferiye Hatun‟a nispetle Seferî Hatun olarak anılmaktadır. (Bondârî, Zubdat al-Nuşra, s. 42; Zekeriya Kitapçı, Abbâsi Hilâfetinde Selçuklu Hâtunları ve Türk Sultanları, Konya 1994, s. 109.)
268
Ayan’ın aktardığına göre Halife Muktedî hem Alparslan’ın hem de Melikşah’ın kızı ile evlenerek hem hala hem yeğen ile evlenmiş oluyordu. Kız ile halanın aynı nikah altında birleştirilmesi uygun olmadığından halifenin Alparslan’ın kızı ile olan evliliğinde zifaf gerçekleşmemiştir. (Ayan, a.g.e., s. 42.)
269 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 10, s. 145; Ġbn Kesîr, el-Bidâye, C. 12; s. 267; Ahmed bin Mahmûd, Selçuk-Nâme,
C. I, s. 153; Ġbnü‟l-Cevzî, el-Muntazam, s. 132-133; Sıbt Ġbnü‟l-Cevzî, Mir‟âtü‟z-Zamân, s. 275; Azîmî, Azîmî
Tarihi, s. 31; Bondârî, Zubdat al-Nuşra, s. 70; Mîrhând, Ravzatu‟s-Safâ, s. 123-124; Gregory Abû‟l-Farac, Abû‟l-Farac Tarihi, s. 334; Erdoğan Merçil, Büyük Selçuklu Devleti, s. 77; Altınsoy, a.g.t., s. 71-74.
270 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 10, s. 376; Ġbn Kesîr, el-Bidâye, C. 12, s. 327; Ahmed bin Mahmûd, Selçuk-Nâme,
C. II, s. 42; el-Hüseynî, Ahbârü‟d-Devleti‟s-Selçukiyye, s. 57; Turan, Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm
Medeniyeti, s. 233; Ayan, a.g.e., s. 91; Altınsoy, a.g.t., s. 107-108. Halife, Seyyide Hatun için özel bir köĢk
6. Sencer’in Kızı Emîre Hatun ile MüsterĢid-Billâh’ın Evliliği
Sultan Muhammed Tapar‟ın ölümünün ardından baĢlayan taht mücadelelerinde Halife MüsterĢid-Billâh Selçuklulara devredilen dünyevî yetkileri geri almak için Sultan Sencer‟in desteğini elde etmek üzere onun kızı Emîre Hatun‟u istemiĢ, 518/1124 yılında kıyılan nikah ile bu evlilik gerçekleĢmiĢtir. Her iki tarafın da prestij kazanmak için kurdukları bu akrabalık bağı tam anlamıyla beklentiyi karĢılamamıĢtır. MüsterĢid-Billâh‟ın 529/1135 yılında
ölümüyle on bir yıl süren bu evlilik sona ermiĢtir271
.
7. Muhammed Tapar’ın Kızı Fâtıma Hatun ile Müktefî-Liemrillâh’ın Evliliği
Halife MüsterĢid-Billâh‟tan sonra hilâfet makamına geçen RâĢid-Billâh‟ın Abbâsî halifeliğinin siyasi otoritesini yeniden sağlamaya yönelik hareketleri giriĢmesi Irak Selçuklu Sultanı Mesud‟un harekete geçmesine sebep olmuĢ, Mesud RâĢid-Billâh‟ı azlederek dünyevî yetkileri kullanmaması ve kendi aleyhine hareket etmemesi Ģartıyla Müktefî-Liemrillâh‟ı halife tayin etmiĢtir. Halife tahta çıkısının hemen ardından sultan ile yakınlaĢmak için kız kardeĢi272
Fâtıma Hatun ile evlenmek istemiĢ ve 531/1136-1137 yılında kıyılan nikah ile sultanın damadı olmuĢtur. 542/1147-1148 yılında Fâtıma Hatun‟un ölümüne kadar sekiz yıl
süren bu evlilik ufak anlaĢmazlıklara rağmen genel itibariyle iyi bir biçimde ilerlemiĢtir273
. 8. Mesud ile Müktefî Liemrillâh’ın Kızı Seyyide Zübeyde’nin Evliliği
Selçuklu hanedan üyelerinin Abbâsî hilâfeti ile kurdukları son akrabalık Halife Müktefî- Liemrillâh ile Fâtıma Hatun‟un evliliğine karĢı yapılan Müktefî‟nin kızı Seyyide Zübeyde ile Sultan Mesud‟un evliliğidir. Bu akrabalık önceki evlilikle aynı amaçlar doğrultusunda 534/1140 yılında yapılan nikah akdi ile gerçekleĢmiĢtir. Bundan önceki evlilikle kurulan iyi iliĢkiler bu akrabalıkla devam ettirilmek istenmiĢ fakat bu evlilik zifafın gerçekleĢmediği
Mutedî-Biemrillâh‟ın evliliğini olumsuz etkileyen saray görevlileri ile Türklerin çatıĢmaları gibi yaĢanması muhtemel çatıĢmaların önüne geçilmiĢtir. (Kitapçı, Selçuklu Hatunları, s. 203.)
271 Ġbn Kesîr, el-Bidâye, C. 11, s. 365. Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 11, s. 34-35; Özdemir, a.g.m., s. 352;Altınsoy,
a.g.t., s. 119. Kitapçı, bu evliliğin çok mutlu ilerlediğini ve evlilikten hatun ile halifenin Ebû Ca‟fer el-Mansûr ve Ebû Bekir adında iki çocukları olduğunu Ebû Cafer‟in babasının ölümünün ardından RâĢid-Billâh lakabıyla halife olduğunu söylemektedir. (Kitapçı, Selçuklu Hatunları, s. 212.) Özaydın ise RâĢid-Billâh‟ın 501/1107 yılında HuĢf adlı bir câriyeden doğduğunu söylemektedir. (Abdülkerim Özaydın, “RâĢid-Billâh” mad., DİA, C. 34, Ġstanbul 2007, s. 465.) RâĢid-Billâh‟ın doğum tarihi ve annesinin adını dikkate aldığımızda onun bu evlilikten dünyaya gelmediğini söylemek mümkündür.
272
Kitapçı, eserinin bir yerinde Fâtıma Hatun‟un Mesud‟un kız kardeĢi olduğunu söylerken bir baĢka yerde amcası olarak bahsetmektedir. (Kitapçı, Selçuklu Hatunları, s. 218, 220.)
273 Ġbnü‟l-Ezrak, Meyyâfârikîn ve Âmid Tarihi (Artuklular Kısmı), çev. Ahmet Savran, Erzurum 1992, s. 68-69;
Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 11, s. 51, 114; ReĢîdü‟d-Dîn-Fazlullah, Cami‟ü‟t-Tevârih, s. 202; Kitapçı, Selçuklu
hedefe ulaĢamayan bir evlilik olarak kalmıĢtır. 547/1152 yılında da Mesud‟un ölümü ile
Selçuklu-Abbâsî sıhriyet bağı sona ermiĢtir274
.
Sultan Mesud‟un Büyük Selçuklu Devleti‟nin kurucusu Tuğrul Bey‟den sonra bir Abbâsî halifesi ile akrabalık bağı kurma teĢebbüsünde bulunan ikinci Selçuklu sultanıdır. Birisi devletin güçlü olduğu kuruluĢ dönemine diğeri ise yıkılmaya yön tuttuğu son dönemlerine denk gelen bu evliliklerin amaca ulaĢması uzun yıllar almıĢtır. Evliliklerin amacı hasıl olmadan iki sultan da ölmüĢtür.