Dükkândaki Trajik Canlandırma: Mağdurluk Edebiyatı

Toplum içindeki insanlar kendini ifade etmek, farkındalık yaratmak veya bir isteğini

dile getirmek-elde etmek için çeşitli taktikler uygulamaktadır. Bu taktikler içerisinde; sıradan olabilecek olayları abartarak anlatmak veya olayları trajik bir maskeye büründürerek aktarmak en makul yöntemlerden biridir. Pertek’in küçük bir yer oluşundan doğan birincil ilişkiler; bu yöntemleri uygulamaya oldukça müsaittir. Pertekli insan da çoğu zaman söz konusu olan olay ve faaliyetleri anlatırken trajedik sahneler yaratmaktadır. Çünkü söz konusu faaliyetlerin ve olayların başkaları açısından anlamlı olması için; onları etkileyecek bir tarzda aktarmak gerekmektedir.

Pertek insanının özellikle trajedi içerikli dramatik canlandırmalara müsait oluşu; hiç kuşkusuz yaşadığı coğrafyayla da alakalıdır. Birçok olumsuzluğun sayılabileceği bu

coğrafyada, insanlar hüzünlü olan birçok olaya şahit olmuş, hayatlarında birçok imkansızlıkla baş başa kalmışlardır. İçinden çıkamadıkları ve baş edemedikleri durumlar karşısında da hayata karşı hep mutsuz bir tavır takınmış ve çoğu zaman ağlamışlardır. Yaşadıkları mağduriyetler, üzerlerine biçilen bir kıyafetmiş gibi algılanmış, bundan sonra yaşayacakları her olumsuz durumu da zaten onlar için yazılan kaderleriymiş gibi değerlendirmişlerdir. Yaşanılan her olumsuzlukla birlikte, geçmişteki bir olumsuzluğu iki kat abartarak anlatmak bir huy halini almıştır. Durum öyle bir hal almıştır ki insanlar, gördükleri sıradan bir olaya bile trajik bir kılıf uydurarak ve bu sıradan olayın üstüne geçmişteki bir olumsuzluğu ekleyerek aktarmaya başlamışlardır. Bu hüzünlü ve olumsuz ruh halleri; edebiyatlarına ve sanatlarına da yansımıştır. Acıyı ve kederi barındıran ruh hallerine paralel olarak; Tunceli bölgesindeki sözlü edebiyat daha çok ağıtlardan ve acıklı efsanelerden oluşmaktadır. Yaşça ileri olan Tunceli insanı, bir yerde bir göç olduğunda; yaşadığı 38³⁶ Sürgününü anımsayıp göz yaşı dökmekte; iki kardeşten birinin diğerini katlettiğine dair bir haber seyrettiğinde, duyduğunda, Pepuk Kuşu Efsanesini37

düşünüp hüzünlenmektedir. Yaşadıkları hüzünler beyinlerine o kadar işlemiştir ki algıları ve algılarındaki seçicilik hep hüzünlü olana yönelik olmuştur.

Tuncelilinin, dolayısıyla da Perteklinin tüketim ilişkilerinde de bu trajedik sahneler hem müşteri hem esnaf açısından önemli bir yer işgal etmektedir. Araştırma için önemli olan konu; trajedik olarak sunulan benliğin tüketim ilişkilerinde, esnaf ve müşteri açısından, öneminin ne olduğu ve Pertekli açısından yaşanılan mağduriyetlerin nelere dayandırıldığıdır?

Olayları trajikleştirilerek aktarmak; bazen bir durumdan sıyrılmak bazen istediği şeyi elde etmek bazen de karşıdakinin üzerinde psikolojik baskı yaratmak için stratejik olarak

36

38 Sürgünü; 1938 yılında devlet eliyle yapılan asimilasyon politikası doğrultusunda Tunceli’deki Kürt ve Alevi çocukları alarak daha çok batıdaki Türk ve Sünni ailelere vererek gerçekleştirilen sürgün şeklindeki göç hareketidir.

37

Pepuk Kuşu Efsanesi; üvey annenin iki kardeşi ormana kenger( bir tür dikenli yiyecek) toplamak üzere ormana yolladığı bir günde; topladıkları kengerleri göremeyince , üvey annenin bu durumu bildiğinde onları öldüreceğine inanan kız kardeşin; erkek kardeşinin kengerleri yemediğine inanmayıp karnını yararak midesinin boş olduğunu gördüğünde; yaşadığı bu büyük acı karşısında Allah’tan diyar diyar gezip acısını yakaran bir kuş olmayı dilediğini ve adının yakarış manasını çağrıştırabilecek Pepuk Kuşu olmasını anlatan efsanedir.

 Tuncelili-Pertekli insanlar, ağıt yakıp dövünürken; “Peppo, Peppo! (Pepuk, Pepuk!)” diye haykırdıklarında; kız kardeşin, erkek kardeşinin acısından dolayı yaşadığı acının aynısını yaşadıklarını ifade etmektedirler.

 Tunceli- Pertek’te birine “Senin ocağına Pepuk ötsün” denmesi; “Evin- yuvan kederden kurtulmasın.” manasını çağrıştıran bir bedduadır.

kullanılmaktadır. Bu stratejiler hem esnafın hem de müşterinin kullandığı davranışlardır. Alışveriş ilişkilerinde trajik sahnelerin gözlemleneceği en güzel anlar ise veresiye yazdırma- veresiye kapatma zamanları ve ürünlerin üzerinde gereğinden fazla kâr yapıldığı zamanlardır.

Pertek ilçesindeki küçük esnaf ne kadar veresiye yazdırmaktan yana olmasa da “Kapıya çıktığımızda hepimiz yüz yüze bakıyoruz.” düşüncesiyle hem müşteri kazanabilmek hem de insanların gözünde; idare edebilen, halden anlayan kategorisine dahil olmak için veresiye yazdırmaktadır. Bunun yanında, özellikle 2018-2019 yıllarındaki ekonomik krizlerin Pertek esnafını da etkilediği günümüzde; Pertekli esnaflar, müşterilerin eskisi gibi borçlarını kapatamadığını dile getirseler de veresiye yazdırmak istemedikleri halde, müşterilerin mağduriyet hikayelerine dayanamadıklarını dile getirmektedirler.

“…Biz de ne yapacağımızı şaşırdık. Veresiye yazmasan, dışarı çıktığında sanki yüzüne

tükürüyorlarmış gibi hissediyorsun. Adam geliyor, aldığı bir ekmek; “Yaz deftere diyor.”. Biraz yüzünü somurtsan başlıyor ağlaşmaya: “Artık ekmeği bile zor alıyoruz usta. Biraz da sen idare et Pirini³⁸ seversen. Görüyorsun halimi. Aldığım asgari ücretle ay sonunu bile getiremiyorum. Sigara parasıdır, çocukların okul parasıdır, kira parasıdır, fatura parasıdır…” Parasıdır, parasıdır, parasıdır… Parasıdırlar uzayıp Pertek’e köprü oluyor sonra. Öyle bir ağlaşıyor ki; akşam eve gittiğinde yuttuğun lokma, boğazından geçmiyor.”

(Alan Notu: Bakkal2, Ocak-2019).

“… Bir senedir kuruş borç ödememiş, bir de her ay, utanmadan, veresiye yazdırıyor. Geçen gün dükkâna gelip yine veresiye yazdırmak istedi. Biraz terslediğimden, veresiye yazmayacağımı anlayınca, elindeki kıymayı masaya bırakıp çıktı, gitti dükkândan. Aradan iki saat geçti geçmedi bir de baktım küçük oğlunu karşıma dikip ağlamaya başladı: “Sen de babasın, bak şu masumun tırnaklarına. Vitaminsizlikten derileri soyulmuş. Doktor kırmızı et yemesini söyledi. Görüyorsun ki mağduruz. Ne patron paramızı veriyor ne borçlarımızı ödeyebiliyoruz. Allahtan aşağı yüzümüze bakan yok. Kul görmüyor, bari Allah görsün halimizi. Allah kuluna muhtaç etmesin.” Adam öyle ağladı ki kıymayı deftere yazıp bir kilo ciğeri de çocuğuna yedirsin diye poşetine kattım.” (Alan Notu: Kasap1, Temmuz- 2018).

Pertek müşterileri ne kadar yaşadıkları mağduriyetleri ve ekonomik imkansızlıkları dile getirseler de içlerinden bazıları gözüne kestirdikleri esnafa, öyle olmasalar bile, mağdur rolü yapıp veresiye yazdırmakta veya bedava ürün almaya çalışmaktadır. Bunu en çok

38

Pir: Alevilikte, dedelik rütbesinin eş anlamı olup; Pirini seversen tabiri daha çok Hz. Ali’ yi seversen anlamında kullanılmaktadır.

kadınlar, yaşlı insanlar ve Pertek’e yerleşen Suriyeli dilenciler yapmaktadırlar. Pertek’te yaşça ileri olan ve genellikle yaş aylığını almak için ilçeye gelen köylüler daha çok bakkal, fırın gibi yerlerdeki esnafa; ellerinde para olmadığını, bakacak kimselerinin olmadığını saatlerle anlatarak, bedava bir ekmek bir paket makarna almak umuduyla, istediklerini alıncaya dek dert yanmayı sürdürmektedirler. Bunun yanında Suriyeli dilenciler, girdikleri dükkanlarda; savaş mağduru olup Pertekliye sığındıklarını yarı bozuk Türkçe ile anlatıp; para veya girdikleri dükkânda ne satılıyorsa, bedavaya almadan dükkândan gitmemektedirler.

Yaşanan bu olaylarda dikkat çeken bir diğer konu ise mağduriyetlerin daha çok erkekler tarafından dillendirildiğidir. Evin bütçesinin daha çok erkekte olması ve Pertek’teki esnafın genellikle erkek olmasından dolayı; Pertekli erkeklerin, kadınları esnafla yüz göz etmek istememesi bu durumun sebeplerindendir. Ayrıca borç; yine erkeğin ve de erkeğin boynunun borcudur. Kadın dediğin erkeğin borcuna karışmamalı, evinin mağduriyetini orada burada anlatıp; ona buna ağız burun eğmemeli ve evinin mağduriyetini bir başka erkeğe anlatıp erkeğinin başını öne eğdirmemelidir.

Benliğini mağduriyetlerle birlikte sunan müşterilerin yanı sıra; esnaf da veresiye topladığı ve gereğinden fazla kâr yaptığını bir müşterisi sezdiği zamanlarda, trajik sahneler yaratarak ya borcunu almakta ya da içinde kaldığı mahcup durumdan sıyrılmaktadır.

Pertek esnafı ekonomik olarak ne kadar zorda olduğunu söylese bile; Pertekli gözünde birer kirli çıkın veya parasını mezara saklayan kategorisine dahil edilmektedir. Pertek esnafı bu algıdan yakınmakta ve Perteklinin sunduğu mağduriyet hikayelerini kendilerinin de yaşadıklarını ifade etmektedirler.

“… O kadar onun parasıdır bunun parasıdır deyip, ağlaşıp, veresiyesini yazdırdı… Baktım ki yıl geçti, borcunu ödemeye tenezzül etmiyor, kahvenin ortasında açtım ağzımı yumdum gözümü: “Senin çocuğun varsa benim de çocuğum var, senin borcun varsa benim de borcum var, senin ev kiran varsa benim hem ev hem dükkân kiram var. Seni idare ettiğim kadar biraz olsun bunları düşünüp, lütfedip, iki kuruş borcunu ödeseydin; o zaman bilirdim ki sen adamsın.”” (Alan Notu: Bakkal2, Ocak-2019).

“… Dünyanın en pinti bir o kadar da en sulu gözlü adamı. Hiç ana-ata görmeden; onun bunun kapısında büyümüş. Yıllar sonra bir tüccar yanına alıp Almanya’ ya götürmüş. Almanya’ da emekli olduktan sonra da tekrar Pertek’e yerleşmiş. Şimdi paraya para demiyor ama sorsan her dükkâna borcu var. Borcunu ödeme zamanı geldiğinde de yazdırdığı aylarca

diretmeye başlamadan açıyorum acıklı türküyü, başlıyorum dert yanmaya. Önce hasta babamı bu ay parasızlıktan hastaneye götüremediğimi sonra üniversite okuyan kızıma harçlık yetiştiremediğimi anlatıyorum. Usulca, ağlayarak, arkasını dönüp gizli gizli borcu kadar parayı tamamlayıp masaya bırakıyor. Tam kapıdan çıkarken de “Ne sen bana veresiye yaz ne de içime dert kat.” deyip söylene söylene gidiyor. Yaşlıdır diye acıyorum ama; ne yapayım herkesin anlayacağı dilden konuşacaksın. Bu devirde ağlamayan bebeğe süt vermiyorlar.”

(Alan Notu: Bakkal2, Ocak-2019).

“… Pertekliye gerektiği yerde ağlayacak gerektiği yerde söveceksin. Yoksa hiçbiri senin halinden anlamaz. Eğer bunları beceremiyorsan, Pertek’te esnaflık yapacağına, git kendini Keban’a at; daha iyidir. Halden anlamayanla uğraşacağına git öl; en temizi!” (Alan Notu:

Tamirci, Temmuz-2018).

Ekonomik sorunlarını dile getirerek veresiye borçlarını toplayan esnafın, kimi zamanda da gereğinden fazla kâr yaptığını bir müşterisi sezdiği anlarda, içinde bulunduğu mahcupluk haliyle, trajik bir sahne oluşturması; kendini aklamak ve yaptığı olumsuz davranışı olağanlaştırmak için uyguladığı stratejikbir davranış türüdür.

“… Pertekli her şeyin hem en iyisini hem en ucuzunu ister. Neymiş efendim; benim sattığım ayakkabının aynısı Elâzığ’da iki kat daha ucuzmuş. Bilmez ki bunun dükkân kirası var, toptancının parası var, nakliyenin parası var, çalıştırdığım işçinin parası var. Ben milleti kazıklıyormuşum; Tövbeler olsun, ay sonuna cebimde bir sigara parası anca kalıyor.” (Alan

Notu: Ayakkabıcı2, Temmuz- 2018).

Toplanan bu bulgulardan yola çıkarak; Pertek insanın, genellikle içinde bulundukları hemen her olumsuz durumdan kurtulmak ve anlattıklarının karşı taraf açısından anlamlı olabilmesi için hayatlarının olumsuz taraflarına sığındıklarını ve sürekli olarak mağduriyetlerini dile getirdikleri görülmekteyiz. Pertekli insan her şeyden önce Tuncelilidir (Dersimlidir). Dört dağ içindedir. Geçmişten bu yana her türlü mağduriyete tanıklık etmiş; kimi zaman yolsuz kimi zaman okulsuz kalmıştır. Kışın kar boyu aştığında, yolu açan olayınca hastası yatakta; ambargo uygulandığında evine götürdüğü un az geldiğinde çocukları aç kalmıştır. Bugün de hayat, Pertekliye yine zor tarafından oynuyorsa; bu Tuncelili olmanın kaderi ve zorluklarla geçen geçmişinin eseri olmaktadır. Dün, yol olmadığı için mağdursa; bugün, Pertek’te köprü olmadığı için mağdur olmaktadır. Dün, evine götürdüğü un az geldiği için mağdursa; bugün, iş olanaklarının olmadığı Pertek’te, evine götüreceği ekmeği dahi olmadığı için mağdur konumundadır.

4.3.3. ESNAF ODAKLI ETKİLEŞİMLERDE YARDIMCI KARAKTERLER: