Bâb Başlıklarının Bölümlerle Uyumu

Konu merkezli hadis eserlerinin yerleşik mantığı olan tebvîb, hadislerin muhtevalarına göre çeşitli bâblar altında bir araya getirilmesidir. Bu şekilde oluşturulan bâb başlıkları, kitâb adı verilen bölümler altında sıralanır. Böylece ilgili bölümün kapsamına giren tüm rivayetler, ifade ettikleri anlam bütünlüğüne göre muhtelif konu başlıkları altında toplanmış olur. Buradaki amaç, ana başlıkta yer alan konunun, tüm yönleri ile ele alınmasını sağlamaktır. Dolayısıyla bölüm başlıkları ile bu başlıklar altında sıralanan bâbların uyumu, eserin tasnîf düzeni ile yakından ilgilidir. Sünen tertibatında tasnîf edilen eserlerde, rivâyetlerin bâb başlıklarıyla, bâb başlıklarının ise ilgili kitâb başlıkları ile uyum içerisinde olması beklenmektedir. Bu bağlamda anlam bütünlüğü bakımından kitâb ˃ bâb ˃ rivâyet hiyerarşisinin birbirini destekleyecek biçimde yerleştirilmiş olması, bir konusu eserin sistematik bir tasnîfe ve iç tutarlılığa sahip olduğuna delalet eden en önemli göstergedir. Bu kısa girişten sonra Emâlî’deki konu başlıklarının ilgili bölümlerle münasebetini ele almaya çalışacağız.

Öncelikle eserin ibâdât konulu bölüm başlıklarının, mu‘âmelât ve ‘ukûbâta taalluk eden ana başlıklardan daha sistemli bir tasnifata sahip olduğunu söyleyebiliriz. Mu‘âmelât ve ‘ukûbâta dair bölüm başlıklarının tertîbinin diğer kısımlara nispeten sistemsiz oluşu, bu kısımların ilmî çevrede ibâdât ve münâkehât gibi temel meselelere göre gündemi daha az meşgul ettiği şeklinde yorumlanabilir.

Sünen türü hadis eserlerinin bölüm başlıkları içerisinde ibâdât konularının öncelenmiş olması da bu kanaatimizi destekler niteliktedir. Nitekim kitâbu’t-tahâre, kitâbu’l-ezân, kitâbu’s-salât, kitâbu’s-sıyâm, kitâbu’z-zekât gibi ibadet temalı kitâb başlıkları, sünen türü eserlerin bir çoğunda ilk başlıklar olarak karşımıza

576 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, ss. 599- 602, 602, 857, 679, II, s. 1295, III, s. 1518.

577 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 602, 857, 679, 381, 590-595, 349-360.

çıkmaktadır.⁵⁷⁸ Dolayısıyla bu gibi temel başlıkların, dönemin ilmî geleneği tarafından öncelendiğini ve bu durumun da tabiî olarak ilgili musannefâta yansıdığını söyleyebiliriz.

Daha önceki kısımlarda kitâbu’l-buyû’ özelinde, kitâb - bâb - rivâyet dizilimi bakımından eserin iç tutarlılığını tespite dönük bir inceleme örneği sunulmuştu.⁵⁷⁹ 13 konu başlığı ile 218 rivayetten oluşan kitâbu’l-buyû’ bölümü üzerinde, bazı bâb başlıklarının ve bu başlıklar altındaki rivâyetlerin, kitâbu’l-buyû’ bölümü sınırları içinde ele alınıp alınamayacağını tespit etmeye çalışmıştık. Bu amaçla, gerek bâbların ana bölüm ile gerekse hadislerin bâb başlıkları ile ilişkisine dair zikrettiğimiz misaller neticesinde, tercih edilen bazı bâb başlıkları ve rivâyetlerden ötürü, eserin Buyû’ kısmının yeterince sistematik bir tasnîfe sahip olmadığı sonucuna varmıştık. Burada ise eserdeki tüm ana başlıkları değerlendirmek yerine, arasında yakın ilgi ve bütünlük olmadığını düşündüğümüz bazı bâb başlıklar ile bu başlıkların ait olduğu bölümler üzerinde durmaya çalışacağız.

Eserin tahâret bölümü, içeriğindeki konu başlıkları ile genellikle uyum içerisindedir. Ancak bu bölümde yer alan bazı bâb başlıkları, tahâret bölümünün sınırları dışında mütalaa edilebilecek farklı bir muhtevaya sahiptir. Buna göre ام باب

ا يف كحضلا يف ركذ

ةلاصل bâb başlığı⁵⁸⁰ ise konusu itibarıyla tahâret bölümü dışında salât kapsamı içerisinde yer almalıdır. Benzer şekilde ضئاحلا و بنجلا قرع يف باب başlığı⁵⁸¹ da ebvâbu’l-hayz bölümü ile daha yakın bir anlam ilişkisine sahiptir. Öte yandan cünüp kimsenin musafaha yapması, yemek yemesi yada hayızlı veya cünübün artığının yenilip içilmesi hakkındaki konu başlıklarının tahâret bölümü dışında tutulması gerektiğini düşünmekteyiz. Buna göre بنجلا ةحفاصم يف باب,⁵⁸² بنجلا يف باب

لبق معطي نأ

لستغي ,⁵⁸³بنجلاو ضئاحلا رؤس يف باب gibi⁵⁸⁴ bâb başlıklarının tahâret ana başlığı ile doğrudan uyumlu olmadığını söyleyebiliriz.

Ebvâbu’s-salât bölümü, eserin en çok konu başlığına sahip bölümüdür. 138 bâb başlığı ihtiva etmesine mukabil bu bölümün, bâb başlıkları ile yüksek oranda uyum içerisinde olduğu görülmektedir. Ancak salât bölümü ile doğrudan ilgili

578 Sünen türü meşhur eserlerin kitâb başlığı dizilimi için bkz. Wensinck, A Handbook of Early Muhammadan Tradition, 13-16.

579 Bkz. “Bâb Başlıkları” s. 13.

580 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 84.

581 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 118.

582 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 119.

583 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 121.

584 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 122.

olmayan bazı konu başlıklarına da bu bölümde yer verilmiştir. Söz gelimi, mescide girişte söylenmesi gerekenler ile soğan, sarımsak vb. yenilerek mescide gelinmesinin kerâhetine ilişkin هايإ هلوخد دنع موثلا لكأ هرك نم و دجسملا لوخد دنع لاقي ام باب şeklindeki bâb başlığı,⁵⁸⁵ namaz ibadeti ile dolaylı olarak ilgili olup daha ziyade edeb bölümünün konusudur. Benzer şekilde ترهط اذإ ضئاحلا يضقت ام باب başlığı⁵⁸⁶ ile لخدي ةأرملا يف باب

تقو

ضيحت ىتح يلصت لاف ةلاصلا bâb başlığı⁵⁸⁷ muhteva bakımından namazdan çok hayız konusu ile irtibatlıdır.

Kitâbu’z-zekât bölümünü incelediğimizde sadaka; fazileti, türleri, kime, nasıl ne ölçüde verileceği gibi çeşitli yönleri ile zekât bölümü altında ele alınmıştır. Eserde bu konuya dair müstakil bir bölüm bulunmadığından, sadaka hakkındaki bâbların zekât bölümü içerisinde tasnîf edilmiş olması anlamlıdır. Ancak يبأ نب يلع ةيصو باب ةقدصلا يف اللَّ همحر باط şeklindeki konu başlığı,⁵⁸⁸ Hz. Ali’nin vasiyetiyle ilgili olduğundan sadaka veya zekât kapsamı dışında mütalaa edilmesinin daha isabetli olacağını düşündürmektedir.

Öte yandan ebvâbu’l-hac içerisinde de bölüm ile uyumlu olmadığını düşündüğümüz bazı bâb başlıkları bulunmaktadır. Hac konusunun sınırları içerisinde mütalaa edilmesini isabetli bulmadığımız bu bâb başlıkları muharrem ile ilgilidir.

Özellikle nikâh akdi ve kurban kesiminin Muharrem ayı içerisinde gerçekleştirilip gerçekleştirilmeyeceğine dair للاحلاب داصأ امم هلكأ و مرحملا حاكن يف ركذ ام باب ve ركذ ام باب مرحملا ةحيبذ يف bâb başlıkları⁵⁸⁹ hac bölümünün kapsamı dışında olduğunu düşünmekteyiz. Benzer şekilde Muharrem ayında vefat eden bir kimsenin durumu hakkındaki تومي مرحملا يف ام باب konu başlığı⁵⁹⁰ da anlam ilişkisi bakımından hac bölümü ile uyumlu değildir. Kitâbu tahrîmi’l-müskir kısmında yer alan satranç, zar ile oynanan oyunlar,⁵⁹¹ şarkı söylemek ve ölünün ardından ağıt yakma⁵⁹² hakkındaki bâb başlıklarının içerikleri itibarıyla bölüm başlığıyla uyum içinde olmadığı görülmektedir. Bu bağlamda درنلا و جنرطشلا يف ركذ ام باب ve و حونلا و ءانغلا يف ركذ ام باب ههابشأ konu başlıklarının müskirât bölümü altında yer alması isabetli görünmemektedir.

585 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 331.

586 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 432.

587 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 452.

588 Ahmed b. İsa, Emâlî, I, s. 602.

589 Ahmed b. İsa, Emâlî, II, s. 737, 747.

590 Ahmed b. İsa, Emâlî, II, s. 770.

591 Ahmed b. İsa, Emâlî, III, s. 1572.

592 Ahmed b. İsa, Emâlî, III, s. 1577.