Sebük Tegin, Ferîgunîler187
hanedanın emîrlerinden Ebu‟l-Hâris Ahmed b.
Muhammed‟in kızlarından birini, oğlu Mahmud ile evlendirirken188
kendi kızlarından birini de Ebu‟l-Hâris‟in oğlu Ebû Nasr (ö. 401/1010) ile evlendirmiĢ böylece iki hanedan arasında karĢılıklı olarak akrabalık temelleri atılmıĢ ve böylece hanedanın Gaznelilere bağlılığı kuvvetli hale getirilmiĢtir. Ferîgunîlerin Gaznelilere tabi olmasında Sebük Tegin‟in attığı
akrabalık bağları etkili olmuĢtur189. Bu evliliklerin Sebük Tegin‟in 387/997 yılında
ölümünden önce gerçekleĢtiğini söylemek mümkündür.
185 Gurlular, 390-611/1000-1215 yılları arasında Gaznelilerin hakimiyet sahası olan Horasan, Afganistan ve
Kuzey Hindistan‟da hüküm sürmüĢ bir hanedandır. (Gurlular ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk.: Iqtidar Husain Siddiqui, “Gurlular” mad. DİA, C. 14, Ġstanbul 1996, s. 207-211.)
186
Gaznelilerin siyasi, sosyal ve kültürel hayatı ile ilgili ayrıntılı bilgi için bk: Erdoğan Merçil, Gazneliler
Devleti Tarihi, Ankara 1989; Erdoğan Merçil, Gazneli Mahmûd, Ankara 1987; Merçil, Müslüman-Türk Devletleri Tarihi, , s. 44-51; Erdoğan Merçil, Ara Altun, “Gazneliler” mad., DİA, C. 13, Ġstanbul 1996, s. 480-
486; M. Longworth Dames, “Gazneliler” mad., İA, C. 4, Ġstanbul 1948, s. 742-748; Ġbrahim Kafesoğlu, “Mahmud Gaznevî” mad. İA, C. 7, Ġstanbul 1955, s. 173-183; Erdoğan Merçil, “Gazneliler”, Doğuştan
Günümüze Büyük İslam Tarihi, C. 6, Ġstanbul 1992, s. 223-299.
187
Ferîgunîler, Bugünkü Afganistan‟ın kuzeyinde yer alan Cûzcân‟da ve Belh‟de 892-1010 yılları arasında Saffârîler, Sâmânîler ve Gazneliler adına hüküm sürmüĢ Ġran asıllı bir hanedandır. (Tahsin Yazıcı, “Ferîgunîler” mad., DİA, C. 12, Ġstanbul 1995, s. 398; Nuhoğlu, a.g.m., s. 98.)
188 Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 184.
2. Me’mûnîler (HârizmĢahlar) ile Yapılan Evlilikler
a. Gazneli Mahmud’un Kız KardeĢi Hurre-i Huttalî’nin Evlilikleri
Gazneli Mahmud, Hârizm‟i ele geçirmek amacıyla yaptığı planları dostane bir biçimde
uygulamak için Hurre-i Huttalî (Hurre-i Kâlçî, Kehkâlcî190) adlı kız kardeĢini Me‟mûnîler191
hanedanın itibar kazanmak isteyen ikinci hükümdarı Ebu‟l-Hasan Ali ile evlendirmiĢti. Ebu‟l- Hasan 406/1015 yılında ölümüne kadar Gazneli Mahmud ile çok iyi geçinmiĢ, bu yılda öldürülünce dul kalan karısı Hurre, Mahmud‟un izniyle yerine geçen kardeĢi Ebu‟l-Abbâs
Me‟mûn (406-408/1015-1017) ile ikinci evliliğini192
yapmıĢtır. Böylece hem Sultan Mahmud
hem de Halife nezdinde büyük itibara sahip olmuĢtur193
. Bu evlilik muhtemelen 406/1015 yılında Ebu‟l-Abbas tahta geçince veya bundan kısa bir süre sonra gerçekleĢmiĢtir.
Ebu‟l-Abbâs, Sultan Mahmud‟un kızı ile evlendiği ve onun eniĢtesi olduğu halde korkarak Gaznelilere karĢı Karahanlılarla ittifak yapma giriĢiminde bulununca Sultan,
Hârizm‟e bir sefer düzenleyerek 407/1017 yılında buraya hâkim olmuĢtur194. Böylece Gazneli
Mahmud ve isyancılar tarafından öldürülen eniĢtesi Ebu‟l-Abbâs arasındaki iki yıllık dostluk
ve akrabalık bağı ölümüyle sona ermiĢtir195
.
190 Beyhakî, Gaznelilerde hür kadın manasına gelen “Hurre” lakaplı bu kadının adını “Hurre Huttalî, Hurre
Kâlicî” olarak kaydetmiĢtir. (Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 17, 215, 239, 635; Ahmet TaĢağıl, “Me‟mûnîler” mad.
DİA, C. 29, Ġstanbul 2004, s. 105.)
191Me‟mûnîler, Türkistan bölgesi hâkimlerindendir. Aslen Türk olan hanedan genellikle batı Hârîzm‟de hüküm
sürmüĢ, önce 390/999‟a kadar Sâmânîlere sonra Karahanlılara, 405/1014‟te de Gaznelilere tabi olmuĢlardır. (TaĢağıl, “Me‟mûnîler” mad., s. 105.)
192 Barthold, Ebu‟l-Abbas‟ın Mahmud‟un diğer bir kız kardeĢi ile evlendiğini söylemektedir. (Barthold,
Türkistan, s. 295.)
193
Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 641-644; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 9, s. 111; Merçil, Gazneli Mahmûd, s. 57; Filiz Akçay, Ebû Saîd Abdulhay Dahhâk B. Mahmûd Gerdîzî'nin "Zeynü‟l-Ahbâr" Adlı Eserinin Tâhirîler,
Saffârîler, Sâmânîler ve Gazneliler İle İlgili Bölümlerinin Türkçe Tercümesi Ve Değerlendirmesi,
YayınlanmamıĢ Yüksek Lisans Tezi, Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ordu 2015; s. 114; Ayan, a.g.e., s. 135-136; Hunkan, a.g.e., s. 225; Nuhoğlu, a.g.m., s. 97.
194 Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 9, s. 208-209; Merçil, “Gazneliler”, s. 245-246. 195
Bu evlilik dolayısıyla Sultan Mahmud ile Ebu‟l-Abbâs aralarında mektuplaĢır birbirlerine hediyeler gönderirler ve iyi iliĢkiler kurarlardı. Ebu‟l-Abbâs her konuda Emîr Mahmud‟a uyar ve saygı gösterirdi. ġarap meclisi kurulduğu zaman en ileri gelen devlet adamlarını, devlet adamlarının evlatlarını, Sâmâni ve Saffârî emîrleri ve civardaki vilayetlerden gelen elçileri çağırır, onlarla Ģarap içerken üçüncü kadehini eline aldığında ayağa kalkar, Emîr Mahmud‟un Ģerefine içer, sonra otururdu. Bütün mecliste bulunanlar da kendisiyle beraber ayağa kalkar, yeri öperler ve Emîr Mahmud‟un Ģerefine Ģarap içerlerdi. Kendisiyle beraber onlar da ayakta dururlar, Sultan Mahmud‟un Ģerefine Ģarap içerlerdi. Sonra bir hizmetçi gelir, hediyeler getirilir, her birine kıymetli birer at ve esvap ile içinde on bin dirhem bulunan keseler verirlerdi. (Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 635, 641; Ergin Ayan, “HarezmĢâhlar Hânedânının Evlilikleri”, Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, S. 32, Ankara 2016, s. 15.)
3. Ziyârîler ile Yapılan Evlilikler
a. Gazneli Mahmud ile Menûçehr’in Kızı Hurre’nin Evliliği
Gaznelilerle yakın iliĢkiler yürüten bir diğer vasalları da Ziyârîlerdir196. Mahmud kardeĢi
Ġsmail ile olan taht mücadelesinde bu hanedanın desteğini görmüĢ kendisi de Ziyârîlerin taht kavgalarına müdahalede bulunmuĢtur. Gazneli Mahmud, 403/1012-1013 yılında kendisiyle dünür olmak isteyen Felekü‟l-Me‟alî Menûçehr b. ġemsül-Me‟alî Kâbûs‟un kızı Hurre ile evlenmiĢtir197
. Böylece Gazneli Mahmud‟dan cesaret bulan Menûçehr babasının katillerini imha etmiĢtir. Ancak bunun dıĢında akrabalık kayınpedere bir üstünlük sağlamamıĢ o da öteki vasallar gibi, vasallık Ģartlarını yerine getirmek zorunda kalmıĢ, Mahmud‟un seferlerine asker göndermiĢ ve hatta ordunun yiyecek ihtiyacını karĢılamaya bile zorlanmıĢtır. Ġsyan alametleri
göstermesi sebebiyle de Sultan Mahmud‟un bölgeye sefer yapmasına sebep olmuĢtur198
.
b. Gazneli Mesud ile ġeref’ül-Me’alî Ebû Kâlicâr’ın Kızının Evliliği
Ziyârîler ile kurulan bir diğer akrabalık bağı da ġeref‟ül-Me‟alî Ebû Kâlicâr‟ın199
kızı ile
Mesud‟un yaptığı evliliktir. 425/1033200‟te Gazne sarayından giden bir elçilik heyeti hem
gelini getirmek hem de Ebû Kâlicâr‟ın vereceği malları almak üzere Ziyârî sarayına gitmiĢ, iki ay sonra gelin ve babasının verdiği mallarla (çeyiz) geri dönmüĢtür. Bu akrabalığa rağmen Ebû Kâlicâr vergilerini göndermeyince Mesud‟un bölgeye sefer yapmasına sebep olmuĢ, sefer sebebiyle bölge halkı çok büyük sıkıntılara maruz kalmıĢtır. Kayınpederin özür dilemesiyle mesele kısa bir süreliğine de olsa halledilmiĢ fakat uzun vadede bu evlilik pek fayda
sağlamamıĢtır201
.
196 Ziyârîler, 316-483/928-1090 yılları arasında Hazar Denizi‟nin güneydoğusunda bulunan Cürcân ve Taberistan
bölgesinde hüküm süren ve sırayla Sâmânîler, Büveyhîler, Gazneliler ve Selçuklulara tabi olan Ġran asıllı, Deylemli bir hanedandır. Merdâviç b. Ziyâr tarafından kurulmuĢtur. (Erdoğan Merçil, “Ziyârîler” mad., DİA, C. 44, Ġstanbul 2013, s. 498-499; Nuhoğlu, a.g.m., s. 99.)
197 Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 192; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 9, s. 192. Merçil ve Nuhoğlu, Gazneli Mahmud‟un
kızını Menûçehr‟e verdiğini söylemektedirler fakat kaynaklarda sultanın Menûçehr‟in kızını aldığı nakledilmektedir. (Merçil, Gazneliler Devleti, s. 41; Nuhoğlu, a.g.m., s. 99.)
198 Merçil, Gazneliler Devleti, s. 41; Merçil, Gazneli Mahmûd, s.65; Merçil, “Gazneliler”, s. 250; Merçil,
“Ziyârîler” mad., s. 499; Nuhoğlu, a.g.m., s. 99.
199 Ebû Kalicar el-Kûhî, Dârâ b. Menûçehr b. Kâbûs‟un ordu kumandanıdır ve onun adına ülkeyi idare
etmektedir. (Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 9, s. 338)
200 Ġbnü‟l-Esîr‟de 426/1034-1035 yılı olayları içerisinde verilmektedir. (Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 9, s. 338.) 201 Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 344; Ġbnü‟l-Esîr, el-Kâmil, C. 9, s. 338; Nuhoğlu, a.g.m., s. 99.
4. Kâkûyîler ile Yapılan Evlilik
Gazneliler için farklı Ģekilde geliĢen bir evlilik de yine vasal bir hanedan olan Kâkûyîler
hanedanı202
ile gerçekleĢmiĢtir. 420/1029‟dan itibaren Gaznelilere tâbi olan Alâüddevle Kâkûyî‟nin isyan etmesi Sultan Mahmud‟un oğlu Mesud ile bölgeye sefer düzenlemesine sebep olmuĢ, sefer esnasında Gaznelilere esir düĢen Alâüddevle‟nin kız kardeĢi (veya kızı) ailesine karĢı kullanılmak istenince mağlubun saray nâzırı ünlü bilgin Ġbn Sinâ‟nın teklifiyle
Mesud 421/1030‟da hem esir kızla evlenmiĢ203
hem de Ġsfahan‟a yeniden hâkim olmuĢtur. Alâüddevle tekrar isyan alameti gösterince eniĢtesi veya damadı olan Mesud, eĢi Kâkûyî prensesiyle Alâüddevle‟yi tehdit etmiĢ, bir süre sonra olay tatlıya bağlanmıĢ ve kız geri gönderilmiĢtir. Fakat bu sıhriyet, bir türlü tam anlamıyla sükuneti sağlayamamıĢ ve Alâüddevle‟nin isyanının yinelenmesinde Mesud‟un kızını kullanarak topraklarına sahip olması etkili olmuĢtur denilebilir. Neticede akrabalık, Gazneliler açısından sürekli bir itaat sağlamadığı gibi Alâüddevle‟nin Türkmenlerle iĢ birliği yapması yeni bir savaĢ durumu
oluĢturmuĢ ve Irak bölgesinin elden çıkmasıyla sonuçlanmıĢtır204
.
5. Çağaniyân Valisi ile Yapılan Evlilik
Gazneli Mesud, Mâverâünnehir bölgesindeki karıĢıklıkları kızını205 Çağaniyân206 valisi
Ebu‟l-Kasım‟a vererek gidermeye çalıĢmıĢtır. Ancak Buhara hâkimi Ali Tegin‟in oğulları Çağaniyân‟a saldırdıklarında Ebu‟l-Kasım onların önünden kaçmıĢ, saldırılarında baĢarılı olamayan Ali Tegin‟in oğulları Buhara‟ya dönünce Ebu‟l-Kasım tekrar Çağaniyân‟a gelmiĢ ve Mesud‟a itaate devam etmiĢtir. 427/1035‟te sultanın huzuruna çıkan damat Ebu‟l-Kasım
ile Mesud arasındaki dostluk yenilenmiĢtir207. Yani Çağaniyân sarayında Gazneli bir gelinin
202
Rey, I
Ġsfahan ve Hemedân‟da 398-513/1007-1119 yılları arasında hüküm süren Ġran asıllı Deylemli bir hanedandır. (Ahmet Güner, “Kâkûyîler” mad., DİA, C. 24, Ġstanbul 2001, s. 219.)
203 Ayan, a.g.e., s. 195. 204 Nuhoğlu, a.g.m., s. 100.
205 Beyhakî, Ebu‟l-Kasım‟ın Sultan Mahmud‟un akrabasından hür bir kadınla evlendiği bilgisini vermektedir.
(Beyhakî, Târîh-i-Beyhakî, s. 460.) Beyhakî‟ eserinin 431. sayfasında Ebu‟l-Kasım‟ı damat olarak nitelendirmesi Mesud‟un kızı ile evli olduğu ihtimalini artırmaktadır.
206
Mâverâünnehir‟de yer alan zaman zaman Sâmânî, Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu hakimiyetleri altından bulunmuĢ ve bugün mevcut olmayan tarihi bir Ģehirdir. (Ziya Musa Buniyatov, “Çagāniyân” mad., DİA, C. 8, Ġstanbul 1993, s. 166.)
207 Sultan Mesud ile damadı Ebu‟l-Kasım arasında çok iyi bir iliĢki vardı. Sultan 1035 Kasım‟ında Belh‟e
gelince vali de geldi ve büyük bir iltifatla karĢılandı. Kendisi için hazırlanan köĢke gitti ve günde birkaç defa kendisine hediyeler götürülürdü. Vali de sultana kıymetli atlar, Türk köleleri, doğan ve parsları ayrıca Çağaniyân‟da yetiĢen ve yapılan kıymetli birçok eĢya getirmiĢti. Bu tarihte verilen büyük ziyafete valiyi köĢkten at göndererek getirdiler. Çevgan oyunu oynadılar, yemek yediler, Ģarap içtiler ve çok güzel bir gün geçirmiĢlerdi.
varlığı, Mesud‟un Ceyhun ötesindeki Gazne topraklarındaki hakimiyetinde etkili olmuĢtur. Beyhakî‟nin 427/1035 yılında Ebu‟l-Kasım‟dan damat diye bahsetmesi evliliğin bu tarihten
önce veya tam bu tarihte gerçekleĢtiğini gösterir208
.