Araştırmanın Yöntemi ve Tekniği

Bilimsel bir araştırmanın amacı, bilimin çeşitli düzeylerde öngördüğü bilgileri sağlamaktır. Dolayısıyla, bilimsel araştırma, sistemli, düzenli, sınıflandırılmış ve aralarında bağları kurulmuş bilimsel bilgilere ulaşmak için, bu nitelikteki bilgileri üretmek için yapılır (Güven, 2001:8). Sosyal bilimciler meşruluğu kabul edilmiş, “bilimsel yöntem” olarak onaylanmış yol ve usullerle işlerine başlamak zorundadırlar veya bu bilimsel alanın bilgisi ile kuşatılmışlardır. Yani araştırma yöntemleri havuzunun kendilerine sunduğu, uygun yol ve tekniklerle çalışırlar (Kümbetoğlu, 2005:16).

Herhangi bir çalışmada, belli bir araştırma alanı ya da konusuna hangi tarzda yaklaşılabileceği meselesi önemlidir. Konuyu “nicel” bir yaklaşımla mı, yoksa “nitel” bir yaklaşımla mı ele almalıyız? K.F. Punch’a (2005:231) göre, bu durumlarda en iyi tavsiye, soruların soruluş biçiminin, bu sorulara yanıt vermek için yapılması gerekeni etkilediğini akılda tutarak, yöntem sorularını bir ölçüde arka plana atıp, amaç ve araştırma sorularına öncelik verilmesidir. Kuşkusuz, herhangi bir araştırmada akla yatkın karar, iki yaklaşımı birleştirmek yönünde olabilir.

Bu anlamda, bilimsel nitelikteki bir araştırmada bilgi/veri toplama aşamasında tek bir yöntem benimsenebileceği gibi birden fazla yöntem de tercih edilebilir. Bu çalışmada, genellenebilirliği daha yüksek ve sayısallaştırmaya imkân veren bilginin üretilmesinde kullanılan niceliksel yöntem ve temelinde sosyal olguları bağlı bulundukları çevre içinde anlamaya ve araştırmaya çalışan yorumlayıcı anlayışa (anlamaya) dayanan niteliksel araştırma yönteminin birlikte kullanılması tercih edilmiştir. Bu tercihin yapılmasında, her iki yöntemin güçlü ve kısıtlı oldukları farklı yönlerinin olması ve dolayısıyla her iki yöntemin güçlü olan yönlerinden faydalanma isteği etkili olmuştur. Ayrıca, araştırmanın konusu itibariyle böyle bir tercihte bulunulması kaçınılmaz olmaktadır. Zira, bu tür konularda sadece niceliksel yöntemlerin kullanıldığı çalışmalardan elde edilen bulgular ve analizlerin kısıtlı kaldığı düşünülmektedir. Araştırmanın tasarımı hem bazı sosyal olguları tamamen anlamaya dönük olması hem de nispeten genellenebilir bilgiler elde etmeye dönük olması

nedeniyle bu iki yöntemin bir arada kullanılması gerekmiştir. Yani araştırmada “çoklu yöntem ve teknikler”in birlikte kullanılması yoluna gidilmiştir.

Nicel ve nitel araştırma yöntemleri farklı iki dünya görüşü veya paradigma üzerine oturur. Yapılan yanlışlardan birisi, bu iki farklı paradigmayı birbirine kıyasla “iyi” ya da “kötü” şeklinde bir karşılaştırmaya tabi tutmaktır. Bu iki paradigma gerçek konusunda bize iki farklı pencere sunar. Her bir pencerenin kendine özgü güçlü ve zayıf yanları vardır. Bu anlamda, sosyal olay ve olgular üzerinde çalışırken her iki yöntemin de bize sunacağı ve diğer yöntem tarafından yeteri kadar açıklanamayacak boyutları vardır. Bu nedenlerle, bu iki araştırma yöntemi birbirini tamamlayıcı yöntemler olarak düşünülebilir. Önemli olan her iki yöntemi de sosyal bilim araştırmalarında etkili ve yaratıcı bir şekilde kullanabilmektir (Yıldırım; Şimşek, 2005:65). Nitel araştırma sonuçları, nicel verilere derinlik, ayrıntı ve anlam kazandırmak amacıyla etkili bir şekilde kullanılabilir. Öte yandan, nicel araştırma da nitel araştırmayı yönlendirebilir.

Nicel araştırma, gerçekliği değişkenler ve değişkenler arasındaki ilişkiler açısından kavramsallaştırır. Ölçmeye dayanır ve bu nedenle de veriler, genellikle araştırma soruları, kavramsal çerçeve ve tasarım önceden yapılandırılır. Örneklemler, her zaman için nitel çalışmalardakinden daha büyüktür ve örneklemden hareketle genelleme son derece önemlidir. Bağlamı temel almaz ve verileri bağlamından koparır, verilerin çözümlenmesi için oldukça gelişmiş ve sistemli teknikler söz konudur. Teknikler, genelde nitel araştırma yaklaşımındakilere göre daha tek-boyutlu ve daha az değişkendir (Punch, 2005:228). Nitekim, bu çalışmada nicel yaklaşım bağlamında “anket tekniği” seçilmiştir. Anketler, sosyal bilimlerde gözlemleri standartlaştırmak üzere başvurulan araçlardan biridir. Bu araştırmada elde edilen nicel (anket sonucunda elde edilen) veriler, SPSS programı aracılığıyla analiz edilmiştir. Burada, sadece “basit betimsel (descriptive) istatistikler (ortalamalar, yüzdelik dağılımlar ve çapraz tablolar)” kullanılmıştır. Daha ileri ve karmaşık istatistiksel analizler ise tercih edilmemiştir. Bunun nedenine, bu kısmın sonunda ayrıntılı olarak değinilecektir.

Nitel araştırma ise daha çok olaylarla ilgilidir. Bağlama ve sürece, yaşanan deneyime ve yerel olana duyarlıdır ve araştırmacı araştırılana daha yakın olmaya çalışır. Sosyal yaşamın karmaşıklığının hakkını vermek için derinliğine ve bütünlüklü

kavramayı amaçlar. Örneklemi genelde küçüktür, örneklem seçimi, olasılık değerlendirmelerinden çok, kuramsal değerlendirmelere dayanır. Tasarımın ve verilerin önceden yapılandırılması yaygın değildir ve teknikler, nicel yaklaşımda olduğundan daha az biçimselleştirilmiştir. Teknikler, daha çok-boyutlu, daha değişken ve daha az türetilebilir niteliklidir. Bu nedenle de daha esnektir (Punch, 2005:228).

Niteliksel araştırmayı niceliksel bir araştırmadan farklılaştıran en temel özellikler arasında, niteliksel yöntemin sosyal olguların göreliliğini ve hareketliliğini yakalamaya çalışması ve araştırılan konuyu, ilgili bireylerin bakış açılarından görebilmeye ve bu bakış açılarını oluşturan sosyal yapıyı ve süreçleri ortaya koymaya olanak vermesi yer almaktadır. Niteliksel araştırmalarda amaç, niceliksel araştırmalarda olduğu gibi görüşülen bireylerin verdikleri bilgiler arasındaki farklılığı saptamak ve buna göre sayısallaştırılmış karşılaştırmalar yapmak değildir. Bu tür çalışmalarda önceden belirlenmiş yanıtlara ilişkin bir beklenti yoktur ve daha esnek, keşfe yönelik bir görüşme süreci vardır. Nitekim, bu çalışmada, niteliksel araştırma tekniklerinden biri olan “derinlemesine görüşme tekniği” tercih edilmiştir. Derinlemesine görüşme tekniği, süreçte yaşananların bireysel görüşmeler yoluyla daha kolay ifade edileceği düşünülerek seçilmiştir.

Niteliksel araştırmalarda kullanılan “derinlemesine görüşme tekniği”, sosyal dünyadaki “görünür” birçok olgu, süreç, ilişkinin görünümünden çok özüne inmeyi, bunların ayrıntılarını kavramayı ve bütüncül bir biçimde anlamayı mümkün kılan bir veri oluşturma aracıdır. Araştırılan konuya odaklanan, bu konu etrafında bireylerin görüş, düşünce ve değerlendirmelerini bir araya getirerek veri oluşturmayı amaçlayan etkin bir tekniktir. Bu teknik ile doğrudan gözlemlenemeyen ancak belirli bir süreç içinde ortaya çıkabilecek anlamlara, niyetlere beklentilere bakarak, bireylerin dünyalarını nasıl oluşturdukları, dış dünyaya ilişkin algıları ile kendilerini kuşatan sosyal çevreyi nasıl değerlendirdiklerini ortaya koyma fırsatı yakalanabilir. Bireylerin anlatı ve ifadelerine yansıyanlarla, onu ve içinde yer aldığı koşulları derinlemesine anlama çabası bu tekniklerle gerçekleşebilir (Seale, 1998, akt. Kümbetoğlu, 2005:72).

Nitel araştırma bağlamında, “derinlemesine görüşmeler” yoluyla elde edilen nitel verilerin analizinde “betimsel analiz” kullanılmıştır. “Betimsel analiz”de görüşülen

kişilerin söylediklerinden sık sık doğrudan alıntılar yapılarak elde edilen veriler sunulmaya çalışılır. Görüşme çözümlerinde yer alan kelimelere, ifadelere, kullanılan dile, diyalogların yapısına ve özelliklerine, kullanılan sembolik anlatımlara ve benzetmelere dayanarak tanımlayıcı bir analiz yapılır (Kümbetoğlu, 2005:154). Bu amaçla toplanan verilerin önce kavramsallaştırılması, daha sonra da ortaya çıkan kavramlara göre mantıklı bir biçimde düzenlenmesi ve (Yıldırım; Şimşek, 2005:227) buna göre veriyi açıklayan temaların saptanması hedeflenmiştir.

Daha önce belirtildiği üzere, araştırmada elde edilen nicel verilerin analizinde “basit betimsel (descriptive) istatistikler (ortalamalar, yüzdelik dağılımlar ve çapraz tablolar)” kullanılmıştır. Daha ileri ve karmaşık istatistiksel analizlerin tercih edilmemesi konusunun açıklığa kavuşturmak gerekmektedir.

Bu çerçevede bakılacak olursa, çalışmanın konusu itibariyle sadece niceliksel yöntem yoluyla elde edilen bulgular ve analizler son derece kısıtlı kalmaktadır. Araştırmada niteliksel yöntemle gerçekleştirilmek istenen şey, farklı kimlik eksenleriyle ilişkilendirilen bireylerin ya da grupların birbirlerine yönelik algılarını, sosyal mesafelerini, kutuplaşma ve gerilim eksenlerini daha derinden anlamak ve mevcut durumu bu süreci yaşayan kişilerin kendi ifadeleriyle aktarmalarına olanak sağlamaktır. Böylelikle, fikirler, temalar üzerinde durularak, bu sürecin biraz daha yakından keşfedilmesi, davranış ve eğilimler hakkında öngörü elde edilmesi hedeflenmiştir. Kısacası, araştırmada niceliksel bir yöntemin yanı sıra niteliksel bir yöntemle birlikte gerçekleştirilmesinin nedeni, bu konuda niceliksel yöntem ve tekniklerle ancak belirli bir düzeyde ortaya çıkarılabilecek olan verinin, niteliksel yöntem ve tekniklerle kişilerin kendi ifadelerinden, anlatılarından derlenebilmesine imkân vermesindendir. Niceliksel araştırmayla da genellemeye ve sayısallaştırmaya daha fazla imkân veren veriler elde ederek, genelleme yapma konusunda daha sınırlı olan nitel araştırma sonuçlarını güçlendirmek hedeflenmiştir.

Bu anlamda, araştırmada, nicel veriler nitel verilerin daha bir genelleme yapılabilecek duruma getirilmesine yardımcı olmak amacıyla kullanılmıştır. Dolayısıyla, araştırmanın nitel ve nicel yönünün eşit ağırlıkta olduğu söylenebilir. Bu nedenlerle, araştırmanın özelliği ve yapısı nedeniyle nicel yöntem bağlamında elde

edilen anket verilerinin analizinde ileri istatistiksel analizler tercih edilmemiştir. Ayrıca, bu tip araştırmalarda, yani nitel ve nicel yöntemlerin bir arada kullanıldığı çalışmalarda ileri istatistiksel analizler yapmak araştırmanın nicel yönünü ön plana çıkartmak anlamına geleceği gibi araştırmanın genel karakteristiğini de görmezden gelmek anlamına gelebilecektir. Tek başına nicel yöntemin benimsendiği araştırmalarda ileri istatistiksel analizler araştırmanın temelini oluştururken ve bu bir zorunluluk iken, nitel ve nicel yöntemlerin bir arada kullanılmasını benimseyen araştırmalarda bu tercih edilmeyen bir durumdur. Nitel araştırmalarda veri seti oldukça kabarık ve ayrıntılıdır. Bu veri setini oluşturmanın yanı sıra, bu kabarık veri setinden anlamlı bütünler çıkarmak ve bunları mümkün olduğu ölçüde betimsel bir şekilde okuyucuya sunmak gerekmektedir. Bu anlamda, nitel araştırma, nicel araştırmayla karşılaştırıldığında oldukça zahmetli bir süreçtir. Bu nedenle, nitel çözümlemelerin yanı sıra nicel yöntem bağlamında elde edilen verilerden hareketle ileri istatistiksel analizler yapmak ve sunmak araştırmanın amaçlarını aşmış olacaktır. Dolayısıyla, araştırmada nitel yöntemle elde edilen veriler “betimsel analiz” yoluyla çözümlenirken, nicel yöntemle elde edilen verilerin analizinde basit betimsel istatistikler sunulmuştur.