En İyi Rol Arkadaşının Seçimi: Pertek Esnafının Yanında Çalıştıracağı Yardımcıyı Belirleme

Yüklediği Ahlaki Yargılar

Pertek’te bulunan esnaf işletmeleri genellikle küçük çaplı işletmelerdir. Yaklaşık olarak 12 metre karelik alanlardan başlayarak kimi yerlerde 25 metre kareyle büyüyen ve mekân olarak çok büyük olmayan bu işletmelerde; işler genellikle bir kişi tarafından rahatlıkla yürütülmektedir. Ama esnafın genellikle baba mesleği olan mesleğini gelecekte kendi çocuğuna bırakmak ve çocuğunu şimdiden yetiştirmek istemesi, sabah erkenden başlayıp gece yarısı eve gitme rutininden yorulması, sosyal yaşamının bittiğine dair değerlendirmeleri ve Pertek’ te ekonomik olarak sıkıntı çeken birine yardımcı olmak istemesi gibi sebeplerden ötürü; herkes olmamakla birlikte, Pertek esnafının geneli yanında en az bir kişiyi yardımcı olarak çalıştırmaktadır. Yardımcı seçimini itina ile gerçekleştiren esnafın bu seçimde kendi kişisel görüşleri ve Pertek halkının yarattığı esnaflık algısının yanında mevcut kültürel ve ahlaksal kalıplar da etkili olmaktadır.

Yardımcı olarak, aynı zamanda mesleğini en iyi biçimde icra etmek adına, seçeceği takım arkadaşını belirleyecek esnafın koyduğu en önemli kriter; yanına yardımcı olarak aldığı kişinin her yönüyle güvenilir ve sadık olmasıdır. Yardımcı hem para kazanmaya hem müşteriyi idare etmeye hem de patronunun uğrayabileceği tüm olumsuzlukların giderilmesine

yardımcı olmalıdır. Patronun eli ayağı olurken bazen sırdaş bazen suç ortağı olmayı kabul ederek işe başlamalıdır. İçine girdiği dükkânı evi gibi görürken patronunu da ailesi gibi benimsemelidir. Bu yüzden evine(kasaya) karşı güvenilir olup patron maaş veremeyince yokluktan anlamayı bir erdem olarak edinerek; evine (işine) sadık olmayı bilmelidir.

Pertek esnafının yardımcılarını belirlediği süreçte, eğer yanında çalıştıracakları kendi çocuklarıysa; kafalarında bu fikrin oluşmasındaki en büyük sebep; çocuklarının baba mesleğini sürdürüp ileride kendi işinin patronları olmalarını istemeleridir. Pertek gibi iş olanaklarının kısıtlı olduğu bir ilçede var olan bir düzeni devam ettirip tabiri caizse; kimsenin ağız kokusunu çekmeden para kazanmak en akıllıca yöntem olacaktır. Huyunu, suyunu bildiği evladı, babasını ve mesleğini kayıracağından babası arkasını döndüğünde gözü arkada kalmayacaktır. Söz konusu yardımcı seçiminde; esnafın yanında çalıştıracağı kişi, kendi aile ve akrabalarının dışındaysa da referans olarak belirlediği, Pertek’te o kişiyi tanıyan insanlar olacaktır. Yardımcının, iş ortamında daha tanınmadan, güvenirliği ve sadıklığı hakkındaki kıstas; görünen aile profili ve onu tanıyan birinin kendisi hakkında yaptığı yorumlardır.

Tüm bunların dışında esnafın da kafasında belirlediği profiller, beklentiler ve tercihler bulunmaktadır. Yardımcı patronuna karşı başı önde, müşteriye karşı gözü açık olmalıdır. Bazı işletmelerde yardımcı seçiminde cinsiyet göze alınırken; bu seçim ayakkabıcı ve tuhafiye gibi yerlerde kadınlardan yana olmaktadır. Bunun sebebi ise; kadınların yardımcı olurken erkeklere göre daha titiz davranacağı ve insanlarla daha iyi iletişim kurduğuna dair algıdır. Bunun yanında fiziksel olarak çekici olabilecek veya bakımlı olmasıyla dikkat çekebilecek kadınların aynı zamanda müşterileri de dükkâna çekeceği düşüncesi; bu gibi işletmelerde kadın yardımcıların seçilmesindeki etkenlerdendir.

İşe alınan kadınlar hizmeti en iyi şekilde sunarken aynı zamanda Pertek’in ahlaksal dokusuna uygun davranışlar sergilemelidir. Örneğin; işe gelirken sağa sola çok bakmamalı, giyimi çok açık olmamalı ve dükkâna yetişeceği süre zarfında çarşıdakilerle gereğinden fazla konuşmamalıdır. Dışarıdayken herkesin önünde sigara içmemeli, sakız çiğnemeli ve kahkaha atarak gülmemelidir. Ekmek yediği teknenin adını karalamamak için müşterilerle, özellikle erkek müşterilerle ve komşu esnaflarla düzeyli ilişkiler kurmalı, Perteklinin namuslu olarak tanımladığı kategoriden dışarı çıkmamalıdır. Bu istekler patrondan ziyade patron dışındaki;

diğerlerinin40

istekleridir. Ahlakıyla önce patronuna sonra da çalıştığı dükkânın olduğu

sokağa karşı sorumludur. Bu istekleri karşılayamayan kadın yardımcı, erkeklerin çoğunlukta olduğu Pertek’in sosyal ortamlarında, çalışmaya layık bir model değildir.

Kadın yardımcının tercih edilmesi ile birlikte bazı işletmelerde de erkek yardımcılar tercih edilmektedir. Pertek’in birden fazla yardımcı çalıştırdığı işletmelerinde kasa kısımları kadınlara devredilirken; manav kısımlarında genellikle erkekler tercih edilmektedir. Daha çok kas gücünün kullanıldığı ve evlere servislerin yapıldığı hizmetlerde erkek yardımcılar ön plandadır. Bunun yanında Pertek’teki esnaf işletmelerinin, köfteci veya bakkal dükkanlarının, fazla küçük olması, bu küçücük alanların bir erkek patronla bir kadın çalışanın aynı ortamda bulunmasına müsait olmaması algısı hakimken; bakkal, market, tamirci gibi taşıma ve getir- götür işlerinin sürdürüldüğü hizmetlerin de bir erkek çalışan tarafından yürütülmesinin daha doğru olduğuna dair bir algı hakimdir.

İşe alınan erkek yardımcı, üstüne düşen görevleri yerine getirirken aynı zamanda kadın yardımcılar gibi Pertek’in mevcut ahlaksal yapısına uygun davranışlar sergilemelidir. Patronunun sözünden çıkmayarak yeri geldiğinde susmayı bilmeli; patronunun kendisine karşı sergileyebileceği olumsuz bir davranışta sinirlerine hâkim olmalıdır. Dükkanına gelen ve evlere hizmet yatığı evlerdeki kadın müşterilerle düzeyli ilişkiler kurmalı, gereksiz münasebetlere girmemelidir. Getir- götür işleri yaparken dışarıda geçirdiği süreyi gerek kalmadıkça uzatmamalı; komşu esnaflarla iş saatlerinin içinde çok fazla muhatap olmamalıdır. Yoldan gelip geçen kadınlara rahatsızlık verecek dikkatlilikle bakmamalı ve laf atma, argolu konuşma gibi olumsuz davranışlarda bulunmamalıdır. Her yönüyle Perteklinin

mert olarak tanımladığı kategoriden dışarı çıkmamalıdır.

Bu yardımcı seçiminde iki cinsiyet grubu için de fiziksel ve zihinsel yetkinlikler aranırken bazı işletmelerde bu göz ardı edilmektedir. Bunun en iyi kanıtı; Pertek’teki en az 3 işletmede, özellikle kas gücüne ve getir- götür hizmetlerine ihtiyaç duyulan hizmetlerde, zihinsel veya bedensel engeli olan bazı yardımcıların çalıştırılmasıdır. Seçilen bedensel engelli yardımcılar bir gözü olmama, duymama gibi engellere sahipken; zihinsel engeli bulunan yardımcılar temel düzeyde düşünebilme yetisine sahip olan bireylerdir. Bu kişilerin seçilmesindeki sebep; herhangi bir engeli olan bireyin işine daha sadık olduğu; patrondan yana bir olumsuzluğa uğradığında diğer insanlar gibi taşkınlık çıkarmaya yatkın olmadığı üzerindeki algı ve esnafın toplumdaki dezavantajlı bireylere iş imkânı tanıyıp özellikle zihinsel engeli olduğu halde kas gücü yetilerinin yüksek olduğu bireyleri ağır işlerde çalıştırma isteğidir. Bu yardımcı grup içindeki kişiler genellikle ya esnafın bir akrabası ya da yakından tanıdığı biridir.

“… Manav kısmını bizim gariban Y.’e verdim. Maşallah bir güç var; sanki Allah aklını almış, o gücü eline, koluna vermiş. Kaldırdığı çuvalları iki kişi zor kaldırır. Müşteriler de bizler de çok severiz kendisini. Geçen gün, bir seferde, yaşlı kadının alışveriş yaptığı ürünleri eve götürmüş diye; yaşlı kadın hem harçlık hem de giymesi için kıyafet vermiş. Geçen yaz işler iyi olmadığı için maaşları iki ay veremedim; diğer akıllıların bazısı işi bıraktı bazısı günlerce söylenip durdu. Bizim garibansa ne ağzını açtı ne işi bıraktı. Akşam olunca bir paket sigara ver; onun için ekmeğe, suya değer.” (Alan Notu: Market1, Eylül-2018).

Pertek halkı engeli olmayan vatandaşlardan ahlaksal yatkınlıklar beklerken genellikle engeli olan vatandaşlara karşı bu duyarlılıkla yaklaşmamaktadırlar. Engelli yardımcılara karşı küfürlü konuşma, tacizde bulunma41, korkutma gibi olumsuz tavırlar sergilerlerken; yaptıklarının doğru olmadığı söylendiğinde yaptıklarının şakadan ibaret olduğunu ve engeli olan yardımcıyı sevdiklerinden dolayı böyle davrandıklarını dile getirmektedirler. Bunların yanında engeli olan çalışana kör, dîno42

, topal vs. gibi lakaplar kullanarak seslenilmesi ve ağır işlerde, zaman sınırı konulmadan dilediğince, çalıştırılması Pertek’te çalışan engelli yardımcıların sosyal yaşamda karşılaştıkları zorluklardandır. Pertek’te ikamet eden hemen her engelli vatandaş bu muamelelerle karşılaştırılmakta ve mevcut toplumsal yapı içerisinde itibarsızlaştırılmaktadırlar. Üzerlerine oturtulan damgalarla43

anormal kategorisine dahil edilip yaşanan kimi olayda da günah keçisi olarak değerlendirilmektedirler.

“… H., o zaman yanımda olmasaydı ben şu an kapının önünde olacaktım. Patron “Her şeye zam geldi, bir şey alamıyoruz.” derken; dikkatsizliğimden 5 koli yumurta ellerimden kayıp gitti. Patron kapıdan içeri girdiğinde yere o kadar sinirli baktı ki korkudan; “Abi, H. düşürdü ben de temizleyecektim.” dedim. Dedim; ama dediğime bin pişman oldum. Ensesine yediği tokat yetmezmiş gibi “Hadi kafan kırık, elin de mi kırık?” diye bir de laf yedi garip.”

(Alan Notu: Market Yardımcısı1, Eylül- 2018).

41

Pertek’te zihinsel engeli bulunan herhangi bir kadın yardımcı bulunmamaktadır. Erkek olan yardımcılar da kimi zaman şakalaşma kılıfıyla kötü muamelelerle baş başa kalmaktadır. Zihinsel engeli olan bir yardımcıya diğer esnaflar veya çalışanları tarafından, rahatsız olduğu konuları dile getirip kızdırılarak, yapılan sözel taciz ve özellikle kalça ve sırtlarına vurularak yapılan bedensel taciz bu duruma örnektir.

42

Dîno; Kürtçede deli manasına gelmektedir. Erkekler için kullanılan dîno, kadınlarda dîne olarak çekimlenmektedir.

43

Damga; Erving Goffman’a (2014) göre; toplumsal çoğunluğun değerlendirmesiyle herhangi bir eksiklikten dolayı itibarsızlaştırılan kişilere oturtulan kimliksel belirlemelerdir. Örneğin; fiziki eksiklik veya bedenin korkunçlukları, zayıf irade, farklı ırk-ulus-din gibi özellikler herhangi bir damga türünün oluşmasını sağlamaktadır (sf:33).

Perteklinin ve esnafın belirlemelerinle şekillenen yardımcıların yanında; bu kılıflara uymak istemeyen yardımcılar mevcut olsa da geneli bu kalıplar dışına çıkmamaktadır. Çünkü nerdeyse geneli ekonomik zorluklar nedeniyle bu tür işleri tercih etmektedir. İşten atılmamak adına yaşanan zorluklara göğüs gerip kimi zaman da patronlarının sebep olduğu olumsuzlukların üstünü kapatmakta veya olumsuzluğa göz yummaktadırlar. Bunun yanında patronlarının istemediği konularda kimseye bilgi vermeyip gerektiği yerde patronuna sırdaş olmaktadırlar.

“… Üç kuruş kazanabilmek için ne gördüysem sustum ne dediyse kafa salladım. Bu dünya gerçekten kötülerin dünyası... Başka bir gariban olsa çoktan foyası ortaya çıkar; rezil olurdu. Dükkânda veresiye yazdıran, gözüne kestirdiği kız öğrencilerin numarasını alır; saatlerce mesajlaşırdı. Karısı dükkâna geldiğinde ise, ben orada olmadığım zamanlarda, konuştuğu kişinin adını ben diye kaydederdi. Gün sonunda kazandığı parayı kumara yatırır; toptancı- alacaklı para istediğinde; “İnanmıyorsan şu kıza sor. Elime iki kuruş geçmiyor. Geçeni de çocuğa harçlık, çalışana gündelik diye veriyorum. Elimde olsa niye ödemeyeyim borcumu?” diyordu. Alacaklılar dönüp yüzüme baktığında bu yalana ortak olup; “Doğru söylüyor abi, çok sıkışığız ne zamandır” deyip geçiştiriyordum.” (Alan Notu: Market Yardımcısı2, Ağustos

2018).

Tüm bunların yanında yardımcılar patronlarının istemediği konularda kimseye bilgi vermeyip gerektiği yerde patronuna sırdaş olmaktadırlar. Çoğu esnafın Perteklinin, özellikle de diğer esnafların, bilmesini istemediği veya bilinmesinden hoşnut olmadığı konular; günlük kazancı, ürünü temin ettiği toptancı, bir ürünü kendi imalat ediyorsa; bu ürünün imalatına dair bilgiler, yüksek kazanç sağlıyorsa; bu kazancı sağlayan etmenler, yardımcıyla paylaşılan bilgilerdir.

“…İşe ilk girdiğimde beni uzun uzun tembihledi: “Sen bugün burada çalışırsın yarın çıkıp gidersin. Burası yıllardır babadan çocuğuna devredilen bir ekmek teknesi. Ben babamdan aldım, yarın çocuğuma bırakacağım. Pertek’ te yıllardır ayakta duruyorsak bunun sebepleri varken her olumlu sebebin de kimsenin bilmesine gerek yoktur. Bir aksilik, olumsuzluk varsa bunun da kimsenin bilmesine gerek yoktur. Kurabiyemize bulgur bulgur, baklavamıza kıyım kıyım derler; mayamızı, unumuzu, şerbetimizi kimsenin bilmesine gerek yoktur. İmalathanenin altı odunluk; fare gelir böcek gelir. Sizin evde hiç çıkmıyor mu? Bunu da kimsenin bilmesine gerek yoktur. Bir şaka yaparız, özel bir konu paylaşırız. Yine bunu da kimsenin bilmesine gerek yoktur. Anlayacağın bu şanın devam etmesi için, bu kapıdan dışarı çıktığında; işi işte bırakıp çıkmalısın.”” (Alan Notu: Pastane1 Yardımcısı1, Kasım-2018).