I. BÖLÜM
I.2. Birinci İnönü Muharebesi’nin Sebepleri
I. İnönü Muharebesi’nin sebepleri üzerine çeşitli değerlendirmeler yapılmış, farklı gerekçeler ileri sürülmüştür. Gerek Yunan taarruzunun başladığı sırada Yuna-nistan’da meydana gelen siyasi gelişmeler gerekse taarruzun başlangıç tarihi olarak kış aylarının seçilmiş olması çeşitli sebep ve değerlendirmelerle temellendirilmiştir.
Ancak, I. İnönü Muharebesi’nin sebepleri siyasi, askeri, ekonomik ve psikolojik ola-rak birkaç ana sebebe dayandırılabilir.
I.2.1. Siyasi Sebepler
I. İnönü Muharebesi’nin birden çok siyasi nedeni vardır. Ancak en önemli siyasi nedeni Yunan Meclisi’nin 3 Ocak 1921 tarihinde yayımladığı ve Yunan Kralı Konstantin’in yaptığı konuşmada243 açıkça ifade ettiği üzere “Sevr Antlaşması’nı kabul etmeyen Kemalilere bu anlaşmayı silah zoru ile kabul ettirme gayesidir”.244
Kasım seçimlerinden sonra Yunanistan’da oluşan siyasi tablo I. İnönü Muha-rebesi’nin bir başka siyasi nedeni olmuştur. Hatırlanacağı üzere Venizelos, Kasım
242 Smith, Anadolu Üzerindeki Göz, s. 196-197.
243 Yunan Kralı Konstantin, 3 Ocak 1921’de yaptığı açıklamada Yunan Ordusu’nun Anadolu’da Sevr Antlaşması’nın tatbiki ve icrasına kadar savaşa devam edeceğini söylemiştir. Alemdar, 5 Ocak 1921.
Konstantin’in bu açıklamayı yaptığı gün İngiliz Başvekili Lloyd George de bir açıklama yaparak
“Anadolu meselesinin kesin bir şekilde halledileceğini” bildirmiştir. Alemdar, 6 Ocak 1921.
244 Alemdar, 6 Ocak 1921.
seçimlerini kaybettikten sonra siyaseti bırakarak Yunanistan’ı terk etmiş, halk oyla-ması sonrası savaş karşıtlığı ile bilinen ve bu nedenle İtilaf Devletleri’nin desteği ile tahtan uzaklaştırılan Kral Konstantin tahta geçmişti. Venizelos’un Yunanistan’da iktidarı kaybetmesi, Yunan halkının müttefiklerin notalarına rağmen eski Kralının dönüşüne onay vermesi gibi sebepler İtilaf Devletleri’nin Yunanistan’dan siyasi des-teğini çekebileceği endişesini yaratmıştı. Konstantin’in savaş karşıtı politikaları İn-giltere’nin “Küçük Asya’daki çıkarlarına hizmet etmiyordu. İngiliz desteği ile tahtın-dan indirilen Kral Konstantin’e ve onun ülkesine İngilizlerin siyasi destek vermesi mümkün değildi. Bu nedenle Yunanistan’a siyasi desteğin devam etmesi için Kralın başta İngiltere olmak üzere İtilaf Devletleri’nin isteklerine uygun bir siyaset takip etmesi gerekiyordu. Öte yandan Yunanistan’ın iç ve dış siyasi durumları Kralın İtilaf Devletleri’nin güvenini kazanması bakımından yeni bir harekâta olan ihtiyacını çok açık bir şekilde ortaya koymaktaydı.245 Bu durumda Konstantin’in İtilaf Devletle-ri’nin “desteğini ve güvenini” kazanmak için Anadolu’daki askeri harekâta devam etmesi gerekiyordu. Bu nedenle aslında savaş karşıtı politikalar ile halkın desteğini almış olan Kral Konstantin, İtilaf Devletleri’nin Yunanistan’a siyasi olarak desteğini sürdürmesini sağlamak,246 İngiltere’nin tutumundan dolayı Venizelos siyasetine de-vam etmekten başka bir çaresi olmadığını görmesi,247 ülkedeki muhalefetin Venizelist diplomasinin Anadolu’daki meyvelerinin toplanmadan terk edilmesini şiddetle istis-mar edeceğinden korkması248 ve 5-18 Ocak 1921’de Paris’te İtilaf Devletleri temsil-cileri arasında toplanacak olan konferansı etkileme çabası249 gibi siyasi sebeplerden dolayı Ocak harekâtına karar vermek zorunda kalmıştır.
Mustafa Kemal Paşa da İngilizlerin Konstantin’i sıkıştırarak kendi emperya-list emelleri uğrunda oyuncak olarak kullanmak istediklerini, Kralın ise krallığını tasdik etmek için bu hususa yatkın göründüğünü, İngilizlere karşı üzerine aldığı
vazi-245 TİH Batı Cephesi, C.II, K.III, s.148.
246ATASE Arşivi İSH K: Kutu No:690 Gömlek No:100.Belge No:100A; Yücel Özkaya, Türk İstik-lal Savaşı ve Cumhuriyet Tarihi, Ankara Üniversitesi Yay., Ankara, 1981, s. 125.
247 Gotthard Jaeschke, Kurtuluş Savaşı ile İlgili İngiliz Belgeleri, 3.Baskı., TTK Yay., Ankara, 2011, s.91.
248 Pallis, a.g.e., s.53
249 İtilaf Devletleri, 5-18 Ocak 1921’de Almanya ve Türkiye sorunu için Paris’te bir araya gelecekler ve bir karar alacaklardı. Konferans öncesinde Türk kuvvetlerine karşı alınacak bir askeri başarı konfe-ransta Yunanistan’ın elini güçlendirecek, devletleri etkileyecekti. İkdam,15 Ocak 1921; Umar, a.g.e., s. 70.
feyi yerine getirebilmek için Yunan Ordusu’nu saldırıya geçirttiğine inanmıştır.250 İngilizler, Yunanistan’ın Anadolu’da askeri harekâta devam etmesini sağlayarak ABD, Fransa ve İtalya’ya Ortadoğu’daki siyasetlerini gerçekleştirecek olanaklara sahip olduklarını göstermek istemişlerdir.251 Fransızlara göre ise İngilizler, Konstan-tin Hükümeti’nin ordusunun maddi ve manevi gücünü test etmek için Yunan Ordu-su’na ileri harekât emrini verdirmiştir.252
Neticede Konstantin, 1921’in başlarında ülkenin iç ve dış siyasi durumunu değerlendirerek, Anadolu harekâtının sona erdirilmesi kararının yaratacağı olumsuz-lukları da hesaba katmak suretiyle yukarıda izah edilen siyasal gerekçelerle Yunan Ordusu’na yeni bir taarruz emri vermiştir.
I.2.2. Askeri Sebepler
I. İnönü Muharebesi’nin Yunanistan açısından en önemli askeri sebebi, Pa-pulas253 ve Sarıyanis’in tersi yönündeki ifadelerine rağmen,254 Çerkez Ethem isyanı-dır. Yunan resmi kaynaklarında bu taarruza kesin olarak 20 Aralık 1920 (2 Ocak 1921) tarihinde255 karar verilmiş olduğunun ifade edilmesi Ethem isyanının Yunan Ordusu’nu harekete geçirdiğinin önemli bir göstergesidir. Türk Genelkurmayı’nın bu tarihten birkaç gün önce isyanın başlaması üzerine Batı ve Güney Cephesi Komutan-lığı’na bağlı Yunanlara karşı bıraktığı birlikleri buralardan çekerek isyanı bastırmak üzere Gediz civarına sevk etmiş olması cephede Yunan Ordusu lehine avantajlı bir durum meydana getirmiştir.256 Bu nedenle Yunanistan, Çerkez Ethem isyanından
250 Mustafa Kemal Atatürk, “Atatürk’ün Söylev ve Demeçleri: Çerkez Ethem ve Diğerleri”, Hatıra-lar, VesikaHatıra-lar, Resimlerle Yakın Tarihimiz, C.1. S.9, s. 288.
251 Erdem, a.g.t., 308.
252ATASE Arşivi İSH K: Kutu No:666 Gömlek No:125;Belge No:1.ATASE Arşivi İSH K: Kutu No:666 Gömlek No:125;Belge No: 125AA.
253 Papulas, Ocak taarruzu kararının Çerkez Ethem isyan etmeden önceki tarihlerde alındığını şöyle yazmıştır : “ 5 Aralıkta (18 Aralık)253 Kral’ın Yunanistan’a avdeti hasebiyle yapılan istikbal merasi-minde ordu mümessili olarak bulunmak üzere Atina’ya gitmiştim. Kral’ın muvasalatından iki gün sonra ( 7 Aralık (20 Aralık) M. Rallis’e düşmanın teşkilat ve harp kabiliyeti hakkında ordu tarafından toplanan ve büyük bir kısım müphem malumat dolayısıyla bu malumatın sıhhat deresini tahkik etmek üzere orduca bir keşif taarruzu yapılması lüzumunu haber vermiştim.” demektedir.
254 Yunan Genelkurmay Başkan yardımcısı Sarıyanis de 5 Şubat 1930 tarihinde “Eliftironvima” adlı Yunan gazetesine yazdığı “Anadolu Faciası hakkında Şayanı dikkat İfşaat” başlıklı yazısında Ocak taarruzuna Çerkez Ethem isyanından önceki bir tarihte karar verilmiş olduğunu ifade etmiştir. Ahmet Midilli, Birinci İnönü Muharebesi’nin İç Yüzü, Büyük Erkan-ı Harbiye Reisliği Matbaası, Ankara, 1930, s. 15.
255 Erdem, a.g.t., s. 301.
256 TİH Batı Cephesi, C.II, K.III, s. 149.
yararlanmak gayesiyle ordunun hazırlıklarının derecesine, sevk ve idare kabiliyetle-rinin eksikliğine bakmadan Eskişehir genel istikametinde taarruza geçmek fikkabiliyetle-rinin cazibesiyle,257 Anadolu’da “mevsimsiz” , “hazırlıksız” ve “acele” bir harekâta kal-kışmıştır.
Mustafa Kemal Paşa da, Çerkez Ethem isyanının I. İnönü Muharebesi ile doğ-rudan bağlantısı olduğunu, Ethem’in isyana kalkışmadan evvel Yunanlarla iş birliği yaparak Türk Ordusu’nun mevcut durumu ile ilgili bilgileri Yunan tarafı ile paylaştı-ğını,258 bu bilgilerin Yunanı Anadolu’da yeni bir taarruz harekâtına heveslendirdiğini ifade etmiştir.259 I. İnönü Muharebesi’nde 61.Tümen Komutanı olarak görev yapan İzzettin Bey de Yunan taarruzunun temel askeri sebebinin Çerkez Ethem isyanı ol-duğunu vurgulamıştır.260
I. İnönü Muharebesi’nin Yunanistan açısından Çerkez Ethem isyanından baş-ka askeri sebepleri de vardır. Türk Ordusu’nun düzenli orduya geçtikten sonra kısa sürede aldığı mesafe ve Yunan istihbarat raporlarında yer alan Türklerin karşı bir taarruza geçebileceğine dönük kaygılar,261 Yunan Ordusu’nu Anadolu’da acele bir taarruza sevk eden diğer önemli askeri sebepler olmuştur. İstanbul’da bulunan Yunan askeri heyetinden Yunan karargâhına gelmekte olan istihbaratlar, Türklerin Aralık 1920’nin başlarından beri geniş bir faaliyette bulundukları, ordularını güçlendirdikle-ri, yakında taarruza geçecekleri yönünde olmuştur.262 Bu sebeple Yunanların, Türkle-rin düzenli ordusundaki gelişmeleri sekteye uğratma ve taarruz hazırlığını şimdiden bozmaları gerekmiştir. Bu durumun Türklerin ulaştırma merkezi ve lojistik
tesisleri-257 Selahattin Selışık, Türk İstiklal Savaşı’nda Birinci İnönü Muharebesi, Gn. Kur. ATASE Yay., Ankara, 2006, s. 7.
258 “Ethem şüphe yok ki askeri tertibatımızı, nerede ne kadar askerimiz olduğunu, nelerimizin mevcut olduğunu ve vasıtalarımızın neler olduğunu hangi yerde ne kadar zamanda ne kadar kuvvet getirebi-leceğimizi, Yunanlılarla paylaşmıştır. İşte Konstantin’in bundan fevkalade cüret alarak hızlı bir hare-ketle zayıf olduğu kendilerine bildirilen istikametten yürüyerek Eskişehir’i işgal etmek ve ona göre öteki hareketleri düzenlemek istemiştir”. Mustafa Kemal Atatürk, “Atatürk’ün Söylev Demeçleri:
Birinci İnönü Savaşı Üzerine”, Hatıralar, Vesikalar, Resimlerle Yakın Tarihimiz, C.1, S.10, s.
318.
259 Atatürk’ün Söylev Demeçleri Çerkez Ethem ve Diğerleri, s.288.
260 “Ethem’in Milli Hükümet’e karşı isyanı; Batı ve Güney cephelerimizdeki bütün kuvvetlerin Gediz yönünde olması Yunanlılarda büyük ümitler uyandırmıştı. Durumdan yararlanarak genel bir taarruza karar verdiler. Bu taarruzun sonucu I. İnönü Savaşını doğurmuştur” Çalışlar, Gün Gün, Saat Saat İstiklal Harbi’nde Batı Cephesi, s.97.
261 Yunan Komutanlığı yayımladıkları resmi tebliğlerinde, Ocak taarruzunun Yunan Ordusu açısından askeri sebebinin “Kemalilerin Bilecik-Bozüyük havalisindeki İzmir kıtalarına Türklerin saldıracakla-rına dair elde ettikleri istihbarat ve Türk Ordusu’nun kümelendiği Bilecik-Bozüyük hattının imhası”
olduğunu açıklamışlardır. Alemdar, 21 Ocak 1921; İkdam,19 Ocak 1921.
262 TİH Batı Cephesi, C.II, K.III, s.149.
nin bulunduğu, stratejik bir öneme sahip Eskişehir üzerine yapılacak bir taarruzla mümkün olabileceği düşünülmüştür. Bu nedenle bir an önce askeri harekâta başlan-ması ve güçlenmekte olan Türk Ordusu’na önemli darbe vurulbaşlan-ması için Ocak taarru-zunun yapılması kaçınılmaz olmuştur.263
Kral Konstantin’in Venizelos’un gidişinden sonra Yunan Ordusu’nda meyda-na gelen emir-komuta noktasındaki zafiyeti ortadan kaldırarak orduyu “zabt-u rabt altına almak” çabası I. İnönü Muharebesi’nin bir başka askeri sebebi olmuştur.264 Netice olarak, öncelikle Çerkez Ethem isyanının Anadolu’da Yunan Ordusu lehine oluşturduğu avantajlı durum, ardından Yunan istihbaratının Düzenli ordu kurulduk-tan sonra Türk Ordusu’nun giderek güçlendiği ve bir taarruza kalkışabileceği yönün-de almış oldukları istihbaratların yaratmış olduğu kaygı ve nihayet ordunun Kral ta-rafından “zabt-u rabt” altına alınmak istenmesi gayesi Yunanistan açısından I. İnönü Muharebesi’nin askeri sebeplerini oluşturmuştur.
I.2.3. Ekonomik Sebepler
I. İnönü Muharebesi’nin Yunanistan açısından bir de ekonomik sebepleri vardır. 1921’in başlarında Yunanistan’ın ekonomik durumu çok kötüydü ve Anado-lu’daki savaş alınan borçlarla ve kredilerle idame ettiriliyordu.265 Yunanistan’ın 1920-1921 bütçesi önemli ölçüde açık vermişti.266 Öyle ki Yunan ekonomisi iflas etmiş olarak kabul edilmeye başlanmıştı.267 Yunan Hükümeti, içinde bulunduğu eko-nomik darboğaza tasarruf yapmak suretiyle çare bulmaya çalışıyordu.268 Ancak Ana-dolu’daki savaş devam ettiğinden bu mümkün olamıyordu. Zira gider bütçesinden 535 milyon drahmi harp masraflarına ayrılmıştı. Bütçe açığını kapatmak için büyük devletler Yunanistan’a yardım ediyorlardı. Kanada, İngiltere’nin aracılığı ile 5 mil-yon İngiliz lirası vermişti. İngiltere ve Fransa’da 10’ar milmil-yon İngiliz lirası vermek üzere anlaşmışlardı. Bu iki devlet başlangıçta 6.5 milyon lira verdikten sonra, Kral Konstantin’in tahta çıkması üzerine yardımı kesmiş bulunuyordu. Kasım
seçimlerin-263 Mustafa Turan, Siyasi ve Hukuki Açıdan Milli Mücadele 30 Ekim 1918-24 Temmuz 1923, Berikan Yay., Ankara, 2011, s.91.
264 İkdam,15 Ocak 1921.
265 Alemdar, 8 Ocak 1921.
266 Yenigün, 16 Ocak 1921.
267 İkdam, 14 Ocak 1921.
268 İkdam, 23 Ocak 1921.
de Kralcılar, Venizelos’u devirmekle Yunanistan’ı Fransa ve İngiltere’den uzaklaş-tırmış bu ülkelerin kredileriyle ayakta duran Yunan ekonomisindeki çıkmazı büsbü-tün derinleştirmişti.269
Konstantin’in gelişinden sonra İngiltere ve Fransa Yunanistan’a verdikleri kredileri bloke etme kararı almışlardır. Bu durum Yunanistan’da ortalama 600 mil-yon drahmiyi karşılıksız bırakmış, drahmiye duyulan güven yavaş yavaş yitirilmiş ve borsalarda değerinin düşmesini hızlandırmıştır. Ekonomik abluka Yunanistan’ın uzun vadeli kredi karşılığı askeri yardım sağlama umutlarına da son vermiştir. Mütte-fiklerin kredileri bloke etmeleri, Yunanistan’ın Anadolu’daki savaşın büyük giderleri karşısında parasal ve ekonomik tükenmesini hızlandırmıştır.270 1921’in başlarında Yunan ekonomisindeki bu sıkıntılı süreç Türk basını tarafından da dikkatle takip edilmiştir.271
Bu şartlarda Yunan ekonomisinin İtilaf Devletleri’nin, özellikle de İngilte-re’nin, mali desteği olmaksızın ayakta durması mümkün değildi. İşte bu ekonomik durum Konstantin’i siyasi olarak farklı düşüncelere sahip olmalarına karşın İtilaf Devletleri’ne yaklaşmak zorunda bırakmıştır. Kral, Anadolu’daki askeri harekâta devam etmezse zaten sıkıntılı olan ve büyük oranda İngiliz desteğiyle ayakta duran ülke ekonomisinin272 daha da kötü bir hal alacağından endişe etmiştir. İtilaf Devletle-ri’nin ekonomik desteğini sürdürmelerini sağlamak için bu devletlerin Anadolu’daki politikalarına uygun olarak hareket etmek durumunda kalmıştır. Diğer taraftan Yu-nan kamuoyunda ülkenin içinde bulunduğu ekonomik krizden dolayı itibar kaybeden Kral, kamuoyunun dikkatini başka bir yöne tahvil ederek durumu düzeltme gayreti içine girmiştir.273 Bu durumlar I. İnönü Muharebesi’nin Yunanistan açısından eko-nomik sebebini oluşturmuştur.
I.2.4. Psikolojik Sebepler
I. İnönü Muharebesi’nin Kral Konstantin açısından bazı psikolojik sebepleri de vardır. Yunan Ordusu’nun Küçük Asya’dan çekilmesini emretmek, Yunan ulusal
269 Selek, Anadolu İhtilali, s. 410.
270 Smith, Anadolu Üzerindeki Göz, s.186-187.
271 Hatice Yıldırım, “Milli Mücadele Dönemi Türk Basını’nda Yunanistan’ın Mali İflası”, Atatürk Yolu Dergisi, S. 60, s. 317-318.
272 Tercüman-ı Hakikat,11 Ocak 1922.
273 İkdam,15 Ocak 1921.
siyasetinin özü olan Megali İdea’ya aykırı karar almak psikolojik olarak kolay alına-bilecek bir karar değildi. Yunan tarihine bakıldığında bu yol hiçbir zaman düşünül-memişti. Psikolojik olarak kralın böylesi bir karar alma olasılığı da yoktu.274 Öte yandan bu harekât Kral’a, Venizelos sonrası Anadolu’daki savaşı kendi ekibiyle daha iyi yöneteceğini ve Yunan halkına vaat edilen zaferi kazanacağını ispat etme fırsatı verebilirdi.275 Bu nedenle bir yandan Yunan ülküsünden kopuş kararı almanın vicdani sorumluluğu ve ağırlığı, diğer yandan Yunan davasına hizmet etme gayesi Kralı, ana sebeplerin yanında psikolojik olarak savaşa devam kararı almaya iten tali sebepler olmuştur.
I.2.5. Küçük Asya Ordusu Komutanı Papulas’ın Etkisi
Kral Konstantin tarafından Küçük Asya Ordusu Komutanlığı’na getirilen Pa-pulas’ın Anadolu’da savaşa devam edilmesi gerektiği yönündeki tutumunun da I.
İnönü Muharebesi’nin tali nedenlerinden biri olduğu söylenebilir.276 Papulas, daha İzmir’e gelip görevi Paraskevepoulas’tan devr aldığı sırada kesin bir dille savaşın süreceğini ifade etmiştir.277 Kralcı rejimin saldırgan ruhunu göstermeye hevesli olan Papulas,278 askeri bir başarı kazanarak Kralın kendisi ile ilgili almış olduğu kararın doğruluğunu göstermek için askeri bir harekâta ihtiyaç duymuştur. Bu nedenle Ocak taarruzu kararını fikren desteklemiş, bu tutumu Konstantin’i de etkilemiştir.