Bâb Başlıklarının İnşasındaki Yöntem

Eserdeki rivâyet ve görüşler, çeşitli şekil ve anlam ilişkisine göre bâblara ayrılmıştır. Biz burada Emâlî’deki bu konu başlıklarının oluşturulmasında nasıl bir usûl izlendiğini tespit etmeye çalışacağız. Buna göre Emâlî’de bâbların inşasında aşağıdaki şekiller tercih edilmiştir.

a. Mücmel Başlıklar

Emâlî’deki bâb başlıklarının büyük bir kısmı şekil bakımından bu gruba dahil edilebilir. Bu başlıklarda, herhangi bir hüküm ifadesi yer almamaktadır. Konusuna dair tafsîlat içermeyen bu başlıklar, muhtevasındaki hadisleri ne tür bir konu örüntüsüne sahip olduğunu icmâlen ifade ederler. Özetle mücmel başlıklarda konu adı bâb başlığı yapılmıştır.

Bâbu’t-teyemmüm ve sıfetuh, bâbu’t-teşehhüd, bâbu’l-ezân ve fadluh, bâbu salâti’l-‘îdeyn, bâbu salâti’l-havf, bâbu salâti’l-küsûf, bâbu zekâti’l-ğanem, bâbu’s-sıyâm fi’s-sefer, bâbu sadakati’l-fıtr, bâbu’l-ihrâm, bâbu’l-ifâda, bâbu ziyârati’l-beyt, bâbu ramyi’l-cimâr, bâbu cezâi’s-sayd, bâbu’z-zıhâr, bâbu’l-li‘ân, bâbu’r-recm, bâbu haddi’l-kâzif, bâbun fî ğıyle, bâbu’l-ahkâm, bâbu’l-keffârât vb. gibi konu başlıkları, Emâlî’nin her bölümünde bulunan mücmel başlıklar kapsamına girmektedir. Bu tür başlıklarda “bâbün …” veya “bâbün fî …” kalıplarının kullanıldığı görülmektedir.

b. Mufassal Başlıklar

Mücmel başlıkların aksine bu başlıklar, şekil bakımından eserdeki en uzun başlık formuna sahiptir. Bu başlıklarda muhteva, oldukça tafsilatlı bir biçimde konu başlıklarına yansıtılmıştır. Başlıklardaki bu ayrıntılar, tabiî olarak tercemelerin de uzamasına neden olmuştur. Mufassal tercemelerde başlık, bâbta zikredilen rivayetlerin metinlerinden elde edilmiştir. Bu açıdan rivâyet metni, hem lafız hem de mana itibariyle ilgili bâb başlığına yansımıştır.

Nitekim ىلع لولأا ىلإ عجرت مث هريغ لجر اهجوزتيف نيتقيلطت وأ ةقيلطت هتأرما قلطي لجرلا باب نوكت مك

هدنع قلاطلا نم şeklindeki konu başlığı ile اهجوزتف ،نيتنثا وأ ةقيلطت هتأرما لجرلا قلط اذإ

لاق ،لولأا اهجوزتيف اهقلطي وأ اهنع توميف ،رخآ لجر :

لاو ةدحاولا مدهي لاو قلاطلا نم يقب ام ىلع هدنع يه

نيتنثلاا şeklindeki bâbın ilk rivayeti arasında benzerlik olduğu görülmektedir.⁵⁹³ Mufassal başlıkların diğer bir özelliği de bünyesindeki hadislerin spesifik bir muhtevaya sahip olmasıdır. Çünkü bâbtaki detayların artması, başlıktaki konunun sıkça karşılaşılan bir durumla ilgili olmadığı anlamına gelmektedir. Özellikle mufassal başlıklarda görülen “şöyle yapan kimse hakkında”, “şöyle söyleyen kişiye dair”, gibi kalıplar, husûsî bir durumun tasvir edildiğine işaret etmektedir.

Ayrıca bu başlıkların mücmel başlıklardan daha az sayıda rivayet içerdiğini de söyleyebiliriz. Çünkü başlıkta sunulan örnek duruma ilişkin ayrıntının artması, daha az sayıda rivayet malzemesinin ilgili başlığın kapsamına girmesi anlamına gelmektedir. Bu durum, mufassal başlıkların daha az sayıda rivayet ihtiva etmesine neden olmaktadır. Detay içeren bâb başlıkları, çoğunlukla eserin talâk bölümünde

Emâlî’de bazı konu başlıklarının soru formunda oluşturulduğu görülmektedir.

Bu durum, tasnîf ürünü eserlerde zaman zaman tercih edilen bir yöntemdir. Tercih nedenenine ilişkin herhangi bir kayda rastlamadığımız bu başlıklar Emâlî’de geniş yer tutmamaktadır. Bu tür başlıklar, genellikle bir ibadetin şeklini, vaktini, nicelik veya nitelik bakımından sınırlarını bildirmektedir.

Ayrıca bir ibadet yada uygulamanın Hz. Peygamber (sav) veya Hz. Ali tarafından nasıl icra edildiğine ilişkin bazı kayıtlar ihtiva etmektedir. Abdest, gusül, teyemmüm, namaz, zekat, oruç ve hac gibi ibadetlerin yapılış biçimine dair bazı pratiklerin bu başlıklara yansıdığı görülmektedir. Bu bakımdan söz konusu başlık formatına ibadât temalı bölümlerde daha çok yer verildiğini söyleyebiliriz.

593 Ahmed b. İsa, Emâlî, II, s. 1100.

Tespitlerimize göre eserde soru formatıyla yer alan konu başlığı yaklaşık yirmi civarındadır.⁵⁹⁴

İstifhâm içeren bâb başlıkları ise نم, ام, يأ, فيك, ىتم, مك gibi soru edatları ile oluşturulmuştur. Söz gelimi ؟ناذلأا يبنلا مهلع فيك باب başlığı⁵⁹⁵ ‘keyfe’ ile ِطعي مل نم باب ؟اهب عنصي ام ةقدصلا ناطلسلا bâbı⁵⁹⁶ ise ‘mâ’ edatı ile oluşturulmuştur. نينمؤملا ريمأ ةافو باب

؟نفد نيأ و konu başlığında⁵⁹⁷ eyne, ؟دولوملا ىلع ىلصي ىتم باب başlığında⁵⁹⁸ da ‘metâ’ soru edatı kullanılmıştır. ؟مهميتلاب ىلصُي ةلاص مك و ،وه تقو يأ مميتلا يف باب başlığında ise ‘eyyü’

ve ‘kem’ edatları birlikte kullanılmıştır. ⁵⁹⁹

d. Hüküm İçeren Başlıklar

Eserdeki bazı konu başlıklarının hüküm ihtiva ettiği görülmektedir. Bu başlıklar altında tasnîf edilen rivayet malzemesinin içerdiği ortak fıkhî hükümler bazı tercemelere isim olarak yansıtılmıştır. Bu tür tercemelerde ağırlıklı olarak ضرف, بجاولا, ننسلا, بحتسإ, هرك, ليلحت, ميرحت kalıpları ile bu kalıpların türevleri kullanılmıştır.

Tespitlerimize göre eserde yaklaşık kırk adet hüküm ifade eden konu başlığı bulunmaktadır.⁶⁰⁰

Örneğin ةلاص لكل ءوضولا أضوتي نأ بحتسا نمو تقولا لبق أضوتي نأ بجي ناك نم باب başlığı,⁶⁰¹ ننسلاو بجاولا لسغلا باب başlığı,⁶⁰² ًاضئاح تناك اذإ هتأرما نم لجرلل لحي ام باب başlığı,⁶⁰³ اهليلحت و اهميرحت ةلاصلا حاتفم باب başlığı,⁶⁰⁴ةلاصلا يف ملاكلا ميرحت باب başlığı,⁶⁰⁵ باب ةاكزلا اهيف بجت يتلا فانصلأا ددع başlığı⁶⁰⁶ gibi çok sayıda bâb başlığı fıkhî hüküm içermektedir.

594 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 163, 173, 193, 203, 307, 332, 359, 367, 394, 447, 480, 484, 543, 585, II, s. 728, 749, 800, 817, 849, 851, 857, 1093.

595 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 193.

596 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 585.

597 Ahmed b. İsa, Emâlî, II, s. 849.

598 Ahmed b. İsa, Emâlî, II, s. 817.

599 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 163.

600 Örnekleri için bkz. Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 70, 73, 98, 123, 129, 143, 170, 226, 236, 261, 265, 266, 272, 301, 305, 331, 351, 419, 446, 543, 586, 672, 674, II, s. 718, 728, 737, 749, 758, 795, 876, 998, 1064, 1191, 1202, 1248, 1258.

601 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 70

602 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 98.

603 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 170.

604 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 226.

605 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 261.

606 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 543.

e. Hadis İçeren Başlıklar

Tercemeler, o başlık altında tasnîf edilen rivayetlerin muhtevasına ışık tutan başlıklardır. Bu açıdan bâb başlıkları ile bünyesindeki rivayet malzemesi arasında bir bağ söz konusudur. Ancak bazı bâb başlıkları söz konusu anlam ilişkisini güçlü bir şekilde yansıtırken bazı başlıklar, içeriğindeki rivayet bütününü tam olarak temsil edemez. Burada az sayıda rivayet içeren konu başlıklarının, diğerlerine kıyasla, bünyesindeki materyali temsil kabiliyetinin daha yüksek olduğunu söyleyebiliriz. Bu temsilin en yüksek olduğu durum ise hiç kuşkusuz, rivayet metninin tamamının veya bir kısmının konu başlığı yapıldığı durumdur. Emâlî’de de bu yöntemin istimal edildiği ve hadis veya görüşlerin bazı bâblarda doğrudan başlık olarak kullanıldığı görülmektedir. Bazı başlıklarda rivayet metninin tamamına yer verilirken bazı başlıklarda ise metnin bir kısmı kullanılmıştır.

Hadislerin konu başlığı yapıldığı duruma örnek olarak, eserin salât bölümünde yer alan نيئضوتملا مميتملا مؤي لا :لاق نم باب bâb başlığı zikredilebilir. Zira burada Hz. Peygamber’e (sav) ait bir haberin konu başlığı yapıldığı görülmektedir.

Söz konusu rivayette, teyemmüm yapan bir kimsenin su ile abdest alanlara imâmlık yapamacağı bildirilmiş ve bu ifade doğrudan başlık haline getirilmiştir.⁶⁰⁷ Aynı durum taharet bölümünde yer alan ve cinsel uzuvların birbiri ile buluşması halinde guslün vacip olacağını bildiren لسغلا بجو ناناتخلا ىقتلا اذإ :لاق نم باب şeklindeki konu başlığı için de geçerlidir.⁶⁰⁸

f. Görüş İhtiva Eden Başlıklar

Eserdeki bazı bâb başlıkları görüş içermektedir. Görüşlerin konu başlığı yapılmasında herhangi bir fıkhî pratiğin Zeydiyye özelindeki durumunun ortaya konulması amaçlanmış olabileceği gibi ilgili meseleye dair gündemdeki farklı görüşlere cevap verme maksadı da etkili olmuş olabilir. Bu tür başlıklarda genellikle

607 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 454. Ayrıca ilgili rivayetin, lafız ilavesi ile Hz. Ali’ye ait olduğunu bildiren rivayet için bkz. Zeyd b. Ali, Müsnedü’l-İmâm Zeyd, s. 77. Buna göre Mecmû’un tahâret bölümünün مميتلا باب konu başlığı altında şu rivayete yer verilmiştir: نع ،هدج نع ،هيبأ نع ،يلع نب ديز ينثدح

لاق ههجو اللَّ مرك ٍبلاط يبأ نب يلع :

نيقلطملا ديقملا لاو ،نيئضوتملا مميتملا مؤي لا .

608 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 107; Zira söz konusu bâb başlığı, Hz. Aişe, Mu‘âz b. Cebel, Râfi’ b.

Hadîc, Ebû Hureyre, Abdullâh b. Ömer gibi çok sayıda sahâbîden nakledilen hadislerden oluşturulmuştur. Misal için bkz. Ahmed b. Hanbel, Müsned, XLIII, 151; XLI, 397; XXXV, 23; XLI, 487; XLII, 167; XLIII, 77; XXXVI, 372; Taberânî, Mu’cemü’l-Evsat, V, 239; Mu’cemü’l-Kebîr, IV, 267; IX, 253; Ebû Dâvud, Tahâret, 81; Tirmizî, Tahâret, 80; İmâm Mâlik, Muvatta’, Taharet, 72, 73, 75; İbn Mâce, Tahâret, 111; Buhârî, Ğusül, 28; Müslim, Hayız, 87; İbn Hıbbân, III, 452, 453, 458;

Dârakutnî, I, 199; İbn Ebî Şeybe, I, 84-86; Abdurrezzâk es-San‘ânî, I, 245-249.

هرك نم باب (şunu mekrûh görenlerin bâbı), صخر نم باب (şuna ruhsat verenlerin bâbı), لاق نم باب (şöyle söyleyenlerin bâbı), ىأر نم باب (şöyle görenlerin bâbı) gibi kalıplar kullanılmıştır.

Örneğin لوبلاو طئاغلاب ةلبقلا لابقتسا هرك نم باب bâbı,⁶⁰⁹ يمسي لا نمل ءوض و لا لاق نم باب bâbı,⁶¹⁰ةبانجلا يف دحاو ءانإ نم لسغلا يف هتأرماو لجرلل صهخر نم باب bâbı,⁶¹¹ بيرطتلا يف َري مل نم باب هناذأ نهيب اذإ ًاسأب bâbı,⁶¹² نيئضوتملا مهميتملا مؤي لا لاق نم باب bâbı,⁶¹³ ضئاحلا يضقت لاق نم باب

و موصلا

ةلاصلا يضقت لا bâbı⁶¹⁴ gibi eserde yer alan çok sayıda konu başlığı çeşitli görüşler ihtiva etmektedir.

Ayrıca bu tür bâbların bir kısmının gerek Zeydiyye içinde gerekse diğer mezhepler nezdinde tartışmalı konuları ihtiva etmesinden ötürü mesâil temalı başlık görünümü arz ettiğini ifade edebiliriz.⁶¹⁵ Zira bu konu başlıkları altında tasnîf edilen rivâyetler incelendiğinde mezhebin tek bir görüşe bağlı kalmadığı görülmektedir. Bu bağlamda Zeydî oluşumun önemli isimleri, çeşitli meselerler üzerinde ittifak ettikleri gibi birbirinden farklı görüşlere de sahip olmuşlardır. Bu durum, bazen bir görüş etrafında mutabakat,⁶¹⁶ bazen de meseleye dair muhtelif kanaatlere yönelim⁶¹⁷ şeklinde kendini göstermiş ve serdedilen haberlere yansımıştır.

g. İsimsiz Başlıklar

Eserin bazı bölümlerinde isimsiz bâb başlıkları bulunmaktadır. Bu başlıklar, diğer bâbların aksine, içeriğindeki rivâyet malzemesinin muhtevasına ilişkin sarih bir değerlendirme içermemektedir. Eserde az miktarda bulunan bu başlıklar, ‘ehâdîs’,

609 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 40.

610 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 46.

611 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 117.

612 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 205.

613 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 454.

614 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 652.

615 Nitekim نآرقلا نم ءيشلا نآرقي بنجلاو ضئاحلل صخر نم باب başlığı altında zikredilen haberler ile söz konusu meseleye ilişkin görüş ve rivayetler hakkında bkz. Ahmed b. İsa, Emâlî, I, ss. 176-179.

616 Örneğin رامخلا ىلع حسملا هرك نم باب bâbında, namaz için abdest almak isteyen bir kadının, yaşmağının üzerini mesh etmesinin caiz olmayacağı, abdest için mutlak surette başın ön kısmının mesh edilmesi gerektiği hususunda Zeyd b. Ali, Ahmed b. İsa, Kâsım er-Ressî gibi Ehl-i Beyt’in önde gelen imâmları mutabakat halindedir. Bkz. Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 143.

617 Söz gelimi ءوضولا ضقنت ةلْبُقلا لاق نم باب bâbında, Muhammed el-Bâkır→ Ebu’l-Cârûd Ziyâd b.

Münzir→ Muhammed b. Bekr→ Ahmed b. İsa→ Muhammed b. Mansûr el-Murâdî kanalıyla aktarılan haberde İmâm Bâkır, öpmenin abdesti bozacağını söylemiştir.⁶¹⁷ İmâm Muhammed el-Bâkır (ö. 114/733) bu görüşüne delil olarak ءاسنلا متسملا وأ ibaresini kullanmış; cimâ olmaksızın öpme ve el ile dokunmanın abdesti bozacağını ifade etmiştir.⁶¹⁷ Kâsım er-Ressî (ö. 246/860) ise bu hususta kendisine sorulan bir soru üzerine, öpme sebebiyle abdestin bozulmayacağı cevabını vermiştir. Buradan hareketle el-Murâdî (ö. 290/903) şehvetle öpen kimsenin abdest alması gerektiğini, bunun dışında öpmeden ötürü abdestin bozulmayacağını ifade etmiştir. Bkz. Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 87.

‘mesâil’ veya ‘ebvâb’ şeklinde isimlendirilmiştir. Bu bakımdan ait olduğu bölüm başlığı dışında içeriği hakkında özel bir kayda sahip değillerdir.

Söz konusu başlıklar, büyû’ ve diyât bölümlerinde ikişer; nikâh ve sayd bölümlerinde de birer adet olmak üzere toplamda altı adettir. Bunlar eserde نم باوبأ حاكن, عويبلا يف ةطلتخم ثيداحأ, تايدلا نم باوبأ, تايدلا نم لئاسم ve ديصلا باوبأ şeklinde yer almaktadır.⁶¹⁸

Başlıkların bu şekilde inşa edilme nedenine dair eserde herhangi bir birlgi yer almamaktadır. Diğer taraftan bu başlıkların eserin yazma nüshasında da bulunması, bunun matbu nüshaya özgü bir durum olmadığını göstermektedir. Kanaatimizce bu husus, eserin bazı bölümlerinde kendini bu şekilde gösteren bir tür tasnîf eksikliği ile ilgili olmalıdır. Mevcut rivayet yada görüşlerin anlam ilişkilerine göre çeşitli bâb başlıkları altında tasnîf ve tanzîmi işleminin, muhtelif sebeplerle, tam olarak gerçekleştirilemediği izlenimi uyandırmaktadır.

Özellikle ‘isimsiz’ başlıkların sınırlarının neredeyse bir bölüm başlığının sınırları kadar geniş olması, bu bâblardaki hadislerin tasnîfinin tamamlanmadığı şeklinde yorumlanabilir. Diğer konu başlıklarına nispeten bu başlıklarda daha fazla rivayetin bulunması, bu kısımların sistemli bir tasnîfin ürünü olmadıkarını göstermektedir. Bu bakımdan eserin bu başlıklarının yeterince sistematik olmadığı ve tasnîf eksikliğine bağlı birtakım düzensizlikler barındırdığını söyleyebiliriz.