İşletme yönetimi, hissedarlar ve kredi kuruluşlarının bağımsız denetim faaliyetleri sonucunda oluşturulan denetim raporundan faydalanan gruplar olarak bilinmektedir. Bu raporu düzenleyen denetçilerin bağımsızlığı, itibarı ve faaliyet raporların istenilen düzeyde ve doğrulukta olması ile ilgili durumların önemini çeşitli teorik çerçevelerle belirlemektedir192.
Belirlenen teorik çerçeveler vekâlet teorisi, bilgi hipotezi, rasyonel beklentiler teorisi ve sigorta hipotezi olmak üzere dörtlü bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur.
1.6.1. Vekâlet Teorisi
Vekâlet, belirli hedefe ulaşmak için kasıtlı olarak etkili bir plan ve yönetim yapmak için rasyonel aktörlerin bir süreci olarak tanımlanır. Buna ek olarak, vekâlet teorisi, başkalarıyla bireyin çıkarları ve hedefleri arasında bir tutarsızlık olması durumunda sorunun çözümü için tartışmaktadır193.
Vekâlet teorisi iki davranışsal varsayım üzerine kuruludur. Birincisi, bireylerin fayda sağlamayı en üst düzeye çıkarmaya çalıştıklarını ve ikincisi, bireylerin sözleşmelerin eksikliğinden fayda sağlayacağını varsaymaktadır194. Vekâlet teorisinin temelinde
hedef ve çıkarları farklı iki grubun yardımlaşması sonucunda ortaya çıkan problemleri inceleyen195 ve bir kişinin görevini yerine getirmek için bir başka kişiye bu görev için yetki verme durumudur. Ayrıca vekâlet teorisi sosyal etkileşimin en eski ve yaygın teorilerinden biridir196. Ayrıca vekâlet teorileri evrenseldir. İşveren ile
işçi veya devlet ile yönetilenler arasındaki gibi tüm sözleşme düzenlemeleri örnek olarak gösterilebilir197. Vekâlet teorisi genellikle sosyal bilimler alanının genelinde
192 Esendemir, 3894.
193 Kartika Putri Kumalasari ve Made Sudarma, A Critical Perspective TowardsAgency Theory,
Jurnal Akuntansi Multiparadigma, Volume 4, Nomor 2, Agustus 2013, 269.
194 Félix Zogning, Agency Theory: A Critical Review, European Journal of Business and
Management, Vol.9, Iss.2, 2017, 1.
195 Feyza Dereköy, Kurumsal Yönetim ve Temel Dinamikleri, Ekonomi ve Yönetim Araştırmaları
Dergisi, Cilt:4, Sayı:1, Haziran, 2015, 38.
196 Susan P. Shapiro, Agency Theory, Annual Review of Sociology, vol. 31, Iss. 1, 2005, 263.
197 Banu Tarhan Mengi, Bağımsız Denetimin Vekâlet Teorisindeki Yeri, MÖDAV, Sayı: 1, 2013, 99; Stephen A. Ross, The EconomicTheory of Agency: The Principle’s Problem, The American Economic Review, Papers and Proceedings of the Eighty-Fifth Annual Meeting of the American Economic Association, Vol, 63, No: 2, (May): 1973, 134.
44 kullanılmaktadır198. Genellikle görev sahibi olan kişiye asil, görevi yapmayı kabul
eden kişiye ise vekil olarak adlandırılmaktadır199.
Vekâlet teorisi, kurumsal yönetişim disiplininde yaygın bir katkı sağlamanın yanı sıra bir partinin (asıl) temsilcilerin bu çalışmayı yapan başka bir (temsilciye) çalıştığı her durumda uygulanabilir. Vekâlet teorisi, ilişkiyi davranışsal özellikler açısından tanımlamaya çalışmakta ve karşılıklı güven eksikliğindeki taraflar arasındaki durumları değerlendirmek için aracı sağlamaktadır200.
1.6.2. Bilgi Hipotezi
Yatırımcıların, kararları sonucunda elde etmeleri muhtemel olan hasılatın artırılması ve karşılaşabilecekleri risk faktörlerini minimuma indirmek ve belirlemek amacıyla doğru bilgilere ihtiyacı ortaya çıkmaktadır. Gerçekleştirilecek yatırım kararlarını verirken ihtiyaç duyacakları bilginin kalitesi önemli olduğundan dolayı, denetimden geçmiş bilgileri talep etmektedirler. Aynı zamanda karar alıcıların ihtiyacı olan finansal bilgilerin kalitesi artmaktadır. Bilgi hipotezi ve vekâlet teorisinin belirli ortak yönlerinin olduğu bazı hususlar bulunmaktadır. Bilgi hipotezinin temelinde bilgi kullanıcılarının kararlarını etkileyecek gerekli olan bilgilerin güvenirlik düzeyinin artırılması gerektiğini savunmaktadır201.
Bilgi hipotezinin temelini bilgi kullanıcılarının faaliyetlerinin devamı ve faaliyetlerle ilgili kararlar alırken finansal bilgilere ihtiyacının varlığına dayanmaktadır. Alınacak kararların doğruluğu ve kalitesi için finansal bilgilerin güvenilirliliği yüksek olmalıdır. Ayrıca finansal bilgilerin güvenilirliliği kaliteli denetim ile mevcut olacaktır202.
198 Kathleen M. Eisenhardt, Agency Theory: An Assessment and Review, The Academy of
Management Review, Vol. 14 Iss. 1, 1989, 57; Mengi, 99.
199 Mengi, 99
200 Podrug Najla, Filipovic, Davor ve Milic, Silvana, Critical Overview of Agency Theory, Annals of DAAAM for 2010 & Proceedings of the 21’th International DAAAM Symposium, 1(1), 2010, 1. 201 Esendemir, 3894.
202 Mehmet Şirin, Denetimde Kanıt Teorisi ve Gelişimi, Sayıştay Dergisi, Sayı 61, (Nisan-Haziran), 2006, 10-12.
45
1.6.3. Rasyonel Beklentiler Teorisi
1926’da Limperg tarafından bilgi kullanıcıların karar almada ihtiyacı olan güvenilirliği yüksek bilgi ve bu bilgi ihtiyacını karşılamasında yardımcı olacak denetim teknikleri arasında bir ilişkinin varlığından bahsedilmiştir. Limperg’e göre denetçiler, denetim faaliyetleri sonucunda oluşturacakları denetim raporuna ihtiyaç duyanların rasyonel beklentilerini göz önüne alarak faaliyetleri gerçekleştirmelidir. Ayrıca, gerçekleştirilen denetim faaliyetleri sonucunda oluşturulan denetim raporunda, bilgi kullanıcılarına yönelik beklentilerin gereğinden fazla belirtilmemesidir. Finansal tablo sonuçlarının bilgi kullanıcılarıyla bağımsız denetçiler arasındaki ilişkinin temelinde denetçilerin güvenilir bir vekil rolünü üstlendiği vurgulanmıştır203.
1.6.4. Sigorta (Güvence) Hipotezi
Denetçiler, bilgi kullanıcılarının güvenerek karar aldığı bilginin doğruluğu konusunda sigorta hizmeti sağlaması durumu, sigorta hipotezi olarak bilinmektedir. Bunun nedeni finansal faaliyetler sonucunda oluşturulan denetim raporlarını dikkate alarak kararlarına yöne veren bilgi kullanıcıları bu kararları doğrultusunda kayba uğradıklarında, denetçilerin sunmuş olduğu raporu gerekçe göstererek uğramış olduğu kayıpları geri almalarına imkân tanınmaktadır204.
Yukarıda belirtilmiş olan tanımlamalara ek olarak Wallace sigorta hipotezinde ilk olarak işletme yöneticileri, işletmeye kredi verenler ve ilgili kullanıcıların zarar beklentisini azalttığını belirtmiştir. Bağımsız denetimin sigorta amacıyla yapılmasının en büyük sebebi prestijli bir çalışmanın ürünü olması, denetim kuruluşlarının bilgi birikiminin fazlalığı, sigorta şirketlerin herhangi bir kayıp sonucunda fayda maliyet analizi yaparken denetim kuruluşlarının prestiji düşünmesi ve bağımsız denetimdeki yüksek ücretlerin yatırıcıların elde edeceği getiriyi azaltması, bağımsız denetim sigorta amacıyla yapılmasına neden olmuştur205.
203 Esendemir, 3895. 204 Esendemir3895.
205 S. Tunahan Baykara, Denetimin İlişkili Olduğu Disiplinler Üzerine Bir Değerlendirme, Sayıştay
46 Bilgi kullanıcılarının gerçekleştirmiş olduğu yatırımlara karşı oluşabilecek zararların önlenmesinde birinci derecede sorumluluk sahibi olan kişi denetçilerdir. Denetlenmiş bilgiler, oluşabilecek zararların düşürülme olasılığı yükseltmektedir206.